Александра Маратовна Пирлей — аялгалар чогаадыр болгаш боду ону күүседир кайгамчык талантылыг аныяк композитор. Ол Кызылдың уран чүүл колледжизиниң хөгжүм школазын, Абаканның хөгжүм колледжизин дооскан. Амгы үеде Казань хоорайның Н.Г. Жиганов аттыг күрүне консерваториязының фортепиано, композитор факультединиң сөөлгү курузунда өөренип турар.

Ооң баштайгы башкылары А.Ф. Семенова, М.А. Покорская, Н.М. Раитина, Ч.В. Комбу-Самдан олар болган. Хөгжүм школазынга өөренип тургаш, республика чергелиг «Чалыы композитор» мөөрейлерге шаңналдыг черлерни ээлеп турган. Бичиизинде ооң сонуургалдары  хөй турган, ынчалза-даа хөгжүмге ынаа улуг бооп, ону шилип алган. Школачы чылдарында аялгаларны чогаадып, пианинозунга ойнап, ада-иезинге ону күүседип берип турза-турза, чоорту ооң хөгжүмче сонуургалы көстүп келген болгаш ылап-ла амыдыралында кол мергежили дээрзи илереп эгелээн.

Сактыышкын

Шаанда хаанныг төре үезинде херээжен кижини «херээжок» деп адап, ооң эрге-ажыын кызагдап, базынчактап чораан. Бо дугайында шиилерде-даа көргүзүп ойнап турар болгай. Октябрь революциязының чайынналган күштүг чалгыы бедик Саян сыннарын ажып келгеш, Таңды-Ууланың эдектеринче чаттылып кирип келген. Азия төвүнде Тыва черге улусчу революция тиилээн, бот-тускайлаң Тыва Арат Республика тургустунган, Конституциялыг эрге-хоойлулуг күрүне апарган. Эр, херээжен бүгү хамаатылар дең эргелиг, хостуг деп Конституцияда быжыглап магадылаан. «Херээжок» деп атты солаан херээженнер бистерниң чоргааралывыс болу берген. Өг-бүлеге, ниитилел амыдыралынга-даа эрлер-биле херээженнерниң эргези дең.

Украинада байдалга хамаарыштыр

Тываның Баштыңы: «Крымчыларга бистиң дузазывыс дээрге, Россияга удур хөөннү тывылдырган чорукка удур демисежип турар бүгү украиннер-биле  эп-сеткил каттыштырылгазы-дыр».

Хуу акша-хөреңги-биле Крымга дуза чедирериниң дугайында республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкинин Тываның Чазааның кежигүннери деткээннер. Украинада эрге-чагырганы күш-биле ээлеп алганнарның политиказы-биле чөпшээрешпейн турарындан экономиктиг болгаш саң-хөө хоозуралынга чедер чеде берген украин автономияның чурттакчы чонунга дуза кылдыр бир хүннүң шалыңын шилчидеринге регионнуң яамыларының болгаш ведомстволарының удуртукчулары белен.

Эрткен неделяда Тываның ыраккы Тожу кожуунга ивижилерниң болгаш аңчыларның 18-ки фестивалы болуп эрткен. Ооң кол сорулгазы Тожунуң үндезин чурттакчыларының чүс-чүс чылдарда кылып келген ажылының хөгжүлдезинче кичээнгейни хаара тудары, бо адырга шылгараан кижилерни хүндүткеп байырлаары, чоннуң езу-чаңчылдарын кадагалаары, аныяк салгалды кижизидери болур. Совет үеде Тывага ивилерниң саны 15 муң баш чедип турган, ынчалза-даа иви ажыл-агыйын рынок өскертиишкиннериниң чылдары чылча шапкан. 2003 чылда Тывада азырал ивилерниң саны чүгле 516 апарган. Ивини азырап өстүрери Тожу чонунуң чаңчылчаан ажыл-ижи болганда ону кадагалап арттырар болгаш катап тургузар талазы-биле бөлүк хемчеглерни Тываның Чазаа боттандырып турар.

«Өске регионнарга ажылдаар кылдыр улусту көжүреринге деткимче көргүзериниң программазы Сибирьге таарымча чок» — деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар. Красноярскиниң экономиктиг шуулганынга чугаа чидиг болган, ооң киржикчилери боттарының бодалдарын изии-биле илереткен.

Федералдыг удуртукчулар регионнарның баштыңнары-биле чөпшээрешпейн-даа, чөпшээрежип-даа болур, а бизнестиң төлээлери шуут өске саналды киирер эргелиг. Чугааның кол сорулгазы — бот-боттарының үнүн дыңнаары болгаш ниити түңнелге келири. Бо чылын Красноярскиге болган XI экономиктиг шуулганга өске чүүлдер-биле холбаштыр Чөөн Сибирьге болгаш Ыраккы Чөөн чүкке «шапкын хөгжүлдениң девискээрин» тургузарының талазы-биле саналдарны белеткээриниң айтырыгларын чугаалашкан, ол дугайында РФ-тиң Президентизи Владимир Путин Федералдыг Хуралга Айыткалынга демдеглеп турган.

Март 2-де Масленица неделязының сөөлгү хүнүнде найысылалдың Арат шөлүнге  чоннуң хөглээшкининге киришкеш, кышты үдээн православтыг байырлалдың солун хемчеглериниң  херечилери болдувус.

Ол хүн шөлге улуг-бичии, аңгы-аңгы чүдүлгелиг, янзы-бүрү язы-сөөктүг чон чыглып келген. Таптыг-ла дүштекиниң 12 шак турда Тываның хөгжүм-шии театрының даштыкы индиринге Кызыл хоорайның чогаадыкчы коллективтериниң оюн-тоглаалыг концерти эгелээн. Даштын агаарның температуразы  часкы үеге дүүшпес  соок болза-даа, сеткил хайындырар ыр-шоор, баштак аянныг кожамыктар база күжүн болгаш аваангырын шенешкеннерниң мөөрейлери чыылган чоннуң хей-аъдын көдүрүп, байырланчыг хөөннү улам күштелдирген. Кидис идикти ырадыр октаар мөөрейге чүгле херээжен улус киришти. Бичии көвүрүг дег бедик черге сыртыктар-биле демисежиринге элээди оолдар идепкейлиг ойнадылар.  Дески, кылаң кылдыр чазап каан 6,5 метр узун хемчээлдиг чагының бажында белектерни алыксаан кижилерниң хөйүн канчаар. Ынчалза-даа оларның аразындан чүгле каш кижи  чагы бажынче үнүп шыдадылар. А оларга белеткээн белектер аянныг-ла: бо шагның телевизору, хеп чуур машина, планшет, ойнаар приставкалар дээш оон-даа өске.

Сыын ажыл-агыйы

Каш ай бурунгаар Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Бии-Хем кожуунда уксаалыг сыын ажыл-агыйының тудуунуң баштайгы чагызын тургузарынга киришкеш: «Ажыл-херектиң чүгле эгезинде бис, салдынган сорулганы чедип алыр дээш эвээш эвес күжениишкиннерни үндүрер бис» — деп онзалап демдеглээн. А февраль 28-те Туран хоорайдан ырак эвесте Туран-Бажы деп черде «Туран сыын ажыл-агыйы» КУБ-туң девискээринге Алтай Республиканың «Абайский» уксаажыдылга заводундан баштайгы 121 баш аныяк­сыыннарны база 3-6 харлыг 61 баш мыйгакты эккелгени ажыл-агый  төлевилел  боттандырылгазының  чедиишкинниг  эгелээниниң көскү бадыткалы болган.

Россияның экономиказының болгаш бүгү ниитилелдиң чаагай чоруунуң келир үези

Чоокку чылдарда «Азияже көзенекти ажыдар» сорулга Россияның мурнунда тургустунган деп, Күрдума депутады, «Чаңгыс демниг Россия» партиязының либералдыг платформазының база бир башкарыкчызы Виктор Зубарев санап турар. Ол дидим сорулга сайгарлыкчы эгелээшкиннерни идепкейжидер, капиталды болгаш кижи курлавырларын чурттуң чөөн чүгүнче угландырар арганы тургузар. Ооң санап турары-биле алырга, оларның эң солун угланыышкыннары — Ангара — Енисей талазын сайзырадырының, Новосибирск  — Красноярск аразынга дүрген чоруур орукту болгаш Курагино — Кызыл  демир-оруун тударының дугайында төлевилелдер болур.

Кыдатта хан төрел чонувус дугайында

Чээрби чыл бурунгаар «Иштики Азияның бойдузун болгаш культуразын камгалап-кадагалаары» деп бүгү делегейниң  эртем-шинчилел төлевилелинге киржир аргалыг болган мен. Ол төлевилелдиң кол-ла сорулгазы чедир шинчилеттинмээн регионнарга шинчилел ажылдарын чорудары турган. Синьцзянда эвээш санныг тывалар чурттап чоруурун дыңнааш, ынаар чоруур деп шиитпирлеп алган мен.Синьцзянга 22 хондум. Аңаа чоруткан шинчилел ажылдарымның түңнелинде элээн каш статьяларны,  «Чаңгыс чон: үш салым-чол»  деп монографияны бижээн мен. Ынчалдыр меңээ эки билдинмес, барык тоолда дег бодап турганым кыдат тывалары эргим болгаш чоок кижилер апарган.

Мындыг аттыг акцияны «Комсомольская правда» солуннуң Красноярск хоорайда филиалы Тываның школаларынга интернет дамчыштыр эрттирген 

Ооң утка-шынары мындыг. Республиканың школаларының бо акцияга киржиксээн өөреникчилери 2013 чылдың ноябрь 10-дан декабрь 10-га чедир кичээлдерге алган 4-5 демдектерин интернеттеdnevnik2013@list.ru деп адресче чорудар, ону барымдаалап, акцияның түңнелдерин үндүрер. Акцияның тиилекчилери Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ужуражып, дневнигинге ооң адын салдыртып алыр. Акцияга киржип эгелээн өөреникчилерниң саны кончуг хөй, оларның кичээлдерге ап турар демдектеринде 4 деп демдек дыка эвээш болгаш, «Республиканың Баштыңының дневниги» акцияга чүгле 5 демдекке өөренип турарлар тиилээр дээрзи дораан-на билдине берген. Оларны хар-назын аайы-биле эге класстарның, ортумак класстарның болгаш үстүкү класстарның өөреникчилериниң бөлүктеринге акцияның организакчылары аңгылаан. Ынчангаш акция үезинде «демдектер мөөрейи» үе-черге киржикчилерниң аразынга чөптүг байдалга эрткен.

Тыва Республиканың Чазааның Бажыңынга «Тыва Республиканың Тус чер чагыргаларының чөвүлели» Ассоциациязының кежигүннериниң 5-ки съездизи болуп эрткен. Аңаа республиканың бүгү кожууннарының чагырыкчылары болгаш сумулар баштыңнары киришкен. 

Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол 2014 чылда салдынган сорулгалар хөй, оларны боттандырары-биле кончуг күжениишкинниг ажылдаары чугула дээрзин демдеглээн. «Тыва — арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» губернатор төлевилели ылаңгыя  сумуларга чедимчелиг ажылдаар ужурлуг. Девискээрлерде бокту доктаамал аштап-арыглаарын чаңчылчыдар. Чоокта чаа адалар шуулганынга күш-ажылдың кижилеринге, өг-бүлениң эр баштыңчыларынга күрүне онза деткимчени көргүзер дугайында база катап чугаалашкан. Өг-бүлелерге болгаш социал өскүс чорукту болдурбазы-биле социал болгаш чогуур албан черлери дузаны көргүзер. Шолбан Кара-оол тус чер чагыргаларының удуртукчуларынга мынчаар чугаалаан:

Ада-чурттуң камгалакчызының хүнүнүң бүдүүзүнде Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи Павел Андреевич Тихоновка белек-селектиг аалдап чораан. Ооң маадырлыг чоруу дээш республиканың баштыңының, Чазааның кежигүннериниң өмүнээзинден фронтучуга өөрүп четтириишкинни болгаш хүндүлелди ол илереткен. Чазак Даргазының оралакчызы Павел Андреевич-биле шайлап чугаалашкан. «Бистиң өгбевис – кайгамчык кижи-дир. Ооң улуг угаан-сарыылдыын болгаш сагыш-сеткилиниң сергээн бо кижи бедии-биле үнелей бээр. Ооң-биле хөөрежири солун болду. Бурган аңаа кадыкшылды ам-даа сөңнээр-ле болзун! Бистиң хоочуннарывыс – бистиң чоргааралывыс. Февраль 24-те ол 101 харлаар! Кайгамчык солун болгаш чуртталгага ынак боорун-на күзээр-дир мен» — деп, Анатолий Дамба-Хуурак ужуражыышкын соонда чугаалаан.

Тываның Баштыңы: «Сочиге Олимпиада российжилерниң чоргааралы болгаш уттундурбас байырлалы болуп арткан» 2014 чылдың Олимпиадазының медальдарының саны-биле Россияның олимпийжи командазы тергиидеп үнген. Ооң кол эгиннежип турганы Норвегияның чыынды командазы 11 алдын, 5 мөңгүн база 9 хүлер медальдарлыг болган.

Россияның чыынды командазы эрткен үеде чурттуң спортчуларының кышкы Олимпий оюннарынга чаалап алганы медальдар санының талазы-биле  тергиин түңнелин  (1988 чылда Калгариге ССРЭ-ниң командазы 29 медальды чаалап алган) база ажып каапкан. Кышкы Олимпий оюннарын бодунуң девискээринге эрттиргеш, тиилекчи болган чурттарның дөрт дугаары Россия болган. Ооң мурнунда Лейк-Плесид – 1932 чыл, АКШ; Осло – 1952 чыл, Норвегия; Ванкувер – 2010 чыл, Канада чурттары боттарының девискээринге тиилекчи болганнар.

Шаандан тура эр кижиниң чорук-херээ аът-биле холбаалыг чораан. Ону чечен чогаалдардан-даа номчуп болур, чижээ, чылгычы кижиниң дугайында Бады-Байыр Тараа­чының «Кайгал» деп номунда: «Адавастайның үргүлчү-ле кончуг шыырак, чүгүрүк аъттар мунуп чоруурун Киваа, бичии хирезинде, эскерип чораан» — деп бижээни кончуг солун.  

Yстүнде киирген чижекте дег, мээң бөгүнгү маадырым  чыраа, саяк база чүгүрүк аъттар өстүрүп чоруур чылгычы Сергей Бады-Хооевич Ынаалай. «Эзир чурту — хаяда, кижи чурту — хонажында» деп чоннуң чеченинде сөглээни дег, ада-өгбезиниң көжүп-дүжүп чораан турлагларында оларның мал кадарып чораан чымыштыг ажылын ол уламчылаан. Эрзин, Тес – ооң өскен-төрээн делгемнери. Өг-бүлениң беш ажы-төлүнүң хеймери. Ачазы — совхоз, колхозтуң чылгы малын кадарып чораан хоочун чылгычы. Авазының ачазын Сангыы мөге дээр. Ооң ук-дөзүнде мөгелер бар болгаш Сергей Бады-Хооевичиниң  хоочуннар аразынга шүглүп чораан ужуру-даа ында.