Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылы болгаш Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылынга уткуштур кылып турар тудугларның амгы үеде байдалын сонуургап көрээлиңер. Бо талазы-биле ТР-ниң Тудуг болгаш коммунал ажыл-агый чаартылгазының яамызының дыңнадып турары-биле алырга мындыг: 

Тываның хөгжүм-шии театрының чаартылгазы. Тудуг ажылдарынче 2013 чылда 90 000,0 муң рубль көрдүнген. Федералдыг бюджеттен – 63 100,0 муң рубль, республика бюджединден – 26 900,0 муң рубль. Тудуг албан чери – КБУ «Капитал тудуг эргелели». 2014 чылдың февраль айда сценаның тудуу доозулган. Театр чанында сесерликтиң чаартылгазы адакталып, ногаанчыдылга ажылы кидин түлүк.

Улусчу чогаадылга бажыңы. Тудуг албан чери – «Компас» КХН. Тудуг ажылдарынче 2013 чылда 85 500,0 муң рубль көрдүнген. Федералдыг бюджеттен – 60 000,0 муң рубль, республика бюджединден – 25 500,0 муң рубль. Тудугнуң төлевилели езугаар вестибюльду, биче залдарны, репетиция залын, ТР-ниң Культура яамызының өрээлдерин эде тудары көрдүнген. Иштики каасталга ажылдары болгаш даштыкы ханаларны чылыглап база национал хевир-биле каастаар хемчеглер чоруп турар. Амгы үеде чаарттынган  оран-бажыңны барык белен деп болур. План езугаар 2014 чылдың август 15-ке чедир тудуг доостур ужурлуг.

Тываның аныяк сайгарлыкчыларының шуулганынга Москваның, Новосибирскиниң болгаш Томскиниң бизнес-школаларының консультантылары киржир.

ТР-ниң Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамызының «Тыва — сайзыралдың девискээри» деп төлевилелге дүүштүр организастааны аныяктарның «Дүрген-2014» шуулганы Тывага июль 14-тен ажылын эгелээн. Тургустунган чаңчыл езугаар шуулган Таңды кожуунда чараш бойдус чурумулдыг Дүрген-оруу деп черге турисчи слет хевирлиг болуп эртер. Шуулганның организакчыларының дыңнадып турарын езугаар алырга, аңаа киржириниң чагыын республиканың 17 кожуунундан, а ол ышкаш тыва студентилерниң чаңгыс чер-чурттуглар бөлүктеринден база Россияның 15 регионундан киирген. Оон аңгыда Москваның, Новосибирскиниң болгаш Томскиниң бизнес-школаларының башкылары Тывага келирин дыңнатканнар, олар шуулганга лекциялар номчуур болгаш өөредилгелерни эрттирер.

Кызыл хоорайның 100 чылынга

Аныяк республиканың төвү, күчүлүг Улуг-Хемниң кыдыында  Кызыл хоорай ажыл-агыйның аңгы-аңгы адырларының аайы-биле шапкын сайзырап турар. Ол бүгү ажыл-агыйның бир кол өзээнге аай-дедир аргыштырылга  судалы – оруктар хамааржыр. 

Найысылалдың оруктарында чаартылга ажылы майда-ла эгелээн. Кызыл партизаннар, Щетинкин-Кравченко, Найырал, Чүлдүм, Тыва эки турачылар, Комсомольская болгаш Московский кудумчуларында аргыштырылга оруктарының септелгезин «Восток» КХН-ниң орукчулары кылып турар. Хоорайның төвүнде Комсомольскаядан Чүлдүм кудумчузунга чедир кызаа турган орукту калбартып, асфальт-биле шыпкан. Ам автомашиналарның аай-дедир эртеринге болгаш чадаг улус кылаштаарынга таарымчалыы кончуг апарган. Ындыг болзажок, ам-даа чедир кылыр ажылдар хөй: кудумчу чырыдылгазын тургузар болгаш оруктуң кыдыын дургаар ногаанчыдылганы чорудары база планда кирген. Ол чоокта  «Долаан» базаары автомашиналар шөлү кылдыр эде чаарттынган. Ында чүгле баш таарар үгек ол черниң хевирин үреп артканы чаржынчыг.

Июль 1-ден эгелеп Кызылда Президентиниң кадет училищезинче сургуулдарны хүлээп алыр комиссия Төп шериг округунуң шериг өөредилге килдизиниң начальниги Михаил Зырьяновтуң удуртулгазы-биле хоорайның 12 дугаар ниити билиг школазының баазазында ажылдап турар. 

Кызылда Президентиниң кадет училищезинче сургуулдар хүлээп алырының ажылында ТР-ниң Шериг комиссариады, ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем, Кадык камгалалының болгаш Информатизация болгаш харылзаа яамылары, ТР-ниң Өг-бүле талазы-биле агентилели хаара туттунган. ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызы училищезинче кирериниң шылгалдаларын  эрттирер белеткел ажылын  план езугаар бедик деңнелге чоруткан. 2014 чылдың июнь 20-де «Кызылда Президентиниң кадет училищезинче кирериниң шылгалдаларын организастаарының дугайында» дугаары 813-«д» дужаал езугаар боттарының школаларынга шилилге чадазын эрткен оолдар орус болгаш даштыкы дылдарга, математикага экзаменнерни, күш-дамыр сайзыралының талазы-биле шылгалдаларны дужааган.

Казна албан чери

Июль 10-да ТР-ниң Чазааның Бажыңының хуралдаар залынга Тыва Республикада казна албан чериниң эргелелиниң тургустунганындан бээр 20 чыл болган юбилейинге тураскааткан байырлыг хурал болуп эрткен.

Аңаа федералдыг казна албан чериниң административтиг эргелелиниң начальниги Андрей Гурович, ТР-ниң садып алыышкын адырында контроль системазының таарыштырылга талазы-биле сайыды Юрий Килижеков, РФ-тиң федералдыг казна албан черлериниң девискээр органнарының удуртукчулары, ТР-ниң сайыттары, ТР-ниң Дээди Хуралының төлээлери  база республиканың казна албан чериниң хоочуннары, ажылдакчылары киришкен. Хуралдың эгезинде ТР-ниң казна албан чериниң эргелелиниң удуртукчузу Солангы Саая Тывада казна ажыл-чорудулгазының төөгүзү,  хөгжүлдези база моон соңгаар сорулгалары-биле таныштырып, солун илеткелди кылган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң өмүнээзинден байыр чедириишкинин Юрий Килижеков дамчыдып, республиканың экономиктиг сайзыралының база бир кол угланыышкыннарының бирээзи болуп турар адырның ажылдакчыларынга чедиишкиннерни, өг-бүлелеринге, чоок кижилеринге чүгле экини күзээн.

Россияның Бойдус яамызының болгаш «Бойдус» фондузунуң чарлааны Бүгү-Россияның «Россияның аллеязы» патриотчу акциязынга дүүштүр чурттуң 85 субъектизи бо чайын боттарының ногаан демдектерин шилип алыр.

Ногаан демдектерни шилиириниң талазы-биле ажык бадылаашкыннар 2014 чылдың июль 1-ден август 31-ге чедир РОССИЯНЫҢ АЛЛЕЯЗЫ акцияның  албан-езузунуң сайтызында (ruspriroda.ru.) чоруп турар. Бадылаашкыннарга  бүрүткел негеттинмейн турар. Кайы регионнуң чурттакчызының бадылап турарын система боду тодарадыр. Чаңгыс хонуктуң дургузунда бир IP дамчыштыр 10 катап, бир регионга бирден хөй эвес бадылап болур. Хоруттунган чүүлдер база бар. Ол дээрге бадылаашкын түңнелдерин компьютер технологияларын ажыглап тургаш, эде таарыштырары-дыр. Өске арга ажыглаан бадылаашкыннарны күш чок болдурар.

Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылын, Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылын байырлаарынга белеткелдиң талазы-биле организастыг комитеттиң үнүүшкүннүг хуралы Кызылга, Чазак Бажыңынга болган.

Хуралды Россия Федерациязының регион сайзырал сайыдының оралакчызы Михаил Крук даргалап эрттирген, аңаа эрге-чагырганың федералдыг органнарының төлээлери, республиканың Чазааның кежигүннери, керээлиг организацияларның удуртукчулары киришкеннер. Ажылчын бөлүктүң киржикчилери Тывага июль 5-те-ле келген, хуралга чедир ийи хонук арткан турда туттунуп турар бүгү объектилерге олар четкеннер, байдалды өөренип көргеннер, ынчангаш чөвүлел хуралга чугаа элээн тодаргай болган, «тургустунган айтырыг бүрүзүнге хамаарыштыр эргелеп-башкарылга шиитпирлерин хүлээп алыры» — деп, оралакчы сайыт демдеглээн. «Бистиң бөгүнгү ажылывыс дээрге июнь 19-та Москвага сайыт Игорь Николаевич Слюняевтиң даргалаашкыны-биле эрткен оргкомитеттиң хуралының уланчызы-дыр — деп, Михаил Крук уламчылаан. — Бир чүс чыл болган юбилейлер дээрге чугула байырлал-дыр, ынчангаш аңаа уткуштур планнаттынган бүгү  чүүлдер чогуур хуусаазында, эки шынарлыг күүсеттинер ужурлуг».

Июль 8-те ТР-ниң Чазак Бажыңының 1 дугаар хуралдаар залынга социал угланыышкынныг коммерцияга хамаарышпас организациялар биле хөй-ниити эгелээшкиннериниң муниципалдыг программаларын деткиир талазы-биле сайгарылгалыг семинар болган. Аңаа ТР-ниң Экономика, Социал хөгжүлде, Саң-хөө яамыларының төлээлери, муниципалдыг тургузуглар даргаларының социал политика талазы-биле оралакчылары, коммерцияга хамаарышпас организациялар удуртукчулары киришкен.

Республика чергелиг семинарны ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Артур Монгал ажыдып тура, коммерцияга хамаарышпас организациялар дээрге ниитилелдиң болгаш хөй-ниити политиказының чарылбас кезээ дээрзин демдеглээш: «Олар хамааты туруш, хамааты эгелээшкин, чаңгыс демниг чорук дээн ышкаш билиишкиннерниң ужур-утказын бедидип турарлар. А амдыызында ис чок читкен бичии уругну безин чүгле шагдаалар дилеп турар болгай. Шак ындыг байдалдарда дуза кадыптар хире хөй-ниитиниң волонтержу шимчээшкиннери хевирлеттинмээн. Ол талазы-биле хөй ажылды чорудар болгаш күрүнениң аңаа хамаарыштыр көрдүнген деткимчезин бүрүнү-биле ажыглаар ужурлуг бис» — деп чугаалаан.

Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш

Чыл санында июль 8-те, бүгү Россияда өг-бүле, ынакшыл  болгаш шынчы чорук хүнүн демдеглеп эрттирип турар. Ону бир дугаар 2008 чылда — өг-бүле чылында байырлап эгелээн. Христиан шажын езугаар өгленишкен улусту камгалап хайгараар Петр болгаш Феврония дээр бурганчаан кижилерни Муром хоорайда хөөржүткен. Ынчангаш өг-бүле байырлалын тургузар дугайында үзел-бодалды Владимир облазының Муром хоорайының чурттакчылары берген. РФ-тиң Күрүне Думазының депутаттарының саналы езугаар байырлалды албан езузу-биле бадылаан. 

Июль 4-те, өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнүн таварыштыр Тываның хөгжүм-шии театрынга республиканың үлегерлиг өг-бүлелерин хүндүткеп байырлаар хемчег болуп эрткен. Тыва Республиканың  Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол хүннүң маадырларынга байыр чедирип, күштүг ынакшыл, быжыг эп-найырал, бот-боттарынга хүндүткелден кадык-чаагай өг-бүлелер тыптыр, а бүзүрелдиг өг-бүле эвилелдери ниитилелдиң өзээн тургузуп, чурттуң ниити хөгжүлдезинге салдарны чедирер дээрзин чугаалаан.

86 харлап чорааш мөчээн Көрей дайынының киржикчизи Виктор Давидович Фунтиковту Тыва орнукшуткан.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хоочуннуң төрел болгаш чоок кижилеринге ханы кажыыдалын илереткен. «Виктор Давидович бодунуң ачы-хавыяазының дугайында кажан-даа чугаалавас биче сеткилдиг болгаш ажыл-ишчи кижи чораан, а бодунуң чуртунуң болгаш чоок кижилериниң мурнунга хамааты хүлээлгезин ак сеткил-биле күүседип келген -- деп, республика Баштыңы демдеглээн. — Ол бичии оол тургаш-ла, дайынның аар-бергезин көрүп келген, ооң соонда күрүнезиниң эрге-ажыктарын ыракта Көреяга камгалап турган. Тайбың үеде-даа ол шериг кижи болуп арткан, ажыл-ишчи чоруктуң болгаш кижилерге эки хамаарылганың үлегерин көргүзүп келген. Ындыг кижи кажан-даа уттундурбас».

Өг-бүле — ниитилелдиң “көрүнчүү”. Аңаа аас-кежиктиг хөй чылдар уламчылаан тудум, ооң дазылы улам быжыгар. Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнү таварыштыр өг-бүле тудуп, кады чурттаанындан бээр 50 чыл четкен Сайын-оол Байлакович, Анна Хапынаковна олардан аас-кежиктиң чажыды чүдел дээрзин чугаалажыр аргалыг болдум.

Сайын-оол, Анна Ондарлар “алдын кудазын” июнь 14-те демдеглеп эрттирген. Аңаа ажы-төлү, уйнуктары, дөргүл-төрели байыр чедирип, өөрүп четтиргениниң чылыг сөстерин йөрээген. Өгнүң эр ээзи Чадаананың ортумак школазын дооскаш, Омск хоорайның көдээ ажыл-агый институдунга өөренмишаан, ооң чанында шериг кафедразынга шериг албан-хүлээлгезин эртип, биче лейтенант эргелиг болгаш дээди эртемниг чанып келген. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының дужаалы-биле “Чыраа-Бажы” совхозунга кол зоотехник болуп, күш-ажылчы базымнарын эгелээн. Ооң соонда Сүт-Хөл району тургустуна бергенде, ооң күүсекчи комитединиң организастыг килдизинге ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Өгнүң херээжен ээзи Иймениң ортумак школазын, Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң саң-хөө салбырын дооскаш, төрээн суурунуң Культура бажыңын эргелекчилеп эгелээн. Ооң соонда Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл кожууннарынга социал адыр талазынга ажылдап чоруй, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.

Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыраа-Бажы сумузунда Өнер-оол, Наталья Донгактарның өг-бүлези мал-маганын өстүрүп, ногаазын тарып, ада-өгбезиниң ажыл-ижин уламчылап чурттап турар. 

Өг-бүле бир оолдуг, ийи кыстыг. Олар шупту Кызыл хоорайда амыдырап-чурттап турар. Уйнуктары алды четкен. Өгнүң херээжен ээзи 1974 чылдан эгелээш, амгы үеге чедир сумунуң эмчи амбулаториязының фельдшери бооп ажылдап турар, а эр  ээзи – 1969-1977 чылдарда «Чыраа-Бажы» совхозунга, эмнелгезинге чолаачылаан. 1984 чылдан 2007 чылга чедир Чадаананың арга камгалалының күрүне инспектору бооп ажылдаан, амгы үеде ол хүндүлүг дыштанылгада. Өнер-оол Донгактың ачазы Мончук-Хол Лопсанович ТР-ниң алдарлыг малчыны, а авазы Чигден  Кармаевна – 11 уругну өстүрүп кижизиткен маадыр ие.

РФ-тиң камгалал сайыды Сергей Шойгу июль 4 болгаш 5 хүннеринде Тывага чораан, ол Президентиниң кадет училищезиниң тудуун барып көрген болгаш Кызылдың чурттакчызы кижи дег хоорайны кезий кылаштаан.

Ол магазиннерже кирип, чамдык чүүлдерни садып ап, бодунуң баарынга ынак чораан черлеринге четкилээн-даа. Кудумчуларга үр эвес селгүүстеп чорааш орукка ужурашкан кижилер-биле ол улуг күзелдии-биле хөөрешкен-даа.

Тудуг объектизин көрген соонда РФ-тиң камгалал сайыды Президентиниң кадет училищезиниң ийиги өөредилге корпузу 2015 чылга чедир туттуна бээр деп бүзүреткен. Ол сураглыг училищеге хүлээп алыр сургуулдарның баштайгы чыылдазының дугайында Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол дыңнаткан соонда, Сергей Шойгу ындыг шиитпирни хүлээп алган. 65 олутка шилилге аажок берге болган. Хүлээп алыышкын комиссиязынче 600 ажыг билдириишкин кирген. Ол ышкаш аңаа эвээш орулгалыг болгаш чогумчалыг эвес өг-бүлелерниң салым-чаяанныг ажы-төлүн хүлээп ап турарын Шолбан Кара-оол чугаалаан, республиканың бүгү кожууннарынга олуттарны берген.

Чаа тыва марканың үндүрүлгези

Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур үндүрген маркаларны бадыткаарының езулалы Кызылга болуп эрткен.

Тываның Чазааның, ТР-ниң Информатизация болгаш харылаза яамызының Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур үндүрген марказының тускай бадыткалын Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга эрттирген, аңаа харылзаа адырының хоочуннары болгаш ажылдакчылары, хөй-ниитиниң төлээлери киришкен. Төөгүлүг ол болуушкунга уткуштур Национал музей Тывага хамааржыр ховар маркаларның делгелгезин организастаан, ону аалчылар болгаш чыылганнар улуг сонуургал-биле көргеннер. Маркага бадыткал демдээ болур почта штемпелин базар хүндүлүг хүлээлгени Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга, «Россияның почтазы» федералдыг күрүне албан чериниң филиалының удуртукчузу Владимир Ревенкога, Тываның информатизация болгаш харылзаа сайыды Органа Натсакка, өөредилге сайыды Каадыр-оол Бичелдейге онааган. Бир муң тиражтыг кылдыр үндүрген юбилейлиг чагаа хавын база аңаа делгээн.

Тыва эки турачыларның чырык адынга чаңгыс улуг тураскаал-даа чок. Оларның 70 чыл оюн таварыштыр Кызыл хоорайның Ленин кудумчузунга азы Улуг-Хемниң паром аксынга маны даштан сиилбип кылган, чижээлээрге, аъдын мунган Кечил-оол Түлүш эки турачы өөрлерин долгандыр тургузуп алган турар улуг мемориал-тураскаалдан кылза кандыгыл? Шупту 206 кижи-дир, оларның аразында – 18-тен 20 харга чедир 10 аныяк кыстар. Дайын шөлү хамаанчок өлүм-чидим көрүп чорбаан аныяк кыстарга ол коргунчуг дайын кайы хире бергезин даап бодаар бис.

Бир катап 70 чылдар эгезинде сургакчылап чорааш, Ада-чурттуң Улуг дайынынга дузалажып турган эки турачы угбай Севил Ооржакка душ бооп ужуражы бердим. Хөйнү көрген маадыр угбай-биле өөрүшкү-маңнайлыг чугаалажы бердивис: