Декабрь 26-да «Найысылал» арт-төпке ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы Чаа чылдың елказын эрттирген. Аңаа ажылдакчыларның ажы-төлүнден аңгыда, Украинадан бичии 4 харлыг Мирослав Узденевту база чалаан. Уругларның кеткен хептериниң янзызын чүү дээр: челээш өңнерлиг, янзы-бүрү кылаңнааштар ажыглап тургаш даараан бир-ле тускай маскарад хептиг, чок-ла болза, бир амытан, азы бир тоол маадыры дээш-ле баар. ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының оралакчызы Елена Саая уругларга болгаш чыылганнарга Чаа чылдың байырын чедирген. Амгы үеде Мирославтың авазы, ачазы, кырган-авазы Кызылдың хоочуннар бажың-интернадында чурттап турар. Чаа чылда Мирослав Кызылдың 5 дугаар уруглар сады барып эгелээрин улуг өөрүшкү-биле ооң авазы Алина Полетаева чугаалады. Бичии Мирослав уруг­лар-биле кады каас-чараш «хептиг» Шиви долгандыр ырлажып, аажок солун үени эрттирген. Соок-Ирейниң холундан белек алыры чаштарга уттундурбас болуушкун дээрзи билдингир.

Улусчу чогаадылга бажыңынга  декабрь 27-де «Спортчу элита» деп ба­йырлал эрткен. Аңаа спорттуң янзы-бүрүхевирлеринге алдаржаан олимпий, сурдолимпий, паралимпий оюннарныңтергииннеринге, тренерлерге, хоочуннарга болгаш спорттуңхөгжүлдезинге үлүг-хуузун кииргеннерге күрүне шаңналдарын тывыскан. ТР-ниңБаштыңы – ЧазааныңДаргазы Шолбан Кара-оолду сценаже башкарыкчылар чалапты.

“Спортчулар бодунуң чүт- күлдүү-биле, бедик тура-соруу-биле бедик чедиишкиннерни чедип ап турар. Силер  чон мурнунга, аныяк-өскенге үлегер-чижек болуп турар силер. Сочи хоорайга паралимпий оюннарынга Россия медальдар талазы-биле 1-ги черни ээлээни дээрге маадырлыг чорук-тур. Кадык кижилер олардан өөренип, тиилелгеже чүткүлүнүлегерге алыр ужурлуг бис. Тывадан паралимпий оюннарның чемпиону Михаил Оюнга канчап чоргаарланмас бис. Чылдан чылче спорт тудугларын тудуп турарывыс дээрге, келир үеже көрүжүвүс болгаш аныяк-өскенге эки байдалдарны тургузуп турарывыстың бадыткалы-дыр. Каа-Хем суурга улуг спорт комплекизин тудуп алыр болзувусса, спортчу чедиишкиннеривис база бир бедик чадаже көдүрлүр дээрзинге бүзүрелим улуг. Спорт оран-саваларының көвүдеп турары — республиканыңчедиишкиннериниң магадылалы. 

Декабрь 25-те В.Көк-оол аттыг Национал театрга рес­публиканың кожуун бүрүзүн төлээлээн тергиин өөредилгелиг, хөй чедиишкиннерлиг уруглар Тываның Баштыңының елказынга чыглып келген.   Чаңчыл езугаар  чылдың төнчүзүнде республиканың   онза чедиишкиннерлиг 7 хардан 14 харга чедир школачылары Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң уругларга елказынче  чалалганы алыр аас-кежиктиг болуп турарлар.  

Национал театрның ийиги каъдында уругларга янзы-бүрү оюннар шөлчүгештерин организастаан. Каас-чараш  идик-хептиг, маскарад кос­тюмнарлыг оолдар, кыстар оюннарга киржип, амданныг, чигирзиг «шаңналдарны» ойнап ап турганнар. Бир булуңда уруглар кажыктаан, өскезинде хол басчып күжүн шенешкен, боулинг шарларларын октап турарлары-даа эңмежок.Тергииннерге шаңналдар тыпсырының мурнунда уруг­ларга «Күске бүрүзү быштакка ынак» деп чаа шииниң баштайгы көргүзүүн уруг­ларга бараалгаткан. Шии уругларны эп-найыралга, ынакшылга, мөзү-бүдүштүг, хүндүткелдиг болурунга кижизидип турар. Уруглар шии­ни аажок сонуургап, адыш часкап, өткүт, хөглүг каткызы-биле хүлээп алган. Шии төнген соонда чыыл­ган бичии аалчыларны ба­йырлалдың кол маадыры — Шиви чанынче чалаан.

Россияның алдарлыг артизи, Тываның Улустуң хөөмейжизи К.К.ХОВАЛЫГ-биле бистиң коррес­пондентивис Чаа чыл бүдүүзүнде ужурашкаш, «Шынның» номчукчуларының сонуургааны айтырыгларга харыылап бээрин дилээн. Оларның аразынга болган чугааны мооң адаан­да парладывыс.

— Чоокта чаа эрткен «Көшкүн хөөмей» шуулганының «Хөөмейим кагбас-ла мен» деп түңнел концертинге силерниң ыры-шоор, хөөмей-сыгыдыңарны дыңнааш, магадап олурдум, улам ындынын ап бар-ла чыдар салым-чаяаныңар күштүг-ле-дир, Кайгал-оол Ким-оолович, орус чон болза, ону «ийиги тыныш ажыттынганы ол» дижир ийик бе?

— Четтирдим (каттырбышаан, уламчылады.Ред). «Хүн-Хүртү» база-ла чаа чанып келгенивис ол турган чүве. Чер-чуртче чанып, эш-өөрнүң, чонувус­туң мурнунга үнүп кээрге, ала-чайгаар сагыш-чүрек ындынналы бээр, ынчангаш ындыг боор.

Бажың­ның херээ­жен ээзи Чаа чыл столун белеткээрде, чүгле өг-бүлезин өөртүр дээш эвес, үнүп орар чылдың ээзи — Ногаан Ыяш Хойну ээ кө­­рүн­­­дүрүп алырын бодап, бүдүн чыл чогумчалыг болзун дээш аъш-чемин дел­гээр. Найыралга болгаш тайбыңга ынак амытанны деткиир­де столдуң херекселдери ыяштан кылган азы ногаан өңнүг боору чогумчалыг. Чүгле стол шывыы, салфетка, аяк-сава эвес, а ба­йырлалга кедер хеп, белекчигештер  хавы  база  ол өңге дүүшкек болза эки. Ногаа, чимис-биле байырлал столун элбеди каастаар.

2015 чылды уткуурда янзы-бүрү амданныг, чигирзиг чемнер — пирожноелер, ногаа-чимис, каттар-биле чемчиткен пирогтар, хой дүрзүзү кылдыр быжырган печеньелер, быштактыг торттар (хой сүдү-биле кылган быштак оон-даа эки), мороженое база конфеталар, ары чигири болгаш тооруктар. Бо чылдың езулуг суксуну — алкоголь чок суксуннар — чимис хандызындан морстар, компоттар, чимистиг шай база кисель.

«Шын» солуннуң бөгүнгүаалчызы аныяк модельер-дизайнер Шолбана Очур-оол. Чаа чыл уткуштур номчукчуларны сонуургадыры-биле мода делегейинде онза, солун чүү болуп турарын база бодун таныштырарын диледивис.

— Мындыг ховар, солун мергежилди канчап шилип алган сен, Шолбана?

— Бичии тургаш-ла, кыдыраашка чараш хептер чурааш, садыг кылдыр бодап алгаш, ону эштеримге садып ой­наар турдум. 5 класска «Келир үеде сээң мергежилиң» деп чогаадыгга чурукчу-модельер болур мен деп бижип каарымга, башкым безин кайгай берген. Эш-өөрүмге чурукчу-модельер дээрге кандыг мергежилил деп тайылбырлап берип турдум. Ынчангаш бичиимде бодап чораан күзелимни чедип алган мен деп бодаар мен.

Декабрь 19-та Чаа-Хөл ко­­жууннуң Ак-Туруг сумуга Тыва Республиканың баштайгы шериг комиссары Монгуш Чөвекович Сувакка тураскаат­кан байырлыг хемчеглер болуп эрткен. Оларны бо суурга эрттире бергениниң чылдагааны — бирээде, М.Ч. Сувак — Ак-Туруг суму чурттуг кижи. Ийиде, бо хонуктарда Тываның шериг комиссариады тургустунганындан бээр 70 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар.

М.Ч. Сувак ажылдап чораан үезинде Тыва Арат Республиканың шериг күчүзүн тургузарынга болгаш быжыглаарынга улуг үлүг-хуузун киирген. Ол ТАР-ның шериг сайыды чорааш, тыва эки турачыларны Ада-чурттуң Улуг дайынынга белеткээш, 1943 чылдың сентябрь айда үдээш, таптыг-ла бир чыл болганда, чону-биле кады найысылал Кызылга эки уткуп, хүлээп алган.

Чартык чүс чыл ажыг үениң дургузунда Кызылдың чылыг, электри төвү найысылалдың болгаш кожууннарның социал-экономиктиг амыдыралының кол дазылы болуп келген. Ол хире улуг күчү-күштүг бүдүрүлгеде дыка хөй  кижилер дү­не-хүн­­дүс кызымаккай ажылдап турарлар. Чымыш иштиг энергетиктерниң декабрь 22-де профессионал ба­йырлалынга ТР-ниң Чазаа­ның Даргазының оралакчызы Владимир Фалалеев, Дээди Хуралдың депутады Алдын-кыс Конгар, ТР-ниң одалга болгаш энергетика  сайыды Роман Кажин-оол чедиишкиннерни күзеп база мурнакчыларга өөрүп четти­риишкинниң болгаш хүндү­лел бижиктерни Орус культура төвүнге байырлыг байдалга  тывысканнар. Кандыг-даа байдалда боттарының мурнунда салган сорулгаларын ак сеткилдии-биле күүседип турар республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан келген чамдык мурнакчылар ажылын таныштырды:

Чаа чылдың утренниктери, балдары болгаш мас­карадтары

Декабрь 20 — 2015 чылдың январь 7

Бичии уругларга Чаа чылдың балдары, маскарадтары, утренниктери база көргүзүглери – В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга,  Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг национал  музейинге,  Тываның Үндезин культура төвүнге, Ты­­ваның күрүне филармония­зынга, Орус культура төвүн­­­­­­­ге, өөредилге болгаш социал албан черлеринге, культура бажыңнарынга, библиотекаларга.

Декабрь 24

Өскүс уругларга болгаш ада-иезиниң азыралы чок арткан уруг­ларга Чаа чылдың ачы-буян концерти – Кызыл хоорайның школа-интернадынга.

Декабрь 25

Республиканың бичии уругларынга ТР-ниң Баштыңының Чаа чылдың елказы – В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга 12.00 шакта.

«Чаңгыс суур – чаңгыс  бүдүрүлге» губернатор  төлевилелиниң  кол  сорулгазы чурттакчылыг суур бүрүзүнге ол суурну бадыткап турар азы  суурнуңбедик адын тудуп болур продукцияны бүдүрүп  үндүргеш, сайгарары.

Бо айтырыг талазы-биле Эрзин кожууннуң мал  ажыл-агыйлыг, тыва хойну өстүрер, уксаалыг мал заводу, «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агый кооперативиниң даргазы Эртине Аңгырович Манзай Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң болгаш  ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем  яамызының сүмелээни-биле чурттакчы чоннуң аъш-чемге айыыл чок чоруун хандырар сорулга-биле тус черниң шээр малындан эът бүдүрүп сайгарар талазы-биле тодаргай ажылдарны кылып чорутканының  түңнелинде,  мал  согар бүдүрүлге тудуун дооскаш,  тускай шенелдени эрттиргеш, продукциязын берип эгелээн.Мал согар цехти Бай-Даг суурдан ырак эвесте, Тарлашкынның чоогунда,  Эрзин — Кызыл автооруунуң чанында туткан. Бо тудугну Москвада «Комман групп» дээр акционерлиг ниитилелдиң (чиңгине директору Андрей Борисович Волков) төлевилели езугаар туткан. Бо чугула бүдүрүлгени тударынга кожуун  чагыргазы тус чер бюджединден  800 муң рубльди, а «Бай-Хөл» ажыл-агый  2750 муң рубльди тускайлаан.

Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В.Кара-оолдуң саналы-биле эгелээн «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң күүселдезин 3 чыл улаштыр хайгаарап тур мен. Аңаа киржири-биле «Мөген-Бүрен» КУБ-туң чанынга «Сайзырал» КХН-ни тургускаш, эът, дүк, сүт болбаазырадып кылыр дериг-херекселдерни республика Чазааның дузазы-биле четчелеп берген бис. Ооң соонда аңаа ажылчын олуттарны тургузуп, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр талазы-биле ажылды эгеледивис.

Ол дериг-херекселдерни чогумчалыг ажыглаанывыстан чоннуң хереглелинге ажыглаар продукцияны «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелге киириштир бүдүрүп, делгелгелерге-даа киржип, багай эвес үнелелди ап келдивис. Бо чүүлүмге бодумнуң ажыл-агыйымны мактаар, көргүзер-даа дивээн мен, ниити төлевилелге хамаарышкан саналды киирер сорулганы салдым.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ниити-россияның Улусчу фронтузунуң регион активи-биле ужурашкан.

Ужуражылганың кол сорулгазы — декабрь 12-де Дээди Хуралга кылган Айыткалында турушту улусчу контроль­дуң төлээлери-биле сүмележири дээрзин Тываның Баштыңы айыткан.

«Үнер чыл бөдүүн эвес, бодунуң экономиктиг, социал болгаш политиктиг негелделери-биле аажок-ла нарын болур чадавас — деп, Чазак Даргазы ужуражылганы ажыдып тура, чугаалаан. — Ол шылгалдаларга удур чүгле күрү­не эрге-чагыргазы эвес, чурттакчы бүрүзү туржур ужурлуг. Ынчангаш шуптувус чаңгыс кижи дег, демнежип алгаш, чаңгыс айтырыгны — ол берге үени Тывага чидириг чок, харын-даа дадыккан, келир үеде быжыг үндезинниг апарган ажып эртери дээш туржур ужурлуг бис».  

Ужуражылгага чугаа Ниити-россияның Улусчу фронтузунуң (НУФ-туң) республикага болгаш чуртка онзагай ужур-дузалыын демдеглээни-биле эгелээн. Чурттуң Президентизи НУФ-ту нацияларны каттыштырып шыдаар күш, российжи кижи бүрү- зүнге хөй-ниити чорудулгаларга киржиринге чепсек, бүгү чурттуң болгаш бодунуң төрээн булуңунуң чаартылга­зынга хуу киржилгезинге идиг кылдыр тургусканын демдеглээн дээрзин Тываның Баштыңы сагындырган. Дайын-чаада дег, фронт деп аттыг-даа болза, ол шимчээшкин тургустунган айтырыг­ларны чөптүү-биле шиитпирлээриниң, кижилерниң күзел-чүткүлдери-биле херек кырында тургустунган байдалдарның аразында чогумчалыг арганы тыварының талазы-биле сорулгаларны шиитпирлээр.

Бурунгу кыдат дайынчы уран чүүлдүң  ушу хевири амгы үеде бистиң республикада бурунгаар сайзырап турар. Кыдаттан  ужукталып үнген бо хевирге  чоокта чаа делегей чергелиг маргылдаа болуп эрт­кен. Аңаа Россияның болгаш Тываның адын камгалап, бис­тиң  спортчуларывыс киришкеш, келген.

Күстүң ортаа  айының төнчүзүнде Кыдат чурту четкен тыва спортчуларның бирээзи  Чойган Николаевна Самбыланы номчукчуларга таныштырайн.

«Кижи — чурттуг, куш — уялыг»

Мээң маадырым баштайында  бодун мынчаар таныштырды:

— Өскен-төрээн черим Чадаананың  №1 школазынга өөренип тургаш-ла, спортка ынак турган мен. 6-гы класска  ушуну сонуургап эгеледим.  Ушу хевириниң чажыттарын башкым Алексей Ытсыгбаевич Сат өөредип каан. Бо башкы — хү­решке, оон ыңай каратэ, ушуга  бедик мергежилдиглерниң бирээзи. Кезээде-ле  бистерни деткиир, кичээлдер соонда ушуну 20 хире уругга өөредип турган башкывыс-тыр – деп, ол чугаалады. Чойган Николаевнаның ушуга сонуургалы ооң хан-дамырында сиңе берген-дир деп эскердим. Ону чугаалай бергенде, чечен-мерген тоолчуларывыс Баазаңай Түлүш, Чанчы-Хөө Ооржак ышкаш  ыдып-ла, чугааланып-ла олурар болду. Мен ооң солун чугаазын Степан Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» Аңгыр-оол биле Буян деп ийи оолдуң чугаалажып орары дег, «ийе, ыык…» деп каап, кончуг кичээнгейлиг дыңнап олурдум.

Тываның Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол 90 харлаанынга

Тыва прозада кижиниң салым-чолунче, мөзү-бүдүжүнче, хууда амыдыралынче, ниитилелдиң нарын айтырыгларын  көдүреринге чогаалчы Салим Сазыгович Сүрүң-оолдуң чо­гаадыкчы үнү чидиг,  бот-тускайлаңы-биле ажыт­тынган. Ол хөй чечен чугаа­ларны: «Дагын таныжылга» (1955), «Оржуңмаа биле Балдай-оол» (1959), «Төнмээн төөгү» (1962), «Сес чүстүг дуран»; тоожуларны: «Чайгы хүннер» (1962), «Ынакшыл-дыр» (1965), «Озалааш хем» (1968), «Лейтенантының даалгазы» (1970), «Авазынга даңгырак» (1973), «Кымның оглул?» (1977), «Кижиниң намдары» (1983), «Ак-Төш» (1984), «Ногаан ортулук» (1986), «Ак анай биле Арбай-оол» (1987); романнарны: «Өске кадай» (1980), «Тывалаар кускун» (1994) бижээн.  Ниитизи-биле 26 проза болгаш шүлүк  номнарының автору.

Тываның Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол — ниитилелде кижиниң амы-хуунуң мөзү-шынарының база мораль-этика айтырыгларын, хууда амыдыралды, амыдыралдың  «кара» талаларын чидии-биле бир-ле дугаар чогаалдарынга көдүрген чогаалчы.