Чүгүрүк аът кымныңыл?

Байырлал хемчеглериниң эң-не хөй аарыкчыларын чыгган спортчу  маргылдаа – аът чарыжын сонуургаары-биле чон тос кожууннардан келген дээр ийикпе.  Агаар-бойдустуң таарымчалыы  аажок: дээрниң хиндиинде хир-даа чок, эмин эрттир изиг-даа, соок-даа эвес, чымчак салгын сырыннай каап турар. 

Сентябрь 7. Тос-Булак. Чылдың-на улуг хемчээлдиг аът чарыжы эрттирер чер. Республиканың ырак-чоок кожууннарындан чылгычылар эң-не, эң-не деп шилиттинген чүгүрүктерин каш хонук бурунгаар-ла мында эккелген. Тыва чоннуң эң ынак спортчу оюннарының бирээзи – аът чарыжында бо удаада эң ырак Тере-Хөл база Тожу кожууннардан чүгүрүк аъттар база бар. Малдар кулактарын сүвүрертипкен, баштарын сававышаан, тынын сула салыптарын четтикпейн манап, бурунгаар чүткүп каап турлар.

 Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга база республиканың малчыннар Наадымынга тураскааткан республика чергелиг аът чарыжының маргылдаазы 6 аңгы салыгга эрткен. Ниитизи-биле 610 хире мал чемпионнуң кожаазы дээш чидиг маргылдааларга киржиринге белен.

1-ги салыг. 4 харга чедир чүгүрүк чаваалар аразынга 136 аъттың чарыжын 15 километр хемчээлге салган. Бо удаада аныяк аъттар аразында  республика, кожуун чергелиг мөөрейлерге күжүн шенээш, шаңналдыг черлерже үнген аъттар кайы хөй. Бирги салыгның аъттарының башкылыы көстүп кээрге, чон хөлзеп-ле эгеледи. Камгалал бөрттерлиг, дугаарлар бижээн ылгавыр демдектери салгынга хөлбеңнээн, шала күдүйүпкен аът мунукчулары малының сыр маңы-биле финишче кирип эгеледи.

Наадым-2014 база каш дакпыр юбилейлиг байырлалдарга тураскааткан чарышка Чыргакыдан Айдыс Монгуштуң 4 харлыг кара аъды хамыкты мурнааш, чемпион атты алгаш, ээзинге 100 муң рубль шаңналды чаалап берген. Ийи дугаарында Хайыракандан Александр Түлүштүң калдар аъды ээлээш, мөңгүн медаль, 50 муң рубльдиң сертификадын алган. Yшкү черни Каа-Хемниң Бүрен-Хемден Арзылаң мөге Геннадий Монгуштуң калдар аъды ээлээн. Дөрттен сеске чедир шаңналдыг черлерни Кызыл кожууннуң Шамбалыгдан Күчүтен мөге Аяс Монгуштуң 3 харлыг доруу, Өвүрден Айдыс Кууларның, Бай-Тайгадан Марик Тойбу-Хааның, Сүт-Хөлден Омак Сарыгларның, Чөөн-Хемчиктиң Шемиден Василий Кууларның аъттары ээлээн.

Чоруктуг аныяк аъттар аразынга эрткен 2-ги салыгда 46 аъттар аразынга Чөөн-Хемчиктиң Теве-Хаядан Айдыс Саттың 4 харлыг доруг аъды бирги черни ээлээн. Дараазында шаңналдыг черлерни Бай-Тайгадан Дарган Салчак биле Халас-оол Салчактың, Улуг-Хемден Айдыс Кыргыстың, Чөөн-Хемчиктиң Искрадан Аян Ондарның малдары ээлээн. Байза алган аъттарның ээлеринге 15 муңдан 100 муң рубль чедир акша шаңналдарының сертификаттарын тудускан.

3-кү салыг. Челер улуг аъттар аразынга 15 км хемчээлге чарыш. Чоруктуг аъттарның чарыжынга киржир дээн 67 аъттарның аразында Кызыл кожууннуң Кур-Черден Дашмир Кууларның байыр, наадымнарда каш дакпыр чемпионнаан Калчан-Хүреңи дээш, өске-даа малдарның бары чарышты улам солун болдурган. Бо удаа­да Улуг-Хемниң Арыг-Yзүүден Белек Санчайның 5 харлыг доруг аъды бир дугаарында келгеш, чемпион атты чаалап алган. Ийиги черни Барыын-Хемчиктен Шолбан Сааяның 10 харлыг кара аъды, үшкү черге Кур-Черден Дашмир Кууларның 9 харлыг Калчан-Хүреңи төлептиг болган. Дөрткү черде Олег Канчыырның (Бай-Тайга кожуун) доруг аъды, бешки черде  Эдуард Долаанның (Чеди-Хөл кожууннуң Элегестен) 15 харлыг доруг аъды болган.

Улуг чыраа 26 аъттың аразынга 15 километр хемчээлге Кызыл кожууннуң Кур-Черден Аяс Хомушкунуң 11 харлыг доруг аъды эрткеш, бирги черге төлептиг болган. Өвүр кожуундан Владимир Монгуштуң 11 харлыг Сокол дээр аъды бо удаада ийиги черни ээлээн. Чеди-Хөлден Сайдаш Иргиттиң, Сүт-Хөлдүң Ишкинден Александр Тулуштуң, Улуг-Хемниң Иштии-Хемден Салим Дары-Сүрүңнүң  аъттары үшкү, дөрткү, бешки черлерни  ээлээн.

Аът чарыжының аарыкчыларының эң-не манааны мөөрей – 25 километр узун хемчээлге чүгүрүк улуг аъттарның ортузунга 5-ки салыг. Маргылдааның эрттирикчилериниң болгаш шииткекчилерниң шыңгыы шилилгезин эрткен 149 аътты стартче салган. Бо салыгда Кунгуртугдан, Тоора-Хемден аъттар база киржип келгенин маргылдааның спортчу тайылбырлакчызы, ТР-ниң Аът спортунуң талазы-биле федерация даргазы Э.Дагба-Лама хөй чонга таныштырды. Аът чарыштарын үспейн көөр аарыкчылар дураннарын туткулап алган, Чедер уунче көрүп каап, кымның-на аъды эртер ирги деп, аразында сайгарып турлар. Улуг автоорукта карактарын чырыдып алган, дистинчипкен машиналарның шимчээшкини, чарыш аъттары чоокшулаан дээрзин бадыткай-дыр. Шынап-ла, ынаар өрү көдүрүлген доозун Тос-Булакче кел-ле чыдыр. Башкы аъттың барааны көстүп келген. Шөлде тарай берген турган кижилер финиш чоогунче ыыт-шимээнниг чыглып-ла эгеледи. Бажында аът биле ийи дугаарында чоруп орар аъттарның аразы барык-ла 500 хире метр, дараазында аът олардан 100 хире метр чыдып калган чоруп олур. Ынчалза-даа чүвени кым билир деп аарыкчылар аразында маргыжар-даа. Башкы аът маңын салыр хире эвес, шуут-ла ужугуп кирип келди. «Бо-даа берге аът-дыр, ам-даа 10 хире километрни анаа чүү-даа кылбас хевирлиг» — деп, хоочун аарыкчы Вадим Орамбалович Оюн ында чугаалай-дыр. Чүгүрүктүң чүгүрүү ол кымның аъдыл дээрге, эрткен чылын база чемпионнуң кожаазын чаалап алган Барыын-Хемчиктиң Хөнделеңден Менди Күжүгеттиң 7 харлыг Калчан-Шилгизи-дир. Ооң шаңналы – «Лада-гранта» автомобиль. Ийиги черни Бии-Хемниң Сесерлигден Роман Монгуштуң 5 харлыг доруг аъды алган. Кур-Черден Даш-Демир Кууларның Байлаң-Доруу үшкү черни ээлээн. Тес-Хемниң Ак-Эриктен Саян Калданның аъды эрткен. Байыр Доржунуң Салгын-Каразы, Баян-Таладан Валерий Монгуштуң Доруг-Дайы, Бүрен-Хемден Григорий Монгуштуң, Оттук-Херел Ховалыгның Сарыг-Доруу байзаларны ап, шаңналдарга төлептиг болган.

Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол тыва уксаалыг аътты көвүдедип, ооң шынарын экижидери-биле чүгүрүк аъттарның спортун хөгжүдер сорулганы чылгычыларның, аът спортунуң федерациязының мурнунда салганын билир бис. Ынчангаш эң узун хемчээл — 40 километрниң чарыжынга тиилээн аъттың ээзинге машина шаңналын тыпсыры чаңчыл апарган. Эрткен чылын Эрзинниң Бай-Дагдан Омак Комбунуң аъды эрткеш, ээзинге «демир аътты» чаалап берген болза, бо юбилейлиг чылдың кол шаңналын Барыын-Хемчиктиң Аксы-Барлыктан Мерген Кууларның 13 харлыг кара аъды чаалап алган. Шаңналынга «УАЗ-патриот» автомашинаны маргылдааның деткикчизи «Нефрас» компаниязы тывыскан. Ийиги черге Сүт-Хөлдүң Ишкинден Александр Тулуштуң аъды келгеш, 50 муң рубль-биле шаңнаткан. Yшкүзүнде Тес-Хемниң Y-Шынаадан Владимир Хапык-оолдуң Кара-Боразы, дөрткү черни Кызыл-Мажалыктан Александр Күжүгеттиң Калчан-Шилгизи алган.

Шаңналдарны ТР-ниң Чазак кежигүннери С. Огнев, Ю. Килижеков, У. Мижит-Доржу, аът спортунуң федерация даргазы Э. Дагба-Лама олар тывыскан.

Айлаң Монгуш.

"Шын" солун