Бирги хүн: хөөмей кайгаткан...

 «Хөөмей – Азия төвүнде» бүгү делегей чергелиг фестивальдың бирги мөөрейлиг хүнү эрткен. Мөөрейниң баштайгы хүнүнде, Тыва культура төвүнге, Моолдан, Япониядан, Кыдаттан, Хакасиядан, Башкортостандан, Даг Алтайдан, Тываның кожууннарындан 30 хире киржикчи хөөмейниң аңгы-аңгы хевирлерин бараалгадып, кайыындан бээр келген чонну кайгаткан. Оларның аразында эгелеп чоруур хөөмейжилерден эгелээш, Тываның Улустуң хөөмейжизи хүндүлүг аттың эдилекчизи Монгуш Валерий Кечилович, ТР-ниң алдарлыг артизи Барынмаа Айдаш бар. Чаңгыстың күүселдезинде Моолдан Отгонхуу, Дамдинсүрен Басан, Япониядан Ишихара Киоказу, Кыдаттан Аоген, Финляндиядан Нювонен Микко, Хакасиядан Чебодаев Олег, Даг-Алтайдан Теркишкев Эмиль дээш өске-даа аалчылар көшкүн чоннарның хөөмей-сыгыдын бараалгатканнар. 

 Хүннүң ийиги чартыында С. Пюрбю аттыг Улусчу чогаадылга бажыңынга хөөмей бөлүктериниң аразында база амгы үеде хөөмейни ажыглаан күүселделер көрүлдези эрткен. Делегей чергелиг хөөмей мөөрейин бо удаада культурология доктору Валентина Сюзюкей, Иштики Моолдуң хөөмей ассоциациязының президентизи Санчибатир, Тыва национал оркестрниң хөгжүм удуртукчузу Оксана Тюлюш, Хакасиядан «Ульгер» аас-чогаал-хөгжүм бөлүүнүң удуртукчузу Вячеслав Кученов олар жюри составынга шииткеннер. 

  Мөөрейде Бай-Тайгадан «Таңды сыны» ансабль тыва хөгжүм херекселдери-биле үдевишаан, улустуң аас чогаалынга үндезилээн чаңчылчаан тыва хөөмей-сыгытты көргүскен. А Чадаанадан элээдилерниң «Шыңгырааш» бөлүүнүң арыг, чараш күүселдези бир тускай. Бо мөөрейде Иштики Моолдан Талин Туяа деп кыс бодунуң күштүг үнү-биле ырлап эгелээш, каргырааның эң чавыс үнүнге чедир күүселдени бараалгатканын чон сонуургаан. Кызыл хоорайдан чаа тургустунган «Эзеңги» бөлүү бодунуң тускай үнү-биле ылгалдыг. А делегейде ады алгаан «Алаш» бөлүү бедик мергежилин база катап бадыткап, диңмиттиг адыш часкаашкыны-биле үдеткен.

 «Көрүкчүлерниң-даа, хөөмейжилер бистиң-даа эң-не манаан кезээ – хөөмей амгы күүселдеде мөөрей» - деп, америк хөгжүмчү, хөөмейжи Шон Куирк чарлады. Чадаанадан Дойур Сайын, Бай-Тайгадан Өпей Сайын-Херел, Лопсан Мундукай, Япониядан аалчы, Тываның улуг өңнүү, тыва-япон хөөмей ассоциациязының тургузукчузу, хөгжүмчү Коичи Макигаминиң «Бокурен» бөлүүнде кыстары-биле хөөмейни аванград хевиринге ажыглап, тыва көрүкчүге «ырак-даа» болза, бир тускай хевирин бараалгаткан. Оон аңгыда «Улу» бөлүүнүң күүселдезин база онзалап демдеглеп болур. Тыва хөгжүм херекселдери-биле аяннаштыр гитара, синтезатор, соктаар хөгжүмнүң аялгазы хөөмей-биле үн алчы бээрге, хөөмей улам күштүг апарган ышкаш сагындырды. 

Хөөмей мөөрейиниң чүгле баштайгы хүнү доозулган. Хоюг чараш игилдиң азы чадаганга хөөн киирип чаңгыланып үнер хөөмейниң каш янзы арга-хевирлерин дыңнаксаан көрүкчүлерни Тыва культура төвү биле Улусчу чогаадылга бажыңы халас көөрүнче чалап тур. 

 Валентина Сюзюкей, культуролия доктору, хөөмейниң шинчилекчизи: - Төп Азияның көшкүн чоннарының боостаа ырызы – хөөмей, сыгыт, каргырааның күүседикчилери, ооң мөгейикчилери болгаш сонуургактар Тывада чыглып келген-дир. Көрүкчүлер-даа, жюри-даа мөөрей мындыг солун боорун манаваан бис, бодунуң онзагай чаартылгалары-биле фестиваль солун-дур. Бирги хүн безин хөөмей кайы хире сорунзалыын херечилеп тур. 

 Карло Спига, Италия: - Тыва сыгыт-хөөмейни Италияга дыңнаан мен. Бо удаада Интернеттен «Хөөмей – Азия төвүнде» бүгү делегей чергелиг фестиваль ооң төрээн черинге болур деп билип алгаш, албан-биле киржир дээш келдим. Ам эртен, чаңгыстың мөөрейинге киржир мен. Оон аңгыда бистиң Италияда каргыраа ышкаш эң чавыс үнге ырлаар чон бар.

Дуглас, Австралия: - Шупту чүве кайгамчык-тыр: тыва хөөмей, тыва бойдус чурумал, тыва чон!!! 

 Турциядан Айдемир Денизтиң деткикчилер бөлүүнден: - Түрк чон-биле тудуш холбаалыг тыва бурун черге кээп дыка хөй чүүлдерни сонуургадывыс. Тывадан киржикчилерниң хөйү мени кайгатты. Бичии оолдардан эгелээш, улгады берген кижилерге чедир хөөмейниң каш аңгы аргаларын күүседип турары – хөөмейниң чурту Тыва деп бадыткап турар-дыр. Тиилекчилерни илередири дыка берге боор. 

Черлиг-оол Чашкынмаевич Куулар, чогаалчы: - 1976 чылдан эгелеп хөөмейни суртаалдап, көрүлделерни организастап эгелээн мен. Мынча хөй үе иштинде хөөмей сайзыраан-дыр. Ам чаа Бразилиядан келген аалчыларга чугаалап турдум, Ооржак Хунаштаар-оолга бодаарга дакпыр үннер эвээжеп турар-дыр. Ынчалза-даа бо үениң күүседикчилериниң культуразы бедээн-дир. Моолдан келген оол чараш күүсетти, ортаакы баритон үн-биле хоюг, эргим, чараш, дээштиг кылдыр күүседир болду. Ансамбльдардан Бай-Тайганыы эки-дир, тыва аянын, тыва дазылын салбайн турар-дыр. Алтайдан келген күүседикчи кай – бурунгу тоол аянын салбайн турарын онзаладым. Хөөмей хөгжүп, бурунгаарлап турар-дыр. 

 Тывада бир дугаар кээп турарларга Улусчу Чогаадылга бажыңының ийиги каъдында национал хөгжүм херекселдер, суй-белектер, ус-шевер ажылдарның садыглаашкынын организастааны аалчыларга сонуурганчыг болгша эптиг.