Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың кожууннарын эргип турар

Эрткен дыштаныр хонуктарда Бай-Тайга кожуунга чорааш, июль 12-де орук-озал ондаанга бичии уругларын болгаш улуг кижилерин чидирген кижилерниң төрелдеринге ужуражыры-биле Шуй суурга кирген. Республиканың удуртукчузу аңаа кээр мурнунда, долудан когараан Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурунга база барган. Бай-Тайга кожуунга чорда, улуг назылыглар төрээн оглу ышкаш уткуп, чагыг-сүмезин чугаалап, ам-даа бурунгаарлап ажылдаарынга улуг хей-аътты бергенин, республика баштыңы демдеглээн.

Тываның Баштыңы Бай-Тайгаже аъттанырының мурнуу чарыында, улуг долу чагган Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурунга четкен. Суурнуң чурттакчы чонунуң огородтары узуткаттынган, бажыңнар соңгаларының шилдери база шиферлери бузулган, ынчангаш байдалы ол черинге чедип көөрү чугула. «Дуза болгаш деткимчеге дуза хереглеттинип турар черге дүрген чедер апаар – деп, Шолбан Кара-оол социал четкилерде дыңнадып, суурнуң кудумчуларын эргип, школага кирип, садикти көрүп, суурнуң эр чону-биле ужуражырын бижээн турган. 

Тываның Баштыңы клубта чыглып келген чонну оожуктуруп, хоойлу езугаар когарааннар материлдыг дузаламчыны алырын тайылбырлаан. «Бичии суурда Культура бажыңының арыг-силиин, аян-шинчизин кайгадым – деп Шолбан Кара-оол демдеглээш, залдан айтырыглар хөй болганын айыткан. – Тус черниң чурттакчы чонунуң бедик тура-соруу база хей-аъды мени кайгатты. Олар ажылдап, чаартылгаларны кылырынга белен. Аңаа сүт-бараан фермазын ажыдар деп дугуруштувус, ону быжыг холга ап шыдаар кижини тып алырын диледим». 

Уруглар садын чылыглаар, кудуктарны септээр, “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” программаже пенсионерлерни киирер арганы бээр дээн ышкаш, амыдыралчы айтырыгларны сайгарып турда, ужуражылга үш шак чеде берген. Тываның Баштыңы чырык дамчыдар шугумну быжыглаар айтырыгны энергетиктер-биле сайгарарын, кызыл дипломнуг доозукчуга чиигелделиг ипотеканы долдурарын, инвалид уруглуг өг-бүлеге чурттаар оран-сава айтырыын чугаалашкан. «Дыка хөй айтырыглар шиитпирлеттине бээр, а эң кол чүве – кижилер ону кылыптар күзелдиг. Демдеглеттинген айтырыгларны сайыттарже дамчыдар мен” – деп, Шолбан Кара-оол дыңнаткан. 

 Бай-Тайга кожууннуң Шуй сууру  

«Бай-Тайга - кайгамчык бойдус-чурумалдыг, талантылыг болгаш эрес-кежээ чоннуг чер дээрзинге база катап бүзүредим – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээш, Шуй суурга болган айыыл-халап дээш дыка кудараанын айыткан. – Ол болуушкун мени хөлзедип, амыр-дыш бербестээн, ынчангаш төрээн болгаш чоок кижилерин чидирген чаңгыс чер-чурттугларым-биле ужуражыр дээш келдим». 

Тываның Баштыңы Бай-Тайга кожуунга чорук-херээнче, чоокта чаа, июль 12-де, орук озал ондаанга 7 чаш ажы-төл-биле кады шупту 10 кижизин Шуй суурга албан чедирин планнаан. Улуг чидириглиг өг-бүлелерге чедип, оларга дуза кадарын аазап, сагыш-сеткилин чазамыктаан. Республика Баштыңы улуг кичээндириг болган айыыл-халаптың ыызы дүрген эртпезе-даа, бичии чаштар бо өртемчейге катап бодаразын дээш, эки тейлеп турарын кижилерге чагаан.  

«Эгиттинмес улуг чидиригниң аарышкызын дыңнадым. Шыдаар шаам-биле оожургадып, кажыыдалын үлештим – деп, ВКонтактыда арынында Шолбан Кара-оол бижээш, когаралдыг кижилер берге хүннерде холу салдынып, арагаже кире бербейн, харын-даа бот-боттарын деткижип турарын демдеглээн. – Ол дыка эки-дир».  

Бай-тайгажылар чаа көвүрүгнү бир демниг ажыглалче кииргенин, дүк болбаазырадыр цехти ам тудуп турарын, чаа быжырган хлеб-биле бот-хандырттырганын, хөй мал-маганны азырап, өстүрүп чоруурун онзалап көрген. Республика баштыңы-биле ужуражылга үезинде оруктар, көвүрүглер айтырыын, школа, камгалал чал тударын, көдэ ажыл-агый бүдүрүлгелерин ажыдарын сайгарып турда, ол хүн кудазын дүжүрүп турар аныяктар, “Чемгерикчи инек малым” төлевилелдиң киржикчилери чыыштың төнчү кезээнде чугаага каттыжып келген. «Шуйда амыдырал хайнып, бурунгаарлап бар чыдарын көрүп тур силер. Аныяктарга аас-кежикти, эп-найыралды, ажыл-биле халбактанчып чоруурун сеткилимден күзедим” – деп, Шолбан Кара-оол бижээн.  

Шуй суурже киир халдып олура, чоннуң боттарының күжү-биле туткан ыяш чаа көвүрүгнү республика баштыңы демдеглээн. Суур чонунуң кызымаккай чоруу база губератор төлевилелдеринге идепкейлиг киржилгези дээш Шолбан Кара-оол четтиргенин илеретпишаан, хой дүгү болбаазырадыр биче цехти ажыдарынга дузаны кадарын аазаан. Тываның Баштыңы чоннуң айтырыгларынга харыылап тура, Шуй суурга камгалал чал тудар айтырыг шиитпирлеттине бээрин, төлевилел-биле ажылдап турарын дыңнаткан. 

«Мал ажылын холда туткан эрес-кежээ кижилер мында чурттап турар, а мен, чондан чагыгларны хүлээп, өг-бүлемге дузалажып чоруур кижи мен. Өшкүлерим кадарып чорааш, 200 хойларны берип, аныяк малчыннарны деткээн төлевилел дугайында бо-ла сактып келир мен” – деп, Шуй суурдан пенсионер чугаалааш, “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” төлевилел чончу эгелээшкин-дир деп онзалап айыткан. 

Тываның Баштыңы база чазак кежигүннери ТР-ниң Чазааның ажыл-чорудулгазын илеткеп, өзек айтырыгларны чон-биле сүмележип чугаалажыр дээш Бай-Тайга кожууннуң шупту суурларын эргээн.  

Тээли суурнуң чурттакчылары Культураны болгаш чогаадыкчы чорук хөгжүдер төп тургузар айтырыгны ужуражылга үезинде көдүрген. «Алдар аттыг даш-чонукчуларының, чурукчуларның, ус-шеверлерниң чуртунга ындыг төп херек болгаш турар-даа ужурлуг – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээш, салым-чаяанныгларны хаара тудар, ус-шеверлерни алгаар, аныяк-өскенни чыыра тырттар сорунзалыг чер ол болур ужурлуг деп чугаалаан. – Культура бажыңынга ону ажыдып, деткимчениң хемчээлин үндүрүп, концепцияны бадылааш, таптыг эде-хере септептер бис деп бодап тур мен».  

«Улуг назылыг кижилер Чазактың ажылын көрүп чор бис, кыска үе дургузунда дыка хөй ажылдар кылдынган – деп, Тээли суурнуң чурттакчызы чугаазын эгелээш, шагда күш-ажылдың мурнакчыларын аңгы-аңгы хоорайларже, санаторийлерже, экскурсияларже шаңнап турганын сагынган. – Ол арга-дуржулганы эгидип, хоорайның, республиканың тураскаалдыг, чараш черлерин көөр кылдыр күш-ажылдың хоочуннарынга чүге тыпсып болбазыл?».

Тываның Баштыңы мооң мурнунда чылдарга деңнээрге, бо чылын эки түңнелдерни көргүскени дээш Бай-Тайга кожууннуң башкыларынга өөрүп четтиргенин илереткен. «Хоозураан биче суурларны катап тургузуп, хөгжүдеринче угланган “Чурттап турар суурум” төлевилелдиң күүселдези республикада чоруп турар – деп, Шолбан Кара-оол сагындырган. – Чурттакчы чоннуң оон көжүп чоруурун болдурбас дээш, клубтарны, эмнелгелерни тудар херек, а шупту удуртукчулар ол дээш харыысалганы бодунга алыр».  

Тээлиниң башкылары школачы транспорттуң техниктиг хыналдазын чедингир болдурарын дилээн, оон башка, ону кылдырар дээш Ак-Довурактың ГАИ-зинче чорууру ырак-даа, чарыгдалдыг-даа деп чугаалаан. Тываның Баштыңы бодунуң оралакчызы Александр Щурга ол дилегни шиитпирлээрин дааскан. 

«Мооң мурнунда Тыва кандыг байдалга турганын билир бис, бистиң удуртукчуларывыс улуг болгаш үре-түңнелдиг ажылды кылган – деп, Кокеш Серин-ооловна башкы чугаазын эгелээн. – Республиканы удуртуп-баштаары – нарын ажыл. Ам-даа удуртуп ажылда, оглум! Путин шуптузу дээш харыысалгалыг мен дээн болгай, бис дээш, силер база харыысалгалыг силер». Күш-ажылдың хоочуннарындан деткимчениң сөстерин дыңнаары улуг алдар-дыр деп, Тываның Баштыңы чугаалаан. 

«Бай-Тайга – Тываның мерген угаанныг ажылдакчызы, Россияның Маадырының Адазы Кужугет Серээвичиниң өскен-төрээн чери, Шойгуларның өгбе-салгалдарының уязы – деп, Шолбан Кара-оол Бай-Тайга кожуунга чораанын бижээн. – Сергей Кужугетовичиниң хан-дамырында уран чүүлге салым-чаяан, төөгүге улуг сонуургал мерген угаанныг өгбелеринден дамчып келген. Ханы мерген угаан-биле долган тус черниң чурттакчыларының ынакшылындан өндүр кижилер төрүттүнери-даа ол».

Тываның Баштыңы Бай-Тайга онза чер деп айыткан. «Узун назылыглар ханы уткалыг чагыг-сөзүн берип тура, кижини төрээн оглу ышкаш чылыг-чымчак часкарып кээр – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. – Ынчангаш ак баштыг мергеннерге эргелеткеш, чаа-чаа ажыл-херектерже сүлде-сүзүүң бедик, хей-аъттыг кирер сен. Ажыл-херектерим дээш чылыг-чымчак сөстерге төлептиг болуп, идегелди ышкындырбайн ам-даа ажылдаарымга бүзүрээр мен».