Тывага «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» деп аттыг кризиске удур төлевилел эгелээр

 - «Чүгле ооң-биле – сайгарлыкчы чоруктуң хостуу, ону делгемчидери-биле биске шаптыктаарын оралдажып турар шупту кызагдаашкыннарга харыылаар ужурлуг бис» – деп, Владимир Владимирович Путин чугаалаан. 

 Сайгарлыкчыны деткиир талазы-биле делгем өөредилге кампаниязын республикага калбартыр херек. Чылда чаңгыс-ла «Сайгарлыкчы чорук неделязы»-биле кызыгаарлаттынмайн, бүдүн чылдың дургузунда долу масштабтыг системалыг ажылды организастаарын Экономика яамызынга дагзып тур мен. 

 «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелди үш чыл боттандырып келдивис. Тодаргай чедиишкиннер бар. Шупту кожууннар хаара туттунган, аңгы-аңгы деңнелдиң 159 төлевилелдери боттанып турар. Көдээниң чурттакчылары дыка идепкейжи болган. Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс эки шынарлыг продукцияны бүдүрүп болур дээрзинге бүзүредивис. Ниитизи-биле республикада сүт продукциязының бүдүрүлгези – 18 хуу, макарон кылыглары – 71 хуу, балык продукциязы – 2 катап, ногаа аймаандан консервалар бүдүрери 2,8 катап улгаткан. 1700 ажыг кижилерни ажылга хүлээп алган, төлевилелдиң киржикчилеринден үндүрүг төлевирлери бо чылын, 2014 чылга деңнээрге, 2 катап, төлевилелдиң эгелээни 2013 чылга деңнээрге, 3 катап көвүдээн. 

 Төлевилелди 2013 чылда социал төлевилел кылдыр эгелээн бис, ынчалза-даа ол экономиктиг деңнелче үнген. Кожууннарның идепкейлиг киржилгези-биле агроүлетпүр комплекизиниң хөгжүлдези кластерлиг хевир­ге үндезилеттинген. Клас­терлерниң үндезини боор 20 төлевилелдер бар. Ол дээр­ге мал согар цехтер, сүт продукциязының шугумнары, сакпарылга складтары, ногаа шыгжамырлары, уксаа болгаш үрезин ажыл-агыйлары. Сорулга – орулгалыг бүдүрүлгени организастап, продукцияны үлетпүр деңнелинге херек кырында бүдүрүп үндүрери. Ол биче сайгарлыкчы чорукка шаптык болбас, ооң улам сайзыраарынга дөгүм боор. Ажыл-агыйның биче хевирлери кластерлерниң тургузуунче кирип, көдээ ажыл-агыйның чиг эдин бүдүрер адыр апаар. Мал семиртир шөлдүг, хаван комплекстиг, чылда 2 муң тонна эът бүдүрер улуг эът цегин Сукпакта тудуп турар. Төп зонада мал өстүрүп турар кижилер аңаа малды дужаары чугаажок. 

 «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң кол чадазын доозуп турар бис. Элээн хөй бүдүрүлгелерни тургузар, эң шыырактарын шилип алыр арганы ол биске берген. Оларның чедиишкинниг болуру ээлериниң, чогуур яамыларның болгаш муниципалдыг тургузугларның харыысалгалыындан база хамааржыр. Амгы үеде сорулгавыс – эгелээн херекти дуюлунга чедирери. Чижээлээрге, техниктиг негелделерни болгаш сертификаттарны ажылдап кылыры. Бо документилер чокта бараан бүдүрүкчүлериниң үлетпүр деңнелинче болгаш даштыкы рынокче үнүп шыдавас. 

 Аъш-чемниң айыыл чок болгаш улустуң национал продуктуларының бүдүрүлгезиниң болгаш маркентингизиниң магистр программаларын Тываның күрүне университединиң ажытканын деткиири чугула деп бодап тур мен. Бо программаны университет Казахстанның дээди өөредилге чери-биле кады боттандырып эгелээн. Улустуң национал продуктуларының бүдүрүлгезиниң сертификациязының болгаш маркентингизиниң специалистерин белеткээр үези келген дээрзи илдең-дир. Улустуң национал продуктуларының бүдүрүлгезиниң техниктиг негелделерин Тываның күрүне университеди ажылдап кылырынга күрүне чагыын хевирлээриниң аргазы бар деп санап тур мен. Ол техниктиг негелделер республиканың бараан бүдүрүкчүлеринге боттарының продукциязынга сертификаттар алырынга херек апаар.

  Бистиң идепкейлиг чаңгыс чер-чурттугларывыс шуптузу «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң киржикчилери бооп, деткимче алыр арга чок болган. Ажылдаар күзелдиг, ажылдап шыдаар көдээниң чурттакчыларынга ол деткимче кажан-даа херек. 

 Хүндүлүг эштер! «Аныяк өг-бүлениң кыштаа» деп кризиске удур төлевилелди боттандырарын саналдап тур мен. Ажыл-херээн эгелээн аныяк өг-бүлелерге ол кончуг чугула дуза. Ону кылып шыдаар бис. 

 Одарладып азыраар мал-маган тываларны кезээде чемгерип чораан. Бистиң чонувустуң тура-соруу малчын амыдыралга үндезилеттинген. Ол чоннуң уран чүүлүнге сиңнигип, тыва куль­тураның материалдыг үндезини болган. Тыва өг-бүлениң тодуг-догаа чоруу кезээде малдан хамааржыр чораан. Республикада мал бар, малчын өг-бүлелер бар болганда, бистиң чонувуска кандыг-даа кризистер болгаш кызагдаашкыннар коргунчуг эвес. 

 Чогум-на бо бүзүрел «Аныяк өг-бүлениң кыштаа» төлевилелди ажылдап кылырынга чөленгииш болган. Баштайгы дээрезинде мал ажылдыг чурттакчылыг чер бүрүзүнден ажыл-ишчи аныяк өг-бүлелерни шилип алгаш, боттарының ажыл-агыйын тургузарынга дузалаар бис. Олар бирден эвээш эвес ажы-төлдүг, 35 хар чедир назы-харлыг өг-бүле болур ужурлуг. 200 (100) баш төрүүр малды садып алырынга чээлини Улусчу банк таварыштыр бээр. Чээлилерни төлээринге республиканың бюджединден дузалаар, чээлиниң хууларын муниципалитеттер боттарынга алыр. Өг-бүлеге черни үр хуусаага арендалаар. Кыштагга кажаа-хораа, бажың тудуп алырынга херек тудуг ыяжы-биле дузалаар, кыштагның үлегер төлевилелин Көдээ ажыл-агый яамызы ажылдап кылыр. 

 «Аныяк өг-бүлениң кыштаа» комплекстиг төлевилел. Аңаа аныяк малчыннардан аңгыда, тус чер эрге-чагыргазындан адырлар аайы-биле яамыларга чедир киржир. Мал эмчилери, көдээ ажыл-агый специалистери малды хайгааралга алыр, эмнээр. Яамы бүрүзү төлевилелде бодунуң үлүүн тодарадып алыр: суг, электри энергиязы, медицина дузазы, социал деткимче дээш, оон-даа өске. 

 Бис чоннуң малчын ажыл-агыйын чүгле камгалап арттырар эвес, а амгы үениң байдалынга дүүштүр сайзырадыр ужурлуг бис. Ол дээрге энергияның чаа курлавырлары, амгы үениң техниказын ажыглаары, социал деткимчениң чаа хевирлерин киирери дээш өске-даа чаартылгалар. Оларны дидими-биле дилеп тывар апаар.

  Чижээлээрге, Белгород областа көдээде өг-бүлелерниң бичии уруглар садтарын тургузарының арга-дуржулгазы бар-дыр. Ооң онзагайы мындыг. Аныяк аваны чоокку уруглар садының штадынга киирип каарга, ол бодунуң ажы-төлү-биле кады өске өг-бүлелерниң ажы-төлүн ажаап-карактаар, ол иеге методиктиг дузаны чедирер, уругларның азыралынга, кижизидилгезинге херек акша-хөреңгини үндүрүп бээр, аныяк авага шалыңны база төлеп турар. Ындыг арга-дуржулга бистиң аныяк малчын өг-бүлелеривиске база тааржыр деп бодаар-дыр мен. Бичии уругларны школа мурнуу чарыының өөредилге-кижизидилгезинге хаара тударының бо хевирин ажылдап кылгаш, боттандырарын Өөредилге яамызынга дагзып тур мен. Ооң эң ажыктыы – «Аныяк өг-бүлениң кыштаа» төлевилелдиң аайы-биле ону боттандырары. 

 Бо төлевилелди боттандырары эрге-чагырганың шупту деңнелдеринге болгаш адырларынга, тус чер эрге-чагырга органнарынга албан болур ужурлуг. Бо улуг комплекстиг төлевилелди башкарарын бодумнуң оралакчым Артур Маадырович Монгалга дагзып тур мен. Базым аайы-биле ажыл-херектерни, оларны күүседириниң хуусаазын, харыы­салгалыг албан-дужаалдыг кижилерни тодаргайлаары чугула.