Алдан-Маадыр музейинге сентябрь 5-те «Тываларның ус-шевер уран чүүлү» деп мөңгүн кылыглар делгелгезиниң ажыдыышкыны болуп эрткен. Улуг байырлалдар эртип турар болгаш ындыг бе, музейде келген чоннуң хөөнү бедик, каас-шиник кеттинген, байырлал шинчилиг. Делгелгени театржыткан көргүзүг-биле бурун шагның хамы дүңгүрүн соктап, музейниң оран-савазын арыглап, оран-делегейниң ээлерин кыйгырган алгыштарын ырлап тургаш ажыткан. 

Уран чүүлге сонуургалдыг аалчылардан аңгыда Күрүне Думазының депутады Л.К.Шойгу, Кызыл хоорайның баштыңы Д.И.Оюн, ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды К.А.Бичелдей, ТР-ниң культура сайыдының бирги оралакчызы В.Н.Лапшакова олар киришкен. ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей мындыг чараш мөңгүн байырлалынга кээп киришкен чонга байыр чедирип: «Мөңгүн дээрге чер-чуртувустуң каас-чаражы-дыр. Ус-шеверлерниң холунга мөңгүн чараш  дүрзүлер бооп хуула бээр. Мөңгүн  — тываларның бурун шагдан эдилеп чораан үнелиг металлы, ол арыг, чымчак сеткилдиң демдээ-дир. Сагыш-сеткилиңерниң мөңгүнүн кадагалап чоруңар» деп чараш, угаадыглыг сөстер-биле чагаан. Алдан-Маадыр музейиниң директору В. С. Чигжит бо делгелгени чыып, дерип каастаан ажылдакчыларын база ТР-ниң Культура яамызының деткимчези дээш өөрүп четтиргенин илереткен.

100 чылдаан байырлалдарның бир дугаар хүнүнде чаа ажыттынган Чурукчулар бажыңынга «Скифтер эртинези» деп фото-чуруктар делгелгезиниң ажыдыышкыны болуп эрткен. 

Улуг шил соңгаларлыг, өттүр көстүп турар ханаларлыг чаа өргээниң адаккы каъдын фото-чуруктар-биле долдур делгээн. Ында Хааннар шынаазының алдыннарын фотомастер Андрей Бронников бодунуң көрүжү-биле бир онзагай көргүскен. Кара дөжекте алдындан кылган кылыгларны улгаттыр, тода тырттырган ажылдарын көөрге, кижи адырылбайн баар, бир-ле сорунзалыг. Чижээлээрге, бурунгу шеверлерниң кылганы даңгынаның алдын дээрбээнде ивилерни база угулзалай сиилбээн он ийи адыр сыынның дүрзүзүн чырык дузазы-биле көргүскени чараш, тывызыксыг, бир тускай.  Национал музейниң ажылдакчызы Светлана Тулуш скиф алдыннары-биле мооң мурнунда чоок ажылдап турган болгаш, бо удаада мастерниң фото-чуруктарында дүрзүлерни бир өскээр көргенин, мурнунда эскербээн нарын чүүлдерни ам онзалап каанын чугаалады. Уран чүүлге сонуургалдыг аалчылар база езулуг профессионалдың ажылдары-дыр деп демдеглээн.

База бир кайгамчык өткүт үн сентябрь 8-те театрга чаңгыланган. Ол дээрге Россияның болгаш Тываның Улустуң артизи, Москваның күрүне филармониязының солизи Надежда Краснаяның күүселдези-дир. 

Концерт эгезинде ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак: «Бистиң Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганының  100 чыл оюн демдеглеп эрттирип турарывыс, Силерниң салым-чолуңар-биле, Кызыл хоорайны удуртуп чораан ачаңарның ады-биле база сырый харылзаалыг байырлалдарывыста келгениңер дээш Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң болгаш бодумнуң өмүнээмден өөрүп четтиргенивисти илередир-дир бис. Силерге чоргаарланыр бис. Тывада Силер ышкаш салым-чаяанныг ыраажылар ам-даа төрүттүнмээн» — деп үнелээш, боодал чечекти Надежда Краснаяга сөңнээн.

Кызыл хоорайның баштыңының оралакчызы Аяс Лопсан аалчыларга байыр чедирбишаан, оларга «Кызыл хоорайның 100 чыл ою» медальдарны тывыскан. Алдарлыг артистиң ырыларын хөгжүмде үдеп келген, ооң өөнүң ээзи, Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, концертмейстер Вадим Федоровцев чылыг, чымчак сөстерге өөрүшкү-биле харыылаан:

Байырлалдар хүннеринде Тывага ыры-хөгжүм чаңгыланып, танцы-сам хамыкты кайгаткан. Ылаңгыя Россияның алдарлыг артизи Анита Цойнуң концерти Арат шөлү сыңмас чонну чыыпкан: кижи бажы кизирт! Концерт эгелээр мурнунда, Россияның эстрада сылдызы-биле республиканың журналистери ужуражыр, каш айтырыг салыр аргалыг болдувус:

— Силерниң бодалыңар-биле, Тыва –…

— Дүүн ужуп келгеш, Сизимге четтим. Силерниң чуртуңар кайгамчык чараш-тыр. Тыва черниң  бойдузу байлак, чону эвилең-ээлдек-тир. Шөлдер, хемнер, даглар, эзимнер… Ындыг каас-чараш чурумалдан кижиниң бажы дескинер-дир. Сибирьге мооң мурнунда каш-даа катап чораан мен, ынчалза-даа бо удаада бир онзагай оранда аалдап келген-дир мен.

— Чаа чүс чылда Тывага чүнү күзээр Силер?

Байырлал хемчеглериниң эң-не хөй аарыкчыларын чыгган спортчу  маргылдаа – аът чарыжын сонуургаары-биле чон тос кожууннардан келген дээр ийикпе.  Агаар-бойдустуң таарымчалыы  аажок: дээрниң хиндиинде хир-даа чок, эмин эрттир изиг-даа, соок-даа эвес, чымчак салгын сырыннай каап турар. 

Сентябрь 7. Тос-Булак. Чылдың-на улуг хемчээлдиг аът чарыжы эрттирер чер. Республиканың ырак-чоок кожууннарындан чылгычылар эң-не, эң-не деп шилиттинген чүгүрүктерин каш хонук бурунгаар-ла мында эккелген. Тыва чоннуң эң ынак спортчу оюннарының бирээзи – аът чарыжында бо удаада эң ырак Тере-Хөл база Тожу кожууннардан чүгүрүк аъттар база бар. Малдар кулактарын сүвүрертипкен, баштарын сававышаан, тынын сула салыптарын четтикпейн манап, бурунгаар чүткүп каап турлар. Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга база республиканың малчыннар Наадымынга тураскааткан республика чергелиг аът чарыжының маргылдаазы 6 аңгы салыгга эрткен. Ниитизи-биле 610 хире мал чемпионнуң кожаазы дээш чидиг маргылдааларга киржиринге белен.

Байырлыг чыскаалдан

Сентябрь 7-де найысылалдың Арат шөлүнге Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 болгаш Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылдарынга тураскааткан «Хемнерниң каттышканы – чүректерниң каттышканы» шиижиткен байырлыг чыскаал болуп эрткен.

 Мооң мурнунда эртип турган кандыг-даа байырлалдарның чыскаалдарындан черле ылгалдыг болгаш онзагай болур дээрзи билдингир турза-даа, бо чыскаал республиканың чурттакчыларын шуут кайгаткан деп болур. Муң ажыг киржикчилиг, улуг хемчээлдиг дөрт колонна Орус культура төвүнүң чанындан шимчеп үнгеш, Кочетов кудумчузун өрү чорааш, Тыва эки турачылар кудумчузун таварааш, Ленин кудумчулап, Арат шөлүнүң чанындан эрткен. Бирги колоннаны ТР-ниң яамыларының, ийиги колоннаны федералдыг албан черлериниң, үшкү колоннаны республиканың 17 кожуунунуң киржикчилери, а дөрткү «Хөй националдыг чоннуг Кызыл» колоннаны янзы-бүрү нацияның төлээлери тургускан. Чыскаалдың киржикчилериниң байырлалга шыырак белеткелин көрүкчүлерниң оларны диңмиттиг адыш часкаашкыннары-биле хүлээп база аразында магадап чугаалажып турганы бадыткаан. Байырлыг чыскаалды Кызыл хоорайның сүлдезиниң демдээниң каастакчызы сарлык малы эгелээн.

Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганының 100 чылының байырлалын демдеглээн хүннеринде найысылалдың төп кезээнде Арбат шөлү ажыттынган. 

Күстүң башкы айы сентябрь 6-да Кызылдың төп кудумчузунда Арбат шөлүнде кижи бажы кизирт.     Ыры-шоор чаңгыланган, уран шеверлер каасталгаларын делгеп салган, чурукчулар чуруттунган, мастер-класстарны көргүскен, танцы-самын тепкен, черле дыка солун болду.  Ол девискээрде бичии дагжының тураскаалын, «Кызыл хоорайымга ынак мен» деп бижиктиг самбыраны болгаш сандайларны эптиг кылдыр тургусканы улуг-бичии чонга дыка таарымчалыг-дыр.

100 чыл — ол дээрге эрткен орукту, республиканың болгаш найысылалдың төөгүзүн сайгарарынга, бодунуң төөгүзүн билип алырынга, чурт-шинчилелдиң улуг ажылынга болгаш Төрээн чуртунга ынакшыл деп билиглерни ханы утка-шынар-биле долдурарынга кайгамчык арга-дыр. Бо дээрге чугула болгаш шиитпирлиг чыл-дыр, ол чоннарның чоокшулажылгазынга болгаш найыралынга, Азияның төвүнге аныяк күрүнениң тургустунарынга, амгы Тываның таваан салырынга акы-дуңмалышкы дузаны болгаш деткимчени төөгүге кииреринге ужур-дузалыг болур.

Россия биле Тываның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылдаанынга тураскааткан спортчу маргылдааларның эң солуну – хүреш маргылдаазы болганы чугаажок. Ооң байырлыг хемчеглеринде чонга чарлаан ады безин бир янзы – «100 чылдың эң-не шыырак мөгелери» деп адаан. Шынап-ла, хүреш тыва чоннуң амыдыралынга тоол дег узун бооп, чүс-чүс чылдар ажылдыр биске чедип келген. Өскээр чугаалаарга, бурунгу өгбелеривис боттарының сүр-күжүн адаан-өжээнниг, алгыш-кырыштыг мөөрейлерге көргүзүп чораанындан хүреш төөгүлүг үелерни чурттап эртип, үе аайы-биле эттинип-чаарттынып келген түңнелинде, 20 вектиң эгезинден эгелээш амгы үеде тайбың оюн-тоглаа бооп доктааган.

Ол дугайында төөгүнүң салгалдан салгалче дамчып келген чугаалары бадыткап турар. Чижээлээрге, Улуг Моолдуң үндезилекчизи Чиңгис-Хаанның шерииниң эң бедик эрге-дужаалдыг удуртукчуларының бирээзинге тыва уктуг Субудай маадыр турганын билир бис. Төөгүчүлерниң бижип турары-биле алырга, Субудайның баштап турган шериглери эрес-дидиминиң, аваангыр-кашпагайының, мөге-шыырааның талазы-биле өскелерден ылгалып, тергиидеп турганын төөгү материалдары херечилеп, бадыткап турар.

Сергей Шойгунуң хоочуннарга белээ

Юбилейлиг хемчеглерге киржири-биле төрээн булуңунга чедип келген Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу-биле республиканың хоочуннарының ужуражылгазы Национал музейниң хуралдаар залынга болуп эрткен.

Хүндүлүг аалчыга байыр чедирип тура, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол мынча дээн:

«Силерниң утпайн чорууруңар чаңгыс чер-чурттугларыңарның өмүнээзинден Силерге, Сергей Күжүгетович, өөрүп четтирдим деп чугаалайн. Төрээн чериңерге сеткиливис ханызындан байыр чедирип тур бис. Юбилейни байырлап турар үевисте бистиң-биле кады болганыңар өөрүнчүг-дүр. Тудар деп шиитпирни Силерниң ачыңарда хүлээп алдынган Президентиниң кадет училищезин Кызылга бо эртен ажыттывыс, ону шериг тудугжулар тудуп дооскан. Бөгүн музей чанынга Тыва күрүнениң үндезилекчизи Буян-Бадыргыга тураскаалды ажыттывыс. Болуушкуннар мурнувуста ам-даа хөй. Силер бөгүн бистиң-биле кады тур силер, каяа-даа чорзуңарза, төрээн булуңуңарда чон Силерге ынак, Силерни эң күзенчиг аалчы кылдыр манап чоруур дээрзин утпаңар».

Владимир Путин байыр чедирген

Тывага байырлалдар хүннеринде Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путин бистиң республикага чедип келген.

Чурттуң удуртукчузу Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга база Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылынга тураскааткан байырлалдарга киришкен.

Барык 10 муң ажыг көрүкчүлерни чыгган театржыткан көргүзүг «Хүреш» стадионунга болган, национал хүрешке 310 мөге киришкен. Владимир Путинни стадионга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол болгаш РФ-тиң камгалал сайыды Сергей Шойгу олар үдеп келгеннер. Россияның Президентизи чыылганнарга мындыг сөстерни чугаалаан: «Хүндүлүг өңнүктер, Тыва Республиканың эргим чурттакчылары! Россияның болгаш Тываның демнежилгезиниң 100 чылының байырлалы-биле силерге байыр чедирип тур мен. Ол болуушкун душ болуп тыптып келбээн: XVII чүс чылда маңаа Россияның баштайгы элчиннери, Россия империязының хайгааралынга алганының дугайында  ол үеде тургускан бижиктери көстүп келген.  

Республиканың Россия-биле демнежилгезиниң 100 чылынга, найысылал Кызылдың 100 чылынга тураскааткан байырлыг хурал Кызылга болган.

Байырлал программазынче регионну сайзырадырынга улуг салыышкынны киирген күш-ажылдың болгаш дайынның хоочуннарын, хамаатыларны, муниципалдыг тургузугларның баштыңнарын, хөй-ниити организацияларның удуртукчуларын чалаан, а ол ышкаш Россияның регионнарындан келген хүндүлүг аалчылар киришкен.

Хуралдың киржикчилеринге байырны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чедирген. «100 чыл дээрге бичии үе, чаңгыс кижиниң назыны-дыр, ынчалза-даа Тывага салым-хуу айтыырын шиитпирлээн үе-дир — деп ооң байыр чедириишкининде чугаалап турар. — 1914 чылда, кажан бистиң өгбелеривис Николай II хаанче хайгаарал дугайында дилег киирип тура, олар бистиң республикавыстың төөгүзүн, ооң Россия-биле чоокшулажылгазының бүгү оруун тодаратканнар. Тывалар Россияның составынга киргеш, шаг-төөгүден бээр чаңгыс аай урянхай бөлүк болуп турганы төрел чоннар: хакастар-биле, тофалар-биле, алтайлар-биле, якуттар-биле каттышканнар.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол сентябрь 3-те РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң делегациязы-биле Улан-Баторга четкен. Россияның удуртукчузу Моолдуң Президентизи Цахиагийн Элбэгдоржтуң чалааны-биле албан-езузунуң бир хүннүң аян-чоруун кылган. Орус-моол чугаалажыышкыннар бедик деңнелге эрткен. Ийи таланың кады ажылдажылга документилеринге ат салдынган. Россия биле Моолду хөй он-он чылдарның кады ажылдажылгазы каттыштырып турар дээрзин демдеглевишаан, калбак хемчээлдиг айтырыгларны шиитпирлээринге беленин РФ-тиң Президентизи айыткан. Ийи чурттуң удуртукчуларының ужуражылгазы Моолдуң найысылалында күрүне ордузунуң бир каъдында тускай тургускан көшкүн чоннарның чаңчылчаан  чурттаар оран-савазы — өгге эрткен.

«Моол-биле кожалар болгаш, хөй чылданың дургузунда кады ажылдажып келгени база чоннарның этнокультурлуг чоок езу-чаңчылдары Тываны орус-моол харылзааларны калбартырының быжыг шөлү болдуруп турар» — деп үнелелди Президент Владимир Путинниң Моолга чораанының түңнелдеринге  Шолбан Кара-оол берген. Тываның Баштыңы российжи делегацияның составынга Халгин-Гол тиилелгезиниң 75 чылынга тураскааткан Улан-Баторга эрткен байырлалга киришкен келгенин сагындырып каалы.

Байыр чедириишкиннери

Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс, республиканың хүндүлүг аалчылары!

Төөгүлүг улуг ужур-дузалыг, тыва чонга уттундурбас болуушкуннар ооң үндезини болуп турар байырлал-биле — Тываның Россия-биле демнежилгезиниң болгаш республиканың найысылалы Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылы-биле сеткиливис ханызындан байыр чедирип тур бис.

Идеологтуг көрүштүң уржуундан дыка үр үениң дургузунда бо байырлал дугайында ыыттавайн келген. Ындыг турбуже Тываның салым-хуузунуң төөгүзүнге  ооң ужур-дузазы чугула болгаш улуг болуп келген. 1914 чыл болгаш Россияның хайгааралы Тывага чаа амыдыралдың эгезин салган үе болур. Россияның хайгааралынга болгаш ооң дузазы-биле бистиң өгбелеривис 100 чыл бурунгаар хөй-хөй чүс чылдарда бир дугаар чаңгыс аай чон кылдыр каттыжып, бодунуң девискээрин тургузуп, бодунуң дылын болгаш бодунуң культуразын камгалап алган. Тыва күрүнениң баштайгы дазылы ынчан тургустунган, ооң соонда бот-догуннаан республика көстүп келген. Эрткен 100 чыл бистиң чоннарывыска бөдүүн эвес болган. Төөгүнүң байдалдары--революциялар-биле, дайыннар-биле, Совет Эвилелиниң бузулганы-биле, экономиктиг буураашкыннар-биле эвилелдиң быжыын чаңгыс эвес удаа хынап келген. Ынчалза-даа бистиң ниити бажыңывыс буступ дүшпээн. Харын-даа улам улгадып, оон-даа быжыг апарган. Бистиң өгбелеривистиң Россияны шилип алганы кара чаңгыс шын шиитпир болганын ол көргүзүп турар.

Революсчу болуушкуннарның уржуунда Россияда хаанныг чазакты 1917 чылда дүжүрген дугайында Тывага дыңналы бээрге-ле, Урянхай крайда орус чурттакчыларлыг суурларга Советтерни тургузуп эгелээн. Орус империяның кыдыг-кызыгаары чер Тывага революцияны чоннуң хөй кезии деткээни эрткен вектиң эгезинде орус күрүнеде бөдүүн чоннуң амыдырал-чуртталгазының байдалы ындыг-ла кончуг эки эвес турган дээрзиниң херечизи деп, төөгүчүлерниң чамдыызы санап турар.

1918 чылдың июнь айда Тываның орус болгаш тыва чоннарның  төлээлериниң чыыжы болган. Орус биле тыва улустарның найыралының болгаш чаңгыс демнежилгезиниң, Тываның бот-догуннаан күрүне болурунуң дугайында Дугуржулганы аңаа хүлээп алган. Хамаарышпас тыва күрүнениң тыптып келгенинге Октябрь революциязы улуг салдарлыг болганын  үстүнде бижээн болуушкуннар болгаш ийи чоннуң демнежилгезиниң дугайында Дугуржулга херечилеп турар. Россияга хаанныг чазак турда, Тыва күрүне болурунуң дугайында чугаа шуут турбаан. 1921 чылдың июнь айда эң хөй чурттакчылыг Даа биле Бээзи кожууннарның төлээлериниң шуулганы Чадаанага эрткен. Бот-догуннаан хамаарышпас тыва күрүнени тургузар дугайында шиитпирни аңаа үндүрүп, Совет Россияның төлээлерин бо шиитпирни деткииринче кыйгырган. Ол-ла чылдың август 13-16     хүннеринде Таңды кожууннуң Суг-Бажы суурга Тываның шупту кожууннарының, Совет Россияның, Моолдуң, Коммунистиг интернационалдың төлээлери бүгү Тываның шуулганынга  хамаарышпас күрүне Тыва Арат Республиканың тургустунганын чарлаан.

Алдан-Маадыр аттыг национал музейге 100 чылдаан байырлалдарга тураскааткан «Кызыл – төөгүлүг хоорай» деп делгелгениң ажыдыышкынынга Кызыл хоорайның мэри биле хүндүлүг хамаатыларның ужуражылгазы эрткен.

Музейниң делгем залында Кызыл хоорайның (1914 чылда — Белоцарск, 1918 чылда — Урянхайск, 1920 чылда — Красный, 1925 чылда — Кызыл) төөгүзүн фото-чуруктарда көргүзүп, архив материалдарын делгээн. Ында Тыва музейниң бир дугаар директору В.П.Ермолаевтиң Кызылдың тургустунганындан эгелээш 1950 чылга чедир тырттырган ховар фото-чуруктарын көргүскен. Совет үеде хоорайның бир дугаар үлетпүр болгаш социал-культура объектилериниң фото-чуруктарын, социал-экономиктиг сайзыралын херечилээн документилерни делгээни онзагай. Хоорайның юбилейинге тураскааткан «Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатылары» деп бир дугаар үнген номнуң таныштырылгазы база болган. 120 арынныг, өңнүг номда хоорайның 55 хүндүлүг хамаатыларының фото-чуруктарлыг допчу намдарын, төөгүзүн бижээн.