Журналист, Башкы, Эртемден

М.С. Байыр-оолдуң 75 харлаанынга.

Философия эртемнериниң кандидады, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң социология болгаш политология секторунуң эргелекчизи Байыр-оол Сендажыевич Монгуш октябрь 17-де чеден беш харлаан. Ооң-биле чугаалажып, ооң солун харыызын дыңнап, каш айтырыгны салыр аргалыг болдум.

— Монгуш Сендажыевич, бодуңарны номчукчулар-биле таныштырып көрүңерем.

— Мен Кара Сарыглар Боратан кызы Каратаан биле Адай-Монгуш Лопсаңай оглу Сендажының көшкүн өг-бүлезинге 1939 чылдың октябрь 17-де Даа кожууннуң Алаштың Чолалыгга төрүттүнген мен. 1949 чылдан эгелеп Кызыл-Тайганың, Хөнделеңниң эге, ооң соон­­­да Ак-Довурактың болгаш Аксы-Барлыктың ортумак школаларынга өөренип чордум. 1959 чылдың июнь 25-те Аксы-Барлыктың ортумак школазын дооскаш, неделя хире болганда Хөнделеңге турган 130 дугаар геология-шинчилел черинге ажылдай бердим. Черниң магниттиг шөлүн хемчээр кижиге бижээчилеп турдум. Бир ай болганда ол прибор-биле ажылдап өөренип, шылгалда дужаагаш, черниң магниттиг шөлүн шинчилээр эрге-дужаал­дыг ажылдай бердим. Куш даң бажында тургаш, мөңге харлыг, кайгамчык Бай-Тайганың мурнуу белинче базып-ла үнер сен. Хүн үнүп келгенде, ажылдаар черимге чеде бээр мен. Ол-ла күзүн шеригже келдирткен. Ыраккы Чөөн чүкке, Оожум океанның эриинге үш чыл иштинде шериг хүлээлгем эрттирген мен.

— Шеригге чылдарыңарны сактып көрүңерем.

— Шеригге баргаш, баштайгы дээрезинде аалым, авам, дуңмам сактып, чаныксап турдум:

«Чанын көөрге, Япон далай,

Чаныксавас арга-ла чок.

Мурнун көөрге, муңгаш арга.

Муңгаравас аргам чогул» — деп ырлажып-даа чордувус. Оон чоорту өөрени бээр чорду. Эки албан-хүлээлге эрттирген дээш бир чыл болганда аалымга, авамга шөлээлеп кээп чордум.

Оон аңгы ротаның комсомол комитединге ийи чыл иштинде секретарьлап, херек кырында командирниң политиктиг ажыл талазы-биле оралакчызы бооп, Оожум океан флодунуң комсомол конференциязынга кириштим. Оон ыңай флоттуң «Боевая вахта» солунунуң идепкейлиг бижикчизи  турдум. 1962 чылдың майда мээң чуруумну «Советский воин» (№ 9) журналының бирги арнынга өске ийи дайынчы-биле кады парлаан. Мээң адрезим айтырган кыстарның чагаалары «Комсомольская правда» солунга бир шоодай болган деп дыңнаткан чүве. Олар чүг­­­ле  Ялта чурттуг чаңгыс уругга мээң адрезим айтып берген…

Шеригге баргаш, кижи бергелерни шыдажып эртип, эш-өөр-биле эдержип, дыка угаан кирер чүве. Yш чыл иштинде чүнү көрбедим дээр. Ам шеригге бир чыл боор дээрге ужурун билбес-тир мен…

— Шеригден келгеш, каяа ажылдай бердиңер?

— Шеригден 1962 чылдың сентябрь төнчүзүнде келдим. База-ла бир неделя болганда Ак-Довуракка чер тепсир черге ажылдаар дээш дугуржуп алгаш, партия райкомунга учетка кирип алыр дээш чеде бээ­римге: «Сен маңаа ажылдаар сен» — дээш, саазын долдуртуп каан. Ону бижип орумда, бир кижи: «Нам кежигүнүнге кандидат силер бе?» — деп айтырды. «Ийе» — дээримге, «Дарга силерни кел дидир» — дей-дир. Райкомнуң бирги секретары Н.С. Бойду: «Намның чиңгине кежигүнүнге кирип алгаш, маңаа ажылдаар силер» — диди.

Ам канчаар, рота командири капитан Араптии Кызыл почтазынче намга кирер сүме бижик чорудуптар болган чүве. Кээримге, бижик чедип келген болду. Ону ап алгаш, «Тываның аныяктары» солуннуң штаттан дашкаар корреспондентизи болур дээш редакторунче кире бердим. Валерий Севилбаевич Шаравии мээң хамык документилеримни, бижип турган чүүл­­­­­­­­деримни көрүп-көрүп: «Маңаа ажылдаар сен» — дей-дир. Ол-ла хевээр «Тываның аныяктары» солунга ажылдап, 1964 чылда комсомолчу куда кылып, ол-ла чылын Хабаровскиниң партияның дээди школазынга киргеш, ону 1968 чылда дооскаш база катап «Тываның аныяктарынга» харыысалгалыг секретарынга, редакторунга 1973 чылдың август айга чедир ажылдадым.

1973 чылдың майда мээң амыдыралымга улуг эргилде болган. Ынчан СЭКП Төп Комитединиң чанында Ниитилел эртемнериниң академиязының аспирантуразынче конкурстуг шылгалдалар дужаап кирдим. 1976 чылда ону доозуп, «философия эртемнериниң кандидады» деп атты камгалап алдым. Оон соонда «Шын» солунга оралакчы редакторунга, Кызылдың башкы институдунга башкылап, деканнап, Тываның эртем-шинчилел институдунга сектор эргелекчилеп, башкылар билии бедидер институтка кафедра эргелекчилеп, күрү­­нениң парлалга комитедин даргалап, радиостудияга ажылдап чордум.

— Бижиттинген эртем ажылдарыңарның дугайында чугаалап көрүңерем.

— Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунга 2004 чылдың март айда катап ажылдай бердим. Тываның төөгүзү­­нүң ийиги томун, каргыштыг үеде амы-тынындан чарылган Тываның төлептиг оолдары Ак-Монгуш Буян-Бадыргы, Оюн Данчай, Монгуш Лопсан-Чиңмит, Иргит Агбаан-Демчи, Куулар Дондук, Сат Чурмит-Дажы оларның төөгүлүг овур-хевирин тургузарынга, бодумнуң хензиг-даа бол, үлүг-хуум киирген мен. Би­жиир болза, ам-даа ады үнмээн чырык угаанныг кижилер бар. Аныяктарның хөй нуруу­зу бодунуң чонунуң төөгүзүн­­­­че кичээнгей салбазын кайгаар-дыр мен. Төөгү чок чон — келир үе чок.  Амдыызында  Тываның  чүг­­ле политиктиг төөгүзүнүң ора-сомазы бар. Бөдүүн чоннуң төөгүзү бижиттинмээн.

— Тозан чылдарның аныяк­тары биле ийи муң чылдарның аныяктарын деңнеп көөрүңерге, өскерлиишкиннер бар-дыр бе, Монгуш Сендажыевич?

— Аныяктарның эртем-билии, өг-бүлези, ажы-төлү, арга-дуржулгазы, ажыл-амыдыралы, чыл келген тудум-на, өскерлип турар. Эки-даа, эрбенниг-даа талалары бар. Эң-не кол чү­­ве — саарылгалыг, чижилгелиг амыдыралче кирип чадажып турар улус-тур бис. Чүгле эвээш санныг сагынгыр-тывынгыр, эрес-кежээ  көдээ    аныяктар үениң ужурун билип, мал-маган азырап, тодуг-догаа чурттап эгелей берген.

— Салчак Токаның төөгү­лүг намдарын бижээн болгай силер. Ону эртемденнер кан­чаар үнелээнил?

— Намдар бижиири дээрге база эртем-дир. Ону маңаа тайылбырлап канчаар. Чүгле ол эртем Европадан келген. Бо талазы-биле тускай билиглиг эртемденнер, Тывада хамаан­­­­чок, Новосибирскиде РЭА-ның Сибирь салбырында безин чок. Ындыг-даа бол, мээң бижээним С. Токаның эртем-практик­тиг намдарын экономика эртемнериниң кандидады, Тыва Республиканың Хөй-ниити пала­­­тазының даргазы, Россия Федерациязының база Тыва Рес­­­­публиканың  алдарлыг ажыл­­­дакчызы Хонук-оол Доржуевич Монгуш, төөгү эртемнериниң кандидады Ан­дрей Чолдак-оолович Ашак-оол, фи­­ло­логия эртемнериниң кандидады, чогаал шинчилекчизи Сайлыкмаа Салчаковна Комбу үнелеп көрген чүве. Кады ажылдап турар өөрүмден төөгү доктору Н.М. Моллеров аас-биле мактааш, саналдарын  бир саазынга бижип берген. Ону барымдаалап, чамдык эдил­гелерни кылган мен. Өске эштер: «Мындыг янзылыг черле таарыш­пас чүве-дир» деп ужуру билдинмес, шынзыдыг чок сөстер эдип, чаңгыс-даа эртемден бижимел үнелел (рецензия) бербээн. Хамык ужур ажылымда Г.Ширшинниң эки кыл­ган чүүл­­­дерин айытпышаан, 1985 чылда чоннуң хууда малын хурааганын айыткан мен. Эрзин чурттуг нам төөгүчүлери аңаа удурланган. Бистиң өгбелеривис: «Шынын чугаалаан кижиге тенек кижи өштүг, шывык туткан кижиге ызырар ыт өштүг» дээн болдур ийин.

Салчак Токаның допчу нам­дарын бижиири кончуг нарын болгаш берге болду. Чү­ге дээр­ге ооң дугайында Нам архивинде шала шаштырыглыг хире барымдааларны ол бодунуң башкызы Х. Сейфуллинниң дузазы-биле Сталинге чүдүүр чорукту шүгүмчүлээн соонда (1956), бежен чылдарның төнчүзүнде, алдан чылдарның эгезинде арыглап каапкан. Нам архивиниң ийиги арыг­лаашкынын ажык-чарлыг чорук эгелээн соонда, (1985) сезен чылдарның ийиги  чартыында ийи катап кылган. Намның  кол дүжүметтери бодунуң чудун чажырып турганы ол-дур ийин. Херек кырында ол хоойлу талазы-биле ялалаар ужурлуг айтырыг-дыр. Совет үеде прокурор эвес, нам секретары тергиидеп турган.

Ындыг-даа бол, Салчак Калбак-Хөрековичиниң «Араттың сөзү», ажыл-агыйжы хүн демдеглелдери, хөй санныг публицистиг чогаалдары (беш том) артып калган. Ол бүгү барымдааларны шүгүмчүлелдиг езу-биле көрүп тургаш, Ю.Л. Аранчынның, Н.А. Сердобовтуң, Н.М. Моллеровтуң, Ч. К. Ламажааның, К.С. Шойгунуң, Н.Л. Күнчүннүң, Г.Ч. Ширшинниң болгаш өскелерниң-даа ажылдарын ажыглап тургаш, ооң допчу намдарын бижиириниң баштайгы шенелдезин кылган мен. Ооң намдарынче ханылаан тудум, билдинмес чүүлдер эңдерли бээр чорду. С. Токаның намдары билдингир дээр бараскан чүнү-даа билбес хөөкүй-дүр.

Хонук-оол Доржуевич Монгуш мээң ажылымны номчуп, эртем талазы-биле бодунуң үне­­­лелин берген (21.02.2013). Ында чаа шинчилелдерни кылганын ол демдеглээн. Чижээ, Кол Тока (ону Кол, Тожу, Маады, адак соонда (1941) Салчак Тока дей бергенин сагындырап каайн) намның дээди дүжүлгезинге саадапкаш, көшкүн ниитилелдиң  амыдыралын күш-биле өскертирин оралдашкан. Шыдалдыг улустуң («феодалдарның») мал-маганын хураап, чоннуң шажын-чүдүлгезин хоруп, езу-чаңчылдарын «эргиниң артыышкыннары» деп чарлап, колхозтарже күш-биле ыдалап эгелээн. Каш чыл иштинде көшкүн чоннуң, орус тараачыннарның чеден ажыг хуузу «колхозчулар» апарган. Ооң кадында хуу садыгны база хораан. Бо бүгү чоннуң амыдыралын дорайтадып, чиир аъш-чем айтырыын чидиглендирген. Ооң ужун 1933 чылдың төнчүзүнде болган  ТАРН Төп Хораазының пленумунга Тока бодунуң алдагдалын ажыы-биле миннир ужурга таварышкан. Бо бүгү чүүл Москваның, тодаргайлаарга, Коминтернниң айтыышкыны езугаар бооп турган. Ук пленумга намны моон соңгаар «ТАР-ның хувискаалчы чазааның бирги дузалакчызы» кылдыр чарлаан. Шак ын­чаар С.Тока Тыва удуртулганың Чүр­­мит-Дажының дузалакчызы, ийиги чергениң дүжүмеди апарган. Эрге-чагыргаже чүт­­кээн эрги шагның хартаачылары оон кедерээш, Токаны 1936 чылда нам­­ның удуртулгазындан дүжүр­­­геш, катап культура сайыдынга томуйлаар дижип турган.

