«Кышкы турлаг — кыштаг»

«Кышкы турлаг — кыштаг» төлевилелди күүседириниң талазы-биле республиканың комплекстиг программазының төлевилелин Тываның Чазааның ээлчеглиг хуралынга чугаалашкан, ону республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы киирген.
   Ындыг программаны ажылдап кылырынга республика Баштыңының протокол даалгазы барымдаа болган. Программаның кол сорулгазы республиканың малчыннарының амыдыралының болгаш күш-ажылының байдалын экижидери болур деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ол ышкаш программага малчыннарның кыштагларын капитал септээринге, чаартып кылырынга болгаш амгы шагның төлевилелдерин езугаар тударынга, чуртталга бажыңнарынга болгаш мал кажааларынга суг болгаш электри хандырылгазының системазын тургузарынга күрүне деткимчезин көргүзеринче угланган болур ужурлуг.
   «Программаның төлевилелин киирип тура, ооң күүселдезин 2013 чылдан 2015 чыл чедир үш чыл хуусаага көрген немелде бюджет акша-хөреңгизи негеттинмес» — деп, көдээ ажыл-агый сайыды Самойлов Монгуш чугаалаан. Ооң акшаландырыышкынын Көдээ ажыл-агый, Yлетпүр-энергетика, Экономика яамыларының, муниципалитеттерниң хүлээп алдынган тускай сорулгалыг программаларының болгаш Программа киржикчилери малчыннарның боттарының акша-хөреңгизиниң күсели-биле боттандырар. Алдынар хемчеглерниң акшаландырыышкынының ниити хемчээли 49,14 млн. рубль болур, ооң иштинде 17,25 млн. — федералдыг бюджеттиң, 9,62 млн. рубль республика бюджединиң күсели-биле үнер. Ол ышкаш бюджеттен дашкаар дөстерден 21,83 млн. рубль кирер.
   Программага кирер кол-кол чүүлдер болза, чер участоктарын өнчү кылдыр малчыннарның бүрүткедип алырынга, оларны чурттакчылыг суурларның черлери кылдыр шилчидеринге деткимче көргүзери, тудуг ыяжы-биле чиигелделиг хандырары, суг алыр скважиналарны өрүм-нээри, энергия системаларынга технологтуг коштурулгаларның чарыгдалдарынга субсидиялар тыпсыры, электри энергиязын алыр өске черлерни тургузары. Yш чыл дургузунда 90-дан эвээш эвес чаа кыштагларны тудары, ол хире санныг кыштагларны септеп кылыры планнаттынып турар.
   «Кыштаг» программаның күүселдези республикага көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң турум болур чоруун, мал кадарарынга болгаш ону кыштагладырынга таарымчалыг байдалдарны тургузарынга, мал бажын болгаш мал продукциязының бүдүрүлгезин өстүреринге, көдээ черге ажылдаар олуттарны немей тургузарынга, бюджетче үндүрүг киирилделерин көвүдедиринге идиг болур.
   Төлевилелди сайгарып чугаалажып турда дыка хөй саналдар кирген. Рос-даңзының Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузу Светлана Түлүш кол кичээнгейни Программа күүселдезиниң үезинде чер айтырыын шиитпирлээринче кичээнгей салырының эргежок чугулазын чугаалаан. Херектиң ужуру чүл дээрге, чер участоктарының кызыгаарлары хоойлу езугаар колдуунда-ла тодараттынмаан. 90 чылдарда тывыскан документилерниң улуг кезии хоойлужудулганы хөй удаа өскертип келгениниң түңнелинде күжүн чидирген. Оон аңгыда көдээ ажыл-агыйның ажыглал черлеринге кандыг-бир тудуг кылырын хоойлужудулга база хоруп турар. Ынчангаш кыштаг тудар бетинде чер участоктарының кызыгаарын тодарадыр, ол черлерни көдээ суур черлери кылдыр шилчидер талазы-биле улуг ажылды кылып чорудар херек.
   Малчыннар турлагларын төлевилеп турар үеде оларны мал одарлаар черлерге тутпазының айтырыын республиканың тараачын-фермер ажыл-агыйлар ассоциациязының даргазы Владимир Белек демдеглээн. Муңчу-малчыннар бо талазы-биле бергедээшкиннерге таваржып эгелээн деп, ол дыңнаткан. Оларның ажыл-агыйларынга немелде одарлар херек апарган.
    Малчыннар бажыңнарын болгаш кажааларны тударынга чеже ыяшты чиигелделиг садарының дугайында саң-түңнү айтыры чугула деп, чамдык Чазак кежигүннери саналдааннар. Олар ооң хемчээли 300 кубометрден эвээш эвес болур ужурлуг деп санааннар.
   Чугааның түңнелин үндүрүп тура, республика Баштыңы Шолбан Кара-оол ындыг Программаны тургузар деп саналды 2-3 чыл бурунгаар Барыын-Хемчик кожууннуң соңгукчулары киирген дээрзин айыткан. Бистиң көдээвиске ындыг Программаның эргежок чугулазы шын. Көдээ ажыл-агый яамызы Экономика яамызы-биле демнежип алгаш, улуг ажылды кылган-дыр. Ынчалза-даа чамдык чүүлдерни ам-даа чедир ажылдаа-рын бөгүнгү чугаа бадыткады.
   Чер харылзаалары-биле холбашкан айтырыгларны чогумчалыг шиитпирлээриниң эргежок чугулазын Шолбан Кара-оол айыткан. Ол талазы-биле чогуур даалгаларны Юстиция болгаш Өнчү-хөреңги яамыларынга берген.

Долаана САЛЧАК.

"Шын" солун № 30 2013 чылдың март 14, четверг.