Төрээн тыва дылывысты кадагалап арттырар дээш....

Республиканың кожуун, суурларынга, албан черлеринге, өөредилге организацияларынга тыва дылга тураскааткан диктантыларны бижип, тыва дылда шүлүк мөөрейлерин , "төгерик столдарны", эртем конференцияларын эрттирип, төрээн дылывысты алгап-йөрээген хемчеглерни чоруткан.  

Салгалдардан салгалдарже тыва дылды кадагалап арттырар, ооң амыдыралга ужур-дузазын бедидер дээш сеткилинден аарып чораан болгаш, тыва дылдың тускай хүнүн тургузарын чедип алган Тываның Улустуң чогаалчызы, прозачы, шүлүкчү, очулдурукчу А.А. Даржайның адын мөңгежидери-биле, Тываның күрүне университединиң башкылар белеткээр кол дарганы – Кызылдың башкы институдунга ооң адын тывысканы уттундурбас болуушкун болган. 

С. Пюрбю аттыг Улусчу чогаадылга бажыңынга Тыва дыл хүнүн демдеглээн кол хемчегде тыва дылды хөгжүдүп база нептередир хемчеглерниң түңнелдерин үндүрүп, келир чылда кылыр ажылдарны тодараткан шуулган хөйнү хаара туткан. Ооң ажылынга тыва дылдың шинчилекчилери эртемденнер, өөредилге черлериниң башкылары, студентилер болгаш сургуулдар, чогаалчылар, республика школаларының тыва дыл болгаш чогаал башкылары, хөй-ниити, эрге-чагырга төлээлери идепкейлиг киришкен.  

Төрээн дылдар өөренириниң база башкылаарының талазы-биле Россия делегей чурттарының мурнуку одуруунда турар деп чамдык эртемденнер санап турар. Амгы үеде Россияда, 2015 чылда, чүгле 18 дылда, 2016 чылда 13 дылда школачы программалар бадылаттынганы, 6 дылда школачы өөредилге номнары чырыкче үнүп турары дүвүренчиг. Бир эвес дылды эки өөретпес болза, ук дыл ала чайгаар чиде бээринин айыылы тургустунар. Күрүне үлегерлерин алыр дээш тыва дылда өөредилге номнары база амыр эвес шылгалданы Москвада эртип турар. 

Бо чылын «Тыва дыл – чоннуң өнчүзү» деп үшкү республика шуулганын чоннуң эгээртинмес өнчүзү - тоолга тураскаадып эрттирген. 

Шуулганда литературлуг дылды кадагалап база сайзыраңгайжыдарының үндезини болур аас чогаалының база уран-чечен чогаалдың айтырыгларын сайгарып; культура өнчүзү болур аас чогаалын камгалап-кадагалаарынга база тыва дылды хөгжүдеринге хөй-ниити организацияларының, тыва культура төвүнүң, массалыг информация чепсектериниң ролюнуң дугайында чугаалашкан. 

Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң аас чогаал болгаш литература секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады З.Б. Самдан «Тыва тоолдуң амгы үеде кижизидилге ажылынга ужур-дузазы»; Тыва культура төвүнүң директору И.М. Көшкендей «Тыва улустуң аас чогаалын сайзырадылгазынга Интернет четкизин ажыглаары»; Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг Тываның ном үндүрер чериниң кол редактору Н.Ш. Куулар «Тыва дылдың ном үндүрүлгезиниң амгы байдалы» деп илеткелдерни номчаан. 

Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол Тыва дылдың хүнү-биле бүгү тыва чонга бодунуң байырын чедиргеш, төрээн дылынга хүндүткелин илереткен. 

«Бүгү Тывавыстың чонунга, ававыс дег эргим, авырал сеткилдиг, бай-байлак төрээн тыва дылывыстың хүнү-биле, бодумнуң өмүнээмден изиг байырымны чедирип тур мен!  

Төрээн тыва дылывысты камгалап, ооң салым-чолу дээш, сагыш салган эгелээшкинивисте ханы утка бар дээрзин кончуг эки билир силер. Дылывыстың келир үези, өөредилге черлеринде өөренир ужурлуг шактарның кызырылганы, аныяктарның аразында дылынга хайыра чок хамаарылгазы, бичии уругларывыс төрээн дылындан ырап бар чыдары дээш, дыка хөй айтырыглар тургустунуп турарындан, мындыг хүннү бадылап алгаш, чылдың-на сайгарып чугаалажып турар апарган бис. Россияның Президентизи В.В. Путинниң ат салганы “Россия Федерациязында төрээн дылдарны камгалап арттырар болгаш оларны өөрениринче угланган Фондуну тургузар” деп Чарлыы, тыва дылды мооң соңгаар өөренип, салгалдарга дамчыдып бээринге, ону сайзырадырынче угланган ажылдарга улуг идигни бээр дээрзинге бүзүрелим улуг.  

Келир чылын болур шуулганга чедир, “Тыва дыл өг-бүледен эгелээр” деп эгелээшкин адаа-биле ажылдарны чорудар болза эки деп, бодап тур мен. Кандыг кижи кылдыр доругуп өзүп кээри-даа, кандыг дылга чугааланыры-даа, кандыг аажы-чаңныг болуру-даа, бо бүгү шуптузу өг-бүледен дорт хамааржыр. Тыва дылывыстың ачызында аралажып-чугаалажып, бижип, номчуп чоруур болганывыста, дылывыс тынывыс-биле тудуш, дириг чон-дур бис. Ындыг бай-байлак шынарларлыг төрээн дылывыс бар болганда, кандыг-даа өске сөстерниң дузазы чокка арыг чугаалажып, аргыжып чоруур дылывысты хумагалыг эдилеп, хүндүткелдиг хамаарылгалыг болуп көрээлиңер! Дылывысты хүн-бүрүде сайзырадып, тыва чогаалчыларның номнарын номчуп, уругларывыска чараш хевээр дамчыдып берээлиңер! - деп, Тываның Баштыңы чагыгны берген. 

Шуулганның ажылынга киришкен эртемденнер, башкылар тыва дыл байырлалынга хамаарыштыр боттарының бодалын илереткен. 

 Мира Викторовна Бавуу-Сюрюн, эртемден, тыва дылдың шылгараңгай шинчилекчизи, Россияның тюркологтар комитединиң кежигүнү, Тываның күрүне университединиң тыва дыл болгаш ниити дылдар кафедразының профессору, «Тюркология» эртем-өөредилге төвүнүң директору, филология эртемнериниң доктору:  

- Бо эртенден эгелээш, дыка хөй черлерден байыр чедириишкиннерин алдым. Россияның Эртемнер академиязының Сибирь салбырының Филология институдунуң эртем ажылдакчызы, тыва дылды бүгү назынында шинчилеп чоруур эртемден, Новосибирскиден эжим Людмила Алексеевна Шамина бир дугаарында долгап келди. Ынчап кээрге, тыва дыл чүгле бистерде, тыва чонда эвес, а ону билир, сонуургап, шинчилеп чоруур өске-даа кижилерге база улуг байырлал болуп турар. Бодунуң дылыңарны кадагалап, камгалап, үнелеп, өске нация чоннарга үлегер бооп чоруур чон силер деп, бисти демдеглеп турары онзагай. Ындыг болзажок, тыва дылды, ылаңгыя эге класс башкылаашкынында, өөреникчилеринге өөредиринде аскап турар чүүлдер бар. Бо айтырыгны чугулалап чугаалаштывыс. Ол талазы-биле шиитпирлер хүлээп алдынар боор. Александр Александрович Даржайның ачызында, бистер, чылда бир-даа катап болза, албан езузу-биле чыглып келгеш, тыва дылывыстың аарышкылыг айтырыгларын сайгаржып, моон соңгаар кандыг базымнарны кылырын дугуржуп турарывыс, дыка улуг чедиишкин деп санаар мен. Дылывысты чидирбес-ле болзувусса, байырлалывыстың оруу төнчү чок узун. 

- Тыва дыл хүнүнге тураскааткан республиканың үшкү шуулганынга Сүт-Хөл кожуунну төлээлеп келдивис. Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол чарлыы-биле, тыва дылдың тускай хүнүн доктаадып каанынга канчаар-даа аажок чоргаарланып чоруур бис. Школавыс башкылары Тыва дыл хүнүнге тураскааткан янзы-бүрү хемчеглерни организастадывыс. Бичии класстың өөреникчилер аразынга тоол ыдарынга, ортумак класстар аразынга аянныг шүлүк чугаалаарынга, улуг класстар аразынга чогаалчыларның чогаалдарынга үзүндүлерни шиижидеринге, башкылар аразынга С. Сарыг-оолдуң шүлүктерин аянныг номчуурунга мөөрейлерни эрттирдивис. Оон аңгыда ада-иелер, чон аразынга улусчу диктантыларны бижиттивис, дылывыстың чаражын уруглар аразынга нептередир дээш дыл башкылары күжениишкинниг ажылдап, тыва дыл хүнүн деткидивис. Байырлал-биле, тыва чонум!