Кол Тока боду КУТВ доос­кан эштери-биле эмеглешкеш-даа, Сат Чүрмит-Дажы баштаан ат-алдарлыг эрги дүжүметтерге күш чедер кандыг-даа барымдаазы чок турган. Тыва чазакты лама баштап, Токаны чер алыспайн турар дугайында медээ И. Сталинниң кулаанга чеде берген. Ынчан ол лама баштаан Тыва Чазакты узут­каар дугайында айтыышкынны Ежовка берген. 1938 чылдың октябрь 16-да Сталинниң айтыышкынын Тывага күүсеткен. Тываның төөгүзүнде шак ындыг медээ чок.

1952 чылдың эгезинде Салчак Токаның салым-чолунга база катап айыыл диргели берген. Ынчан ол Москвага өөренип турган. Ооң орнунга артып калган ийиги секретарь Н. Дьяков, Тывага айыыл чок черниң даргазы Н. Петров, обком партия секретары Х. Базыр-Сат  олар сүлчээлежип алгаш, «Сүт-Хөл херээн» чогаадып, барык бүгү Тывада буржуаз-националист организациялар бар деп нүгүлдү ССРЭ-ниң, Нам Төп Хораазынче киирген. Салчак Токаның эрге-дужаалы, ат-алдары улуг болгаш, харын-даа алдырбайн барган. Эң-не кол чүве, Сталин 1953 чылдың март айда чок апарган. Бир эвес ол дириг турган болза, «Сүт-Хөл херээ» дүрген хагдынмас турган.

Салчак Калбак-Хөрекович—    XX чүс чылда Тываның эң-не сураглыг болгаш алдарлыг удуртукчузу. Ол —  ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутады, СЭКП ТК-ның кежигүнү, ССРЭ-ниң Чогаал­чылар эвилелиниң кежигүнү, Сталинчи шаңналдың эдилекчизи (1951), Тываның Улустуң чогаалчызы, чеди Ленин орденнериниң болгаш өске-даа орденнерниң,  медальдарның эдилекчизи. Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры. Ооң ат-алдары Тываның айтырыгларын Москвага шиитпирлээринге кончуг  дузалыг.   Ооң үезинде Тыва онза эргелиг, Москвага дорт чагыртыр  турган.

Кысказы-биле чугаалаарга, автор С.К.Токаның политиктиг ажыл-чорудулгазын  шинчилеп, по­­литиктиг күчүлел Токаның ажылдай  бергени-биле (1929 ч.) холбаалыг деп Н.Л. Күнчүн­­нүң бадыткалының төөгүнүң шынынга дүүшпезин шынзыткан. Политиктиг күчү­­лел херек кырында 1922 чылда эрги дүжү­­меттерниң ылгавыр демдектерин одагга өрттедип турда эгелээн. Ол дээрге Совет Россияга шаандагы эрге-дужаалдыг кижилерниң ылгавыр демдектерин 1917 чылдың ноябрь 10-да узуткаанын өттүнген аажылал-дыр. Сөөлүнде барып алдагдалды эдип, шериглерниң, шагдааларның эрге-дужаа­лының им-демдектерин дедир эгидер ужурга таварышкан.

1973 чылдың май 11-де Кремль эмчизинге С.К-Х. Тока чок апарган соонда безин профессор Дацюкка ССРЭ төөгү­зүнүң экзаменин дужаар дээш кире бээримге, ол мынча дээн: «Тывадан сен бе? Бөгүн тываларда улуг ажыг-шүжүг – удуртукчуңар С.К. Токаны орнукшудуп турар.  Сен база үдеш. Бар че. Экзаменге «5» демдекти салып берейн». Салчак Тока ол хире ат-сураглыг, билдингир кижи чораан дээрзин бо таварылга безин бадыткап турар-дыр. Салчак Тока XX векте Тываны бурунгаар сайзыраткан, бодунуң үезиниң төлептиг оглу, ооң ат-алдары Тываның төөгүзүн­­ден кезээ мөңгеде балалбас.

— Силер, арга-дуржулгалыг эртемден, аныяк-өскенге кандыг чагыг-сүме берик­сээр-дир силер?

— Эртем ажылдакчызы болганымда, эртем-биле холбашкан аныяктарга Тываның (Урянхайның) шаандагы-даа, чаа-даа (XX – XXI вв.) төөгү­­­зүн­­че ханылап, езулуг шынны коптарган эртем ажылдарын бижиирин сүмелээр-дир мен. Ылаңгыя бөдүүн чоннуң амыдыралын шинчилээри тоң чугула.

— Монгуш Сендажыевич, силерге юбилейиңер таварыштыр бодумнуң хуумдан база ТГШИ-ниң эртемденнериниң мурнундан юбиле­йиңер-биле байыр чедирип, каң кадык болуруңарны кү­­зедивис.

Алдынай МОНГУШ,

ТГШИ-ниң аныяк эртем ажылдакчызы.