Медээлер

04.09.2014 Экономика талазы-биле эң сайзыраңгай апаар

«Российская газетаның» федералдыг үндүрүлгезинге Шолбан Кара-оолдуң интервьюзу: чергелешкек юбилейлер делегейге шуут өске Тываны көргүзүп турар.

Чурттуң эң ырак регионнарының бирээзи төөгүлүг үш юбилейни демдеглээр: Россия-биле демнежилгезиниң болгаш бодунуң найысылалының 100 чылы, РСФСР-ниң составынга эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чылы. Бо болуушкуннар төөгүлүг дээрзи чугаажок. Саян сыннарының артында бөгүнгү болуушкуннар федералдыг эрге-байдалдыг апарган байырлалга чүүлдежип турар. Бурунгу черде болуп турар өскерилгелерниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалап турар.

— Бир чурттуң өске чуртка хайгааралының дугайында шоолуг ыыттавас болгай. Силер ол чаңчылдан уштунуп, Россияның Тываны протекторатка алганының 100 чылын байырлаарының эгелекчизи болдуңар. Бо таварылга, Шолбан Валерьевич, чүгле Россияда эвес, делегей деңнелинде безин онзагай болуп турар-дыр.

Шолбан Кара-оол: «Мен бодаарымга, бодунуң төөгүзүн ыттавайн эрттирип азы хөөредип турган херээ чок. Украинада болуушкуннар-биле холбаштыр бистиң эвилеливисти колонияга алган азы бичии Тываны улуг Россияның күш-биле киирип алганы кылдыр көргүзер оралдажыышкыннар бар харын. Ынчалза-даа фактылар бар болгай: Ол айтырыгны Россия эвес, а Тыва көдүрүп үндүрген, демнежилге дугайында айтырыгны чаңгыс удаа эвес тургузуп келген. Орус чурт дугайында бистиң өгбелеривис чүс-чүс чылдарда бодап келген. Орус хаанга бердингениниң дугайында баштайгы даңгыраан XVII чүс чылда-ла берген.

04.09.2014 Чаа бүдүрүлгениң ажыдыышкыны

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң «Евраз» холдингиниң тургузуунда кирип турар «Межегейуголь» хөмүр-даш компаниязы» КХН-ниң удуртукчузу Вячеслав Сараев-биле ужуражылгазы Шахтер хүнүнүң бүдүүзүнде, «Межегейуголь» шахтаны тударының езулалдың мурнуу чарыында болган.

Бүдүрүлгениң удуртукчузу Вячеслав Сараев «Улуг-Хемниң хөмүр-даш бассейнинде Межегей чыдынында хөмүр-даш казып тывар комплекстиң тудуу» инвестиция төлевилелиниң канчаар күүсеттинип турары-биле Тываның Баштыңын таныштырган. Межегейниң чыдынында хөмүр-даштың санаттынган курлавыры 213,5 миллион тонна болуп турар, ол дээрге «Ж» марканың, металлургия үлетпүрүнге калбаа-биле хереглеттинер кокстуг хөмүр-даш дээрзин Вячеслав Сараев  демдеглээн.  Бүдүрүлге төлевилээни чылда 7,7 миллион тонна хөмүр-даш казып тывар күчүзүнче 2017 чылдың февральда үнер деп, ол чугаалаан. Республика Баштыңынга өөрүп четтиргенин Вячеслав Сараев илергейлээн болгаш ооң талазындан деткимче көргүспээн болза, төлевилелди күүседири болдунмас турган деп айыткан.

04.09.2014 Тывага Шахтернуң хүнүн байырлааны

Август 31-де Кызылда Арат шөлүнге хоорайның чурттакчылары Шахтернуң хүнүн байырлаан. Аңаа Россияның хөйге билдингир «Серебро» бөлүү концертин эрттирген. Аныяк-өскен бөлүктүң ырыларын кады ырлажып, аажок сонуургаан. 

Ыраажы кыстар боттарының мөгейикчилерин чылыг уткуп, чымчак, эки хүлээп алганы дээш четтиргенин илереткен. Диңмиттиг адыш часкаашкыннарынга олар «Сени кымга-даа бербес мен», «Холдардан туттунчуп алыыл», «Тын» дээш, оон-даа өске ырыларын бараалгатканнар. «Серебро» бөлүүн көөр дээш хар-назы аайы чокка келген кижиниң хөйү аажок. Бирги хүндүткелдиг олуттарда Тыва Республиканың хөмүр-даш бүдүрүлгезиниң ажылчыннары,  хоочуннары олурганнар. «Чырыктың болгаш чылыгның кол үндезини – хөмүр-даш казып тывар үлетпүрже кичээнгейни угландырып, бо байырлалды шак мындыг бедик деңнелге эрттирип турары өөрүнчүг-дүр. Хөмүр-даштыг республикага шахтернуң ажылын үнелээр болза эки» – деп, Тываның энергетика үлетпүр корпорациязының БелАЗ чолаачызы Евгений Астанин чугаалаан. Регионнуң баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың аалчызы, билдингир кинорежиссер, актер Федор Бондарчук-биле Тываның хөмүр-дашчыларын профессионал байырлалының хүнү-биле байыр чедирип, сценаже үнүп кээрге, көрүкчүлерниң күштүг шимээни хөлзеп эгелээн. Оларга ТЭYК-түң директору Руслан Байсаров каттыжып келген

04.09.2014 «АЗИЯ ТӨВY» Италиядан чедип келген

Азияның географтыг төвүнүң чаа тураскаалы субботада Кызыл хоорайда Италиядан чедип келген. 

Бо болуушкунну Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чүгле төөгүлүг эвес, өөрүшкүлүг деп үнелээн, чүге дээрге ооң Тывага чедир эрткен оруу узун болган. Ол Украинаның чөөн талакы кезиин тавартыр чорупканы Чазак Даргазын дүвүреткен, чүге дээрге ооң оруу аңаа саадай берип болур.

Суббота кежээзинде Тываның Баштыңы болгаш Тывага дыштаныры-биле келген сураглыг кинорежиссер Федор Бондарчук чаа скульптураны сонуургап көргеннер, ооң чаражы аалчыны аажок магадаткан. Хөй-ле кижилер адааргалдан чарлы бээр боор деп, ол баштактанган. «Азия төвү» тураскаалдың орнунга чаа композицияны скиф аян езугаар делегейге ат-алдарлыг скульптор Даши Намдаков тыва чурукчулар-биле кады тургускан дээрзин Шолбан Кара-оол аалчыга тайылбырлаан. Солун чүве чүл дээрге, тураскаалды көрдүнген черинге чогуур негелде езугаар тургузары-биле итали мастерлерниң боттарының Тывага чедип келгени болур. Байырлалдар эрткен соонда тураскаалга немелде чырыкты тургузар деп, республика удуртукчузу бүзүреткен.

01.09.2014 Август 31 — Шахтернуң хүнү

Тываның хөмүр-даш адырының хүндүлүг ажылдакчылары!

Улуг ужур-дузалыг профессионал база бир байырлал — Шахтернуң хүнүн бистиң чуртувус демдеглеп турар.

Шахтернуң күш-ажылын ниитилел кезээде үнелеп келген. Ол мергежил аңаа ажылдаар кижиден кадыг-быжыг, туруштуг, идегелдиг болгаш эш-өөрүнге дузалаарынга кезээде белен чорукту негээр, шахтернуң ажыл-ижи бистиң республикага аажок улуг ужур-дузалыг. Силерниң күжениишкиннериңерниң ачызында энергетика объектилериниң, үлетпүр болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң, социал адырның албан черлериниң болгаш организацияларының ажылы үзүк-соксаал чок болуп, бажың бүрүзүнге өг-бүлениң чаагай чоруу боттанып турар. Ынчангаш силерниң күш-ажылыңар дээш өөрүп четтириишкинниң сөстерин чүректиң ханызындан чугаалап турар бис.

31.08.2014 Бичии дагжыга тураскаал

Август 29-та чуртувустуң ажыл-агыйының кол адыры – Шахтерлар хүнүн найысылалдың Арбат шөлүнге ыры-шоор, танцы-сам-биле демдеглээн.

Шахтер кижиниң күш-ажылын бедии-биле үнелээш, дагжы бичии оолдуң тураскаалын Арбаттың  девискээринде тургузуп, ооң ажыдыышкынынга ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол  байыр чедирип, чылыг сөстерни чугаалаан: «Тываның хүндүлүг дагжылары! Силерниң күш-ажылыңар чуртувуска дыка ужур-дузалыг. Республиканың хөмүр-даш казып тывар адырында ажылдап турар бүдүрүлгелериниң моон-даа соңгаар хөгжүлдезинче улуг кичээнгейни салып турар бис. Бөгүн мында Тываның Арбадын улам аян-шинчи киирип турар бичии дагжы оолдуң тураскаалы ханы, байлак уткалыг болгаш уругларывыска-даа өөредиглиг болур» — деп, ол демдеглээн.

31.08.2014 Бүрүн эргелиг болурунга дузалаар

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың Чазааның өмүнээзинден Шииткел күүселдезиниң федералдыг албанының эргелели-биле кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага ат салган.

Ол дугуржулганы регионнуң удуртукчузу Кызыл хоорайда №1 эдип чазаар колониязынга барып чарган. Документиге ат салырының мурнунда Шолбан Кара-оол херек эрттирип турар бөлүк кижилерге мынча дээн: «Шииткел күүселдезиниң эргелели-биле дугуржулга чарып тур бис. Ооң сорулгазы — хосталган соонда силерниң ниитилелге ээп келгеш, ооң бүрүн эргелиг кежигүнү болурунга дузалаары. Биске эң кол чүүл — кем-херек үүлгедиишкиннериниң катаптаар чоруун болдурбазы». Тываның Баштыңы бо ажылды өске кижиге чүге дагзып кагбайн, бодунуң аңаа келгениниң чылдагаанын тайылбырлаан. «Чардынган дугуржулгага бодум маңаа ат салгаш, бо дээрге чаңгыс удааның херээ эвес дээрзин бадыткап тур мен. Документини үш чыл дургузунда белеткеп келген. Аңгы-аңгы юридиктиг нормаларны болгаш негелделерни дугуржурунга дыка хөй үе эрткен. Хосталып чанып келгениңерниң соонда силерниң-биле кады төрээн черивиске кады чурттаар бис дээрзин барымдаалаан бис. Силерни чогумчалыг амыдыралче эглип келир, баш муңгаш, оон база херек үүлгедиишкининге чедирер орукче киирбес ындыг системаны тургузар ужурлуг бис.

31.08.2014 Чоннуң кадыкшылы – чурттуң байлаа

Республиканың уруглар эмнелгези август айда 60 чылын демдеглеп турар. Ак халаттыг эмчилерге байырлалын таварыштыр Тываның Чазаа уруглар коллективинге акшалыг сертификаттарны берген. А ТР-ниң кадык камгалал сайыды Орлан Донгак байыр чедиргеш, хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш эмчи Долаана Ивановага, Анжелика Айнаровага, повар Елена Орловага, Галина Оюнга, чазаныкчы Валерий Самдармаага, эмчи сестразы Софья Туматка, статистика ажылдакчызы Саида Сатка, санитарка Салбак Ховалыгга, склад эргелекчизи Чечекмаа Ландыкка шаңналдарны тывыскан.

Аңаа улажып республиканың №1 эмнелгезиниң кол эмчизи Вячеслав Ховалыг чылыг сөстерни  дамчытты:«2014 чылда онзагай болуушкуннар, Россия биле Тываның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чылы база республиканың уруглар эмнелгези 60 чылын демдеглеп турар. Кадык камгалал талазы-биле программаларны база бо уруглар эмнелгези өскелерден чыда калбайн, эки күүседип турар болгаш  эртем-билиг-биле шыырак чепсегленген, байлак арга-дуржулгалыг эмчилер хаара туттунган. Эмчи кижиниң кол-ла сорулгазы – аарыг улус эвээш, чонувустуң кадык-шыырак болурун чедип алыры болур. Эң-не харыысалгалыг болгаш чонга буян чедирер мергежилди шилип алган, быжыг тура-соруктуг, чоннуң кадыы дээш сагыш човап чоруур кижилер эмчилер-дир. Бичии уругларның кадык-чаагай чоруу дээш үлүг-хуузун киирип чоруур коллегаларымга байырлал таварыштыр сеткилимден чедиишкиннерни күзедим» — деп, ол чугаалаан.

31.08.2014 Өвүр черин өргүн чонга бараалгадыйн

Өвүр – Тываның мурнуу чүгүнде Моол чурту-биле кызыгаарлажып чыдар кожуун. Долгандыр бедик арт-сынныг, аржаан-сугларлыг тывызык-ла оран. Кожууннуң төөгүзүнүң арыннарын ажып көөр болза, солун. Тыва Арат Республиканың Биче Хурал Президиумунуң чарлыы-биле 1941 чылдың май 24-те аңгы кожуун болуп тускайлаттынган. 

Өвүр кожууннуң кол адыры – мал ажылы. Бо чылдың санаашкыны-биле мал бажының саны 185 муң. 15 муңчу малчынныг, ажыл-агыйын чаа эгелеп чоруур 5 фермерлиг. Өвүр кожууннуң төвү Хандагайтыга  чаңчыл болган, чылдың эртер көдээ ажыл-агыйның малчыннар байырлалын август 24-те эрттирген. Суурнуң чону, сумулар Саглы, Солчур, Дус-Даг, Чаа-Суур, Ак-Чырааның ажыл-ишчилери база чалаттырган төлээлер, спортчулар, аът салыкчылары, мөгелер болгаш кожазында Моолдуң Убса-Нур аймактан аалчылар сонуургап келген. Кожуун төвүнге чоокшулап кээрге-ле, ийи улуг кудумчуларының оруктары чаарттынган, чаа бажыңнарның немей туттунганы, черле бурунгаар сайзырап турары каракка көскү.

31.08.2014 Башкыларның Август чөвүлел хуралы

Тыва Республиканың башкыларының август 25-те чөвүлел хуралы чаарттынган Улусчу чогаадылга бажыңынга ажылын эгелээн.

Чаа аян-шинчи кирген бажыңның фойезинде өөредилге адырының төөгүзүн көргүскен делгелгени Күрүне архивиниң ажылдакчылары организастаан. Залда кижи олурар хостуг олут чок кылдыр республиканың башкылары, өөредилге адырының ажылдакчылары долдур олурупкан. Хуралды ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды К.А.Бичелдей ажыткаш, ТР-ниң Чазак Баштыңы Ш.В.Кара-оолга сөстү берген. Ол чыылган чонга кел чыдар ба­йырлалдар база чаа өөредилге чылы-биле байыр чедиргеш, чаңчыл болган чылдың эртер август чөвүлел хуралы башкыларның ниити ажыл-чорудулгазының чурумун, сорулгаларын чугаалажыр бир аргазы деп демдегледи.

Бо хуралдың кол сорулгазы – «Өг-бүле бүрүзүнге – дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилелин боттандырары-биле өөредилгениң шынарын экижидериниң ниити аргаларын сүмележири. Ш.В.Кара-оол бо төлевилелче улуг кичээнгейни углап: «Уруг бүрүзүнге ооң ада-иезиниң акша-хөреңгизиниң хемчээлинден хамаарылга чокка бодунуң арга-шинээн боттандырар арганы бербишаан, соовуска шыырак эртем-билиглиг салгалды арттырып каар ужурлуг бис. Оон бистиң республиканың келир үези хамааржыр. Ынчангаш өөредилгеге камналга кылыр эргевис чок. Бир дугаарында, бо төлевилелче улуг кичээнгейни салырын диледим».

31.08.2014 Тывада Индиядан башкы чаларап келген

Тываның юбилейлиг чылында болуп турар онзагай болуушкунну республиканың буддистери    үрде манаан. Август 26-да мында чаларап келген Хүндүткелдиг Чадо Тулку Ринпоче башкыны Тываның буддистер ниитилелиниң лама-башкылары Артыш башкы, Лопсан Дондуп, соңгу Индияда өөренип турар  Сонам Пелгель башкы база Буян Чамзырын болгаш лама-башкылар тыва езу-биле уткуп алган.

Гелуг школазының эң-не хүндүткелдиг лама-башкыларының бирээзиниң бистиң республикада келгени таварылга эвес. Дөрт чыл бурунгаар Ыдыктыг Далай-Ламаның Өөредилгезин дооскан соонда, Тываның Камбы-ламазының (Дээди лама)  Тензин Цултим башкы Ыдыктыг Далай-Лама-биле ужуражып чугаалашкаш, Ыдыктыг Далай-Ламаны Тывага келирин ол чалаан. Онза хүндүткелдиг Тензин Цултим башкының чугаазы-биле алырга, Тыва Республиканың шажынының дээди эрге-дужаалынга соңгуттурган соонда,  шажын башкызын Тываже чорударының дугайында дилегни Ыдыктыг Далай-Ламага бир-ле дугаар киирген. Ынчан Ыдыктыг Далай-Лама бо айтырыгны деткиирин аазаан турган. Чылдың-на Россияның буддистериниң болуп турар ийи дугаар өөредилгезиниң үезинде бистиң Камбы-ламавыс Дхарамсалага чоруп турда, ол айтырыг шиитпирлеттинген.

31.08.2014 Найысылалывыс төвү 1937 чылда

«Бир чуруктуң төөгүзү»

Чурукта: 1937 чыл. Кызылдың Ленин биле Чүлдүм кудумчуларының белдири. Ленин кудумчузун бир дугаар чаагайжыдып эгелээн үе. Туктар туткан пионерлер май байырлалдарының үезинде төп кудумчуну куду чыскаалыпкан чоруп олурар. ТАР-га 1920 ажыг чылдарда пионерлер организациялары тургустунган, а 1937 чылда оларның саны көвүдээн турган.

Өртке удур албан чериниң суургазындан соңгу чүкче углуг тырттырган чурук. Ол үеде өртке удур албан чериниң суургазы амгы Арат шөлүнүң (төөгү арыннарында чамдык чүүлдерде ук суурганы Тываның В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының орнунга турган деп бижип турар) девискээринге турган. В.Ермолаевтиң ук суурга кырындан хоорайны ол-бо чүктерже тырттырганы чуруктары хөй. ТР-ниң Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң төөгү килдизиниң эргелекчизи Шончалай Ондарның чугаалап турары-биле алырга, чурукта чуртталга бажыңнарының бирээзинге фотограф В.Ермолаев боду чурттап чораан.

31.08.2014 Эртенги сергек эгелээшкин

Арат шөлүнде эртенниң-не эртип турар «Бодрое утро» деп эгелээшкинниң сула шимчээшкининге киржир сорулгалыг эртенгиниң 6 шакта оттуп келген-даа болзумза, 5 минут озалдап чеде бээримге, Арат шөлүнде 30-40 шаа киржикчилер хүннүң эртенги чырык херелдеринден өөрээн-даа ышкаш, сула шимчээшкиннерни омак-сергек кылган турлар. 

Киржикчилерниң аразында хөй кезии — 40 хардан өрү назылыг херээжен чон. Пенсия назылыг киржикчилер база хөй, ынчалза-даа ында аныяктар, элээдилер болгаш школа назыны безин четпээн чаштар бар болду. Кырган-авалар уйнуктарын эдертип алган-дыр деп билдим. Келген киржикчилерниң аразында Кызыл хоорайның баштыңы Дина Оюн, ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыды Мерген Ооржак база  бо төлевилелдиң эгелекчизи Адам Текеев сула шимчээшкиннерни сеткилинден кылып турлар. Ушу тренери Роберт Күнзектиң удуртулгазы-биле «улунуң самы»-биле эгелээн сула шимчээшкин чоорту нарын хевирлеринче кирип, чыглып келгеннерниң хей-аъдын көдүрүп тур.

26.08.2014 Торгу хээлиг Самагалдайга

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республикада эң бурунгу төп Самагалдай суурга чораан.

Тес-Хем кожуунда турар Самагалдай суур 1921 чылга чедир Тываның баштайгы найысылалы болуп келген. Ол дээрге бистиң девискээривисте эрте-бурунгу деп болур чер-дир, Самагалдай 1773 чылда үндезилеттинген. Тываның Камбы-ламазының өргээзи аңаа турган, амбын нояннарның тыптып хөгжүүрүнге салдар чедирген чер база ол. Амбын ноянның дээди албан-дужаалы Тываның тарамык-быдаргай чонун 200 чыл бурунгаар каттыштырган.  Ынчангаш Тыва күрүнениң тургустунарынга, Россия биле Тываның демнежилгезинге Амбын ноянның ужур-дузазы аажок улуг.

Август 23-те Шолбан Кара-оол Тес-Хемниң малчыннарының наадымынга киржип чораан. Баштай ол муңчу малчын Ольга^­ Сыраттың аалынга барган, ооң ажыл-агыйында 1200 хире шээр, 100 ажыг мыйыстыг бода мал бар. Малчын-биле ажыл-ишчи чугааны кылган соонда  Тываның Баштыңы Самагалдайже чорупкан, орук аксынга ону Россияның болгаш Тываның туктарын туткан, аът мунган тес-хемчилер уткааннар. Шолбан Кара-оол база оларга каттыжып, аът мунгаш, кожуун төвүнче кирген.

26.08.2014 Тудуг шөлүн ыдыктаан

Дрепунг Гоманг хүрээзиниң бөлүк ламалары август 24-те Кызылга Будданың чаа хүрээзин тудар шөлдү ыдыктааннар.

Ол ламалар Тывага он бир хонук дургузунда күүседир программа езугаар чоруп турарын сагындыраал. Тулку Лобсанг Ярпель Ринпочеге удурткан делегация Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чалалгазы-биле келген. Ыдыктаашкынның езулалын күүсеткен соонда, ламалар чаа хүрээни 14-кү Далай-Ламаның чүүлдүг деп көрген черинге тударынга деткимчени көргүзерин чүдүлгелиг чурттакчылардан дилээннер. Будда шажынныг республикага чаа хүрээ эргежок чугула, ол чаагай  чүүлдерни болгаш чечектелиишкинни хайырлаар деп, олар дыңнатканнар. Ол хүрээни Сүбедей спорт комплекизиниң чоогунга тