Республиканың минералдыг-чиг-эт баазазын 2030 чылга чедир хөгжүдер база шиңгээдир дугайында стратегтиг документини Тываның Чазааның доктаалы-биле бадылаан

2011 чылда хүлээп алган концепция 2020 чылга чедир даг-тывыш адырының үлетпүрүн хөгжүдеринче угланган турган. Тыва Республиканың Баштыңы Ш. Кара-оол «Россия-Моол-Кыдат» экономика коридорун тургузуп тура, Тыва Республиканың геология база минералдыг чиг-эт баазазын хөгжүдер перспектива дугайында» «төгерик столдуң» түңнелдеринге даянып, чаа Концепцияның нормативтиг-эрге-хоойлу үндезинин ажылдап кылырын дааскан. Ортумак болгаш узун хуусаалыг документиниң кол чүүлү - экономиканың ук коридорун тургузарда, бойдус курлавырларын ажыглаарынче болгаш продукцияны, ооң иштинде минералдыг чиг-этти, саарарынче угландырган. «Россия-Моол-Кыдат» экономиктиг коридорну тургузар программаны 2016 чылдың июньда Моол, Россия база Кыдат төлээлер ужуражылгазының үезинде бадылаанын сагындыраал, ында Тыва Республика-биле холбаалыг транспорт инфраструктуразының ийи төлевилелин боттандырары көрдүнген.  

Документ республиканың чижилгелиг аргаларын тодараткан, бирээде, минералдыг-чиг-эт курлавырларының бойдус-курлавырлыг күчүзү; ийиде, транзит харылзаазы-биле республиканың географтыг таарымчалыг туружу – Тыва Азия төвүнде Россия Федерациязының кызыгаар региону; үште, регионнуң инвестиция политиказы шынарлыг болгаш турум эрге-хоойлу баазазын тургузарынче угланган. Сөөлгү чылдарда инвестиция идепкейин күштелдирер ажылдар чоруп турар. Амгы үеде Тывада 350 млрд рубль ниити хемчээлдиг 8 улуг инвестиция төлевилелдери күүселдеде. Улуг инвестиция компанияларында ажылдап турарларның саны 1800 хире кижи, оларның 1000-у - тус черниң чурттакчылары. 

 Концепцияның кол сорулгазы - Тываның чурттакчыларын ажыл-биле хандырары, бойдус курлавырларын ажыглааны дээш үндүрүглер, чыылдалар база төлевирлерден бюджеттиң орулгалыг кезээн көвүдеткен соонда, чурттакчы чоннуң амыдырал байдалының деңнелин база шынарын бедидер байдалдарны тургузар, адырның хөгжүлдезинче инвестицияларны хаара тудар, бойдус курлавырларын комплекстиг база экологтуг үндезинге ажыглааш минералдыг-чиг-эт баазазының шиңгээдилгезин доктаамал хөгжүдер, даг-үлетпүр объектилериниң саарылгазында экологтуг турум байдалды хевээр арттырар. 

 Документ күрүне болгаш муниципалдыг программаларны, социал-экономиктиг хөгжүлдениң ортумак хуусаада прогнозун, бюджеттерни болгаш хоойлужудулга инициативаларын ажылдап кылырынга үндезин болур ужурлуг. Ында республиканың минералдыг-чиг-эт баазазын тайылбырлаан, даг-үлетпүр адырының ниити байдалын база чидиг айтырыгларын сайгарган, ону хөгжүдериниң аргаларын, бооп болур чүүлдерни тодаргай шиитпирлээриниң чугула үндезиннерин киирген. Үлетпүр инфраструктуразының кошкаа, казымал байлактар чыдыннарын шинчилеп, өөрениринге федералдыг инвестицияларның четпези, мергежилдиг кадрларның чедишпези, агаар-бойдустуң тускайлаңы дээш, өске-даа чүүлдер аңаа хамааржыр. Концепцияда даг-үлетпүр угланыышкынының база объектилерниң чиге даңзызы кирген – казымал байлактарның чыдар чери, угланыышкыннар, объектилер база чылдар аайы-биле үлеттинген акшаландырыышкын дөстерлиг болгаш хемчээлдерлиг, угланыышкыннарлыг, күүседикчилерлиг хемчеглерни боттандырар хуусаалыг болгаш чадаларлыг «орук картазы».

Специалистерниң санап турары-биле алырга, өзек кыйгыларны болгаш бооп болгу дег чүүлдерни эртип, Концепцияның хемчеглерин күүсеткен түңнелинде, Тываның бюджединче орулгаларның улуг дөзү апаар даг-тывыш адырының үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли өзер. 2030 чылда каттышкан регион продуктузунда даг-тывыш үлетпүр адырының үлүү 25 хуу чедер. Чаа бүдүрүлгелерни ажыткаш, 5 муң хире чаа ажылчын олуттарны тургузар, үлетпүрде хаара туттунган кижилерниң саны 47 хуу чедип, ол адырда ажылдап турар ажылчыннарның ниити саны 15 муң кижи апаар.