Көдээ херээжен ишчилерниң Делегей хүнүнге тураскааткан байырлалдың Черби сумузунга эртерин сонуургап, ынаар сургакчылап чоруптум. Бии-Хемни кежер паромга хаттың оожумнаарын манап, 3,5 шак иштинде машина иштинге олуруп келдивис. Байырлал бисти манап турар эвес, озалдап четтивис. Спортчу маргылдааларны көөр аргалыг болдувус. Хол бөмбүүнге 4 команда киришкен, сумунуң херээженнер чөвүлелиниң командазы тиилекчи болган. 2-ги черни — Черби ортумак школазының, 3-күзүн 8-ки хевирниң коррекциялыг школа-интернадының коллективи ээлээн. Канат тыртарынга база-ла херээженнер чөвүлелиниң командазы күштүүн бадыткады.
Улаштыр Черби суму чагыргазының даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы Ш.В.Сандый база херээженнер чөвүлелиниң даргазы Т.С.Монгуш олар-биле чугаалажып, сонуургаан айтырыгларымга харыылап бээрин диледим.
— Сумуңар болгаш ооң чурттакчыларының дугайында таныштырып көрүңерем, Шеңне Викторовна.
— Сумуда 1221 кижи чурттап турар. Ол дээрге 318 өреге-дир. Хөй кезии — аныяк-өскен. Кырганнар болгаш инвалидтер 300 кижи, оларның 200-зү — назы-хар аайы-биле пенсионерлер.
Ийи школа, участок эмнелгези, аптека, клуб, библиотека, уруглар сады, 3 садыг, пекарня ажылдап турар. Эр кижилеривис арга-арыг ажыл-агыйында, «Восток» КХН-де, «Ойна» алдын уургайында вахталыг ажылдарда ажылдап турар.
Чербижилер чайгы үеде каттаар, тооруктаар, мөөгүлээр, аңнаар, балыктаар улус. Тайга кежиин четтирип, амыдырап-чурттап турарлар. Бо чайын харын кат шоолуг эвес болду. Чодураа безин чок, мөөгү база, чүге дизе чаъс-чайык ховар чай болган болгай. Чогум ажыл-агый чок кижилеривис саны эвээш. Көдээге ажыл чок орар деп чүве кайын турар. Эрес, кежээ-ле болур болза, көдээге чуртталга черле багай болбас. Чаа уруглар садын немей туткан. Ынчангаш ажылчын олуттар немей тургустунган.
— Социал албан черлери шупту бар, ажылдап турар-дыр, а тускай эртемниг кадрлар-биле хандырылгаңар кандыгыл?
— Башкылар, кижизидикчи башкылар четчир. Клубта тускай эртемниг Алдын-кыс Сергеевна ажылдап тур, чоокта чаа аттестациязын эки эртип алды. 65 харлаан библиотекавыста хоочун библиотекарь А.И. Березкина ажылдап турар. Республикада эки ажылдыгланың одуруунда кижи. «Ветер перемен», «Семейная реликвия» конкурстарынга киришкеш, тиилекчи болган. Суурнуң төөгүзү, Симаковтарның өг-бүлезиниң дугайында ажыл-делгелгези дыка солун болган. Эмчивис В.С. Савилов мында 20 ажыг чыл ажылдап турар. Ол – Тываның болгаш Россияның алдарлыг эмчизи. Ырак-узак, озалааш суурда мындыг шыырак эмчилиг болганывыс — аас-кежик. Республиканың Кадык камгалал яамызының конкурузунга ол киришкеш, «Земский доктор» атты чаалап алган.
— Школаларда ажыл-агый эки-ле чоруп турар бе?
— Башкылар – кол даяныр күжүвүс. Ортумак школаны — М.А. Доржу, 8-ки хевирниң коррекциялыг школазын С.В. Кыргыс удуртуп тур.
— Өскүстерни чурттаар оран-сава-биле хандырар сорулга силерде кайы хире күүсеттинип турарыл?
— 2013 чылда бир өскүс уругга Сукпак суурда бажыңны туттуруп берген бис. Ол ажыглалче ам-даа кирбээн, иштики үүрмек ажылдары артып калган. Ноябрь айда доосту бээр боор. Альберт Кара-Сал бажыңын тудуп доозупкан, ажыглалче кирген, төлевир акшазын база алган. 2014 чылда 4 өскүстерге бажың тудары планда кирген.
— «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинге киржип турарлар хөй бе?
— Киржип турарлар бар, ийе. В.Щелоков кат-чимис аймаа болбаазырадып, садып-сайгарып турар. Ары чигири бүдүрүп турар өг-бүлелер база бар. Чазанып турар Владимир Хертек, даараныр, аргыыр мастеривис Чечекмаа Донгак, мал-маган өстүрүп турар Олег Монгуш, Салбакай Күжүгет олар — макталдыг кижилеривис-тир. Хаван, дагаа, тоолай өстүрүп турар өг-бүлелер база бар.
Сумувуста бода мал бажы дыка өскен. Эрткен чылга деңнээрге, шээр малдың бажы база немешкен. Чаңгыс-ла багай чүве – сиген-ширбиил белеткээр девискээривис эвээш.
— Сумунуң сайзыралынга, амыдырал-чуртталганы бедик утка-шынарлыг болдурарынга улуг рольду башкылардан өске кымнар ойнап турар деп бодаар силер, Татьяна Сергеевна?
Т.С.Монгуш, херээженнер чөвүлелиниң даргазы:
— Хөй-ниити организациялары суму чагыргазы-биле демниг ажылдап турарывыс үре-түңнелди берип турар деп бодаар мен. Херээженнер чөвүлелиниң арга-дуржулгазы улуг.Бистиң организастап турар культура-массалыг хемчеглеривиске доктаамал деткикчилеп келген О.А. Иргитти, Р.К. Сатты, С.А.Кириллованы, М.Б. Оруспайны, «Сударушка» ансамблиниң киржикчизи В.В.Седованы болгаш өскелерни-даа демдеглексээр-дир мен. «Школаже баарынга дузалаш!» деп акцияга шупту идепкейлиг кириштивис, ол ам-даа уламчылап турар. Янзы-бүрү фестивальдар, мөөрейлер, делгелгелер херээженнер чөвүлелиниң удуртулгазы болгаш киржилгези-биле эртип чаңчыккан. «ХХI чүс чылдың херээжени» конкурска киришкеш, Чечекмаа Донгак кожуунга — 1-ги, республикага 2-ги черни алды. 8 ажы-төлдүг Герасимовтарның өг-бүлези «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» медаль-биле шаңнаткан. Р.И.Лашкова «Кызыл кожууннуң хүндүлүг хамаатызы» атка төлептиг болганы өөрүнчүг.
Адалар чөвүлели тургустунган, ажылдап эгелей берген. Хөй ажы-төлдүг, үлегер-чижектиг ада Эдуард Салчакович Дүктүгбей удуртуп тур. Аныяк өг-бүлелер клуву, профилактика чөвүлели, улусчу дружиналарның ажылы чогумчалыг.
— Эң берге айтырыг – аргыжылга айтырыы деп билип тур мен...
Ш.В.Сандый: Көвүрүг тудар дугайында айтырыг тургустунуп турар. Айтырыг черле шиитпирлеттинер дээрзинге идегеп турар бис.
Светлана БАЛЧЫР
интервьвюну алган.