Хадың хөлде турисчи бааза

Таңды-Ууланың сыннарында улуг төгерик көрүнчүкке дөмей Хадың хөл чаттыла берген чыдар.  Шаг шаандан тура  тывалар ону Алгый деп адаар чораан. Ол чоок-кавыда Дус-Хөл биле Каък-Хөлден Алгый хөл делгем, калбаа-биле улгадып чыдар боорга, ону ынчаар адаан. А Хадың деп тывызык ат бедик Таңды сынының эдээн дургаар аккан кылаң кара суглуг бичии хемчигештен укталган. Хемниң суу ол хөлче агып кирген. Ооң унун дургаар хадың ыяштар  өзүп,  каастап турар. Ынчангаш хем-даа, хөл-даа, бичии сууржугаш-даа чаңгыс  Хадың деп аттыг. 

Хөлдүң чөөн-мурнуу эриктеринде узун, сырый хыыргыыш үнген. Ооң суу ындыг кончуг терең эвес, элезинниг, чымчак довурактыг. Хадың хөлдүң суу Дус-Хөлден дузу эвээш болгаш эштиринге таарымчалыг. 

Бо хөл — улуг, бичии чоннуң чайгы  үеде  эң-не ынак дыштаныр чери. Чоокта чаа июнь айда  ТР-ниң Культура яамызының ажылдакчылары Хадың хөлде турисчи баазаны тургускан. Кайы ырактан-на Хадыңның чөөн талазында бичежек, шевергин чаа бажыңнарны эскерип болур. Бо бүгү каракка кандыг-ла бир кайгамчык хуулгаазын тоолда ышкаш сагындырар. «Дыштанырынга таарымчалыг алды санныг чараш бажыңнарны Красноярск хоорайдан чагыдып эккелген. Чайгы үеде таарыштыр кылган бажыңнарның 5-ин хөлге дыштанып келген улуска белеткээн. Бажыңнарның иштинде ийи дүрер орун, бичии стол, сандайлар бар. Дыштаныкчылар ооң чанынга  майгыннарын тип ап болур. Ол бажыңнардан аңгыда, ыштаан эът кылып чиир одаг болгаш сериин үгектер бар. Турисчи баазаның девискээринде чадаң ыяштарны, чечектерни тарып олурткан, ижер суг алыр кудуктуг, 50 базым черде арыгланыр бажыңнарны кылган. Арыг-силигни сагыыры-биле бок октаар саваларны тургускан, ону  немей садары планда база көрдүнген. Яамының ажылдакчылары хөлге дыштаныр күзелдиглерни неделяның четвергтен улуг-хүнге чедир Кызыл – Хадың аразында аай-дедир чедирип турар. Уруглар ойнаар шөлдү база аңгылап кылган.  Суг кырынга салдап ойнаар херекселдерни шаа-биле четчелээн. Ам-даа чедир кылыр ажылдар бар. Моон соңгааргы сорулга – дыштанылга баазазын күзелдиг, эрес-кежээ сайгарлыкчыга улаштыр дамчыдып бээри. Шынап-ла, бо дыштанылга баазазының моон ыңай хөгжүп чоруй баарының барымдаазы улуг. 

 «Найысылалдан чоок боорга, бо хөлдерге чылдың-на дыштанып кээп турар бис. Хадыңга ооң мурнунда турисчи бааза турбаан. Чылдың чайгы үезинде кээп турар чонга шупту байдалды таарымчалыг кылдыр тургускан-дыр. Арыгланыр бажыңнарны, ижер суг алыр кудукту казып кылганы кончуг эки-дир» — деп, хоорай чурттуг дыштаныкчы Р.Дапый  чугаалады.

Хадың хөлге чылдың часкы, чайгы, күскү үезинде дуруяалар, куулар, өдүректер болгаш кастар хөйү-биле чыглыр. Олар кижилерден коргар хамаанчок, оларның-биле кожа сугга эштип чоруурлар.  Кышкы үеде арга-арыгның, хову-шөлдүң аң-меңи бо хөлге чыглыры чугаажок. Олар хөлдүң дустуг дожун, кужурун чылгаар. Хостуг чер боорга, элик, хүлбүс база хөлдү ээлеп, кыштап ап турар.

Эм шынарлыг хөлдеривистиң бирээзинге хамааржыр Хадыңның ат-сураа чүгле бистиң республикада эвес, кожа-хелбээ хоорайларда дыргын тарай берген.