Тураскаалга мөңгежидээлиңер

Тыва эки турачыларның чырык адынга чаңгыс улуг тураскаал-даа чок. Оларның 70 чыл оюн таварыштыр Кызыл хоорайның Ленин кудумчузунга азы Улуг-Хемниң паром аксынга маны даштан сиилбип кылган, чижээлээрге, аъдын мунган Кечил-оол Түлүш эки турачы өөрлерин долгандыр тургузуп алган турар улуг мемориал-тураскаалдан кылза кандыгыл? Шупту 206 кижи-дир, оларның аразында – 18-тен 20 харга чедир 10 аныяк кыстар. Дайын шөлү хамаанчок өлүм-чидим көрүп чорбаан аныяк кыстарга ол коргунчуг дайын кайы хире бергезин даап бодаар бис.

Бир катап 70 чылдар эгезинде сургакчылап чорааш, Ада-чурттуң Улуг дайынынга дузалажып турган эки турачы угбай Севил Ооржакка душ бооп ужуражы бердим. Хөйнү көрген маадыр угбай-биле өөрүшкү-маңнайлыг чугаалажы бердивис:

— Аа богда, октар сыылаан тулчуушкун үезинде балыгланган кижилерге баштайгы дуза чедирери ындыг белен эвес. Деражно деп көдээ суур чанынга бир дугаар тулчуушкунга эки турачы Сат Монгуш биле Сенги Түлүштүң аар балыгланы бергенин сактыр-дыр мен. Хөөкүй оолдарны канчап ыжык, озалааш, ок четпес черже үндүрүп алгаш, амы-тынын камгалап алыр чоор деп бодадым, малгаш аразынга үңгеп-союп тургаш, балыын шарып алган мен. Ынчалза-даа ол дайынчы эштерим ыш-биле ол дораан чок апарган болган. Ону билбейн, шарып турганым ол. Дайзынның октары бажым кырындан сыыгайндыр ужугуп эртип турду. Караам чажын чодуп чоруй, өске балыгланган шериглерни шарып чорупкан мен – деп, ол сактып орду.

Севил Ооржак-биле (Надежда Матпаевна) эң сөөлгү ужурашканывыс ол болган. 1973 чылда тыва эки турачы оолдар, кыстарның санитарка угбазы үр аарааш, мөчээн деп дыңнаан мен.

«Назын халыыны» деп беш көргүзүглүг шиини эки турачы кыстарга тураскаадып чогааткан мен. Ону Чадаананың улусчу театрының бот-тывынгыр артизи Мариана Кыргысовна режиссерлаан. Ол шии республика көрүлдезинге бирги черни чаалап алган.

Yстүнде демдеглээним тураскаалды амгы Дээди Хурал бажыңының мурнунга шөлге тургузар болза эки. Чүге дээрге, ол үеде Тыва Чазак, обком партия аңаа албан-хаап ажылдап турган. Ол шөлден эки турачыларны үдээн болган. Тураскаалдың хевири – ортузунда эң улуг, чараш ак аът турар, командир Кечил-оол Түлүш ооң чанында, кыдыын долгандыр боолуг эки турачы оолдар, кыстар мурнунче көрүп алган: «Ура-аа, бурунгаар!» — дээн чижектиг. Ол тураскаал халдып чоруур аъттыг шериглерлиг болур ужурлуг. Ындыг болза, дыка уткалыг болур ийик (...фронтуга 31-ги гвардейжи аъттыг шериг полугунуң хүрээлеңинге Тыва эскадрон кирип турда, Түлүш Кечил-оолга полктуң командири полковник Попов дыка чараш ак аътты белекке берген – Сундуй А.М.)

Улуг-Хем аксының паром чанынга оларны үдеп тургаш, мынчаар ырлажып турган:

Уруг сени үдээн черим

Улуг-Хемниң кежиг аксы.

Оттуг-чаага тулушкаштың,

Онча-менди чедип кээр сен.

Хүннээректээн тайбың Тывага

Каткы-хөглүг уткуп аар бис!

Тыва эки турачы оолдар, кыстарга маны даштан аъттыг шериглиг тураскаалды кылыры албан деп бодаар мен. Ону боттандырары-биле «Тыва эки турачыларның салгалдары» хөй-ниити организацияның даргазы Алексей Михайлович Сундуйнуң чедимчелиг ажылды чорудуп турары чоргааранчыг. Чүге дээрге амгы үеде ындыг дидим, харыысалгалыг ажылды эгелеп кылыры белен эвес. Ажылды дүрген боттандырары-биле Чазаавыстың даргаларындан болгаш өске-даа хөй-ниити организацияларындан, чондан Алексей Михайлович Сундуйнуң эгелекчи, организакчы ажылын деткип, дузалажырын солун арнын дамчыштыр дилеп тур бис.

Ол ышкаш материалдыг дуза база херек. А.М.Сундуйнуң эки турачы өгбелеривиске балаттынмас тураскаалды кылыр дээн эгелекчи саналы чүүлдүг-дүр. Чурту дээш, келир үе дээш дайын шөлүнге бажын салган маадырларывысты кажан кезээде утпас дээш, тыва эки турачыларга маны даштан сиилбип каан тускай аңгы мөңге тураскаалды кылырынче кыйгырып тур мен.

Клара Сагды,

чогаалчы, драматург, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы.