Тываның Баштыңы Енисейниң бажынга национал парк эрге-байдалды тыпсыр дугайында экологтарның саналын деткээн

 Делегейде эң улуг дээн хемнерниң бирээзи — Улуг-Хемниң үстүү унунда дөрт кожууннуң девискээрлеринге «Арыг оран» деп национал паркты тургузар. 

 Ол сорулганы күүседир ажылчын бөлүктүң дугайында айтыышкынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол атты салган. Ону удуртур кылдыр Чазак Даргазының АҮК-тү болгаш бойдус айтырыгларын харыылап турар оралакчызы Сергей Ондарга дааскан. Ол ажылды күүседип эгелээн чылдагааны — “Арыг оранга” федералдыг бойдус парыгының эрге-байдалын тыпсырын чедип алыры. 

 Ол черлер Россияның Президентизи Владимир Путинниң чаңгыс эвес удаа маңаа шөлээзин эрттирип кээп чорааны-биле, бөмбүрзекте ол кайгамчык булуңну келир салгалдарга арттырарының чугулазының дугайын демдеглеп келгени-биле бүгү делегейге сурагжаан. Национал парк кылдыр Тожунуң, Каа-Хемниң, Тере-Хөлдүң болгаш Эрзинниң чөөн талазында девискээрлериниң тайга-даскыл участоктарын тускайлаары көрдүнүп турар. Парк Тыва биле Красноярск крайның, Иркутск областың, Бурят Республиканың, база Моол-биле кызыгаарның российжи участогунда административтиг кызыгаарында Чөөн Саянның шаттыг дагларын, Чөөн-Тыва дагларын база Сеңгилен сыннарын дургаар, чүс-чүс километрге чаттылар. 

  Мында Енисейниң эгези - Бии-Хем биле Каа-Хем бажын алган. Кристал дег арыг, муң хире арыкчыгаштар, хемчигештер болгаш хөлдерде үнелиг балыктар - бел, кадыргы, сига, мыйыт дээш, ховар үнүштер база дириг амытаннар, Россияның Кызыл дептеринде кирген хар ирбижи, архар, моол кундус, моол чээрен, ховар куштар аймаа-биле байлак оран. 

  Төлевилелди сүмелээн тыва экологтар, парктың кызыгаарынче бойдустуң болгаш культура-төөгүнүң тураскаалы - «Пор-Бажын» шивээни, Тарыс, Үш-Белдир, Чойган изиг аржааннарны киирер сорулгалыг. Ооң-биле чергелештир «Чээрен», «Изиг-Суг», «Үш-Белдир» регион чергелиг бойдус территорияларының онза камгалалдыг черлери база кирер. Оон аңгыда республиканың оон-даа ыңай хөгжүлдезин өөренип көрбүшаан, национал парктың кызыгаарынче ажыктыг байлактарлыг шөлдерни киирбес. 

 Бир эвес федералдыг деңнелдиг национал паркты тургузуп аптар болза, ооң территориязы «ногаан» стандарттар езугаар, азы болза элээн камналгалыг экология чуруму-биле сайзыраар арганы алыр. Юридиктиг чер деп статус - парктың ажыл-чорудулгазын хандырар. Ынчан немелде 150 ажылчын олуттар – удуртулга, инспекторлар, биологтар, арга-арыг өстүрүкчүлер болгаш өске-даа мергежилдер тургустунар. 

 Сөөлгү үеде ол черлерде регионнар аразында нептерээн браконьерлерге удур моондакты тургузары база бир кол чүүл ол деп, төлевилелдиң авторлары санап турар. Тываның егерьлери тус черниң база Красноярск край, Кемерово, Новосибирск, Иркутск областар, Хакас Республиканың чурттакчыларындан үнелиг балыктар, черлик амытаннар эъдин, садып-саарар дээн эм үнүштер чиг эдин белеткеп турган браконьерлерниң бөлүктерин чаңгыс эвес удаа туткан. 

  Өрттерден арга-арыгны элээн бедик технологтуг деңнелге камгалаары организацияга чаа аргаларны ажыдар. «Парктың территориязы кижилерге хааглыг болбас ужурлуг. Харын-даа туризмни, ажыл-агыйның чаңчылчаан хевирин организастап, сайзырадырын парк эрге-байдалы тургузар. Төлевилелге удур кижилер чонга, паркты долгандыр херимнеп, ынаар кижи эрттирбес деп, шынга дүүшпес чугааны тарадып турар. Территорияның онза байдалдыг эрге-байдалы, черлерни хуу өнчүже шилчидеринден чайладып, чогуур контроль-биле шупту ажыглалдыг, камналгалыг болурун магадылаар» - деп, оралакчы дарга тайылбырлаан. 

  Тываның Бойдус яамызының медээзи-биле алырга, «Арыг оран» төлевилелдиң экологтуг-экономиктиг үндезининиң талазы-биле херек документилерни ажылдап кылырын ажылчын бөлүккее дааскан. Ооң-биле 2020 чылга чедир Россияга, ам бар 46 федералдыг национал пракка немей 20 чаа паркты тургузар сорулгалыг онза камгалалдыг бойдус территорияларының системазын хөгжүдер программага республиканың чазаа кирер планныг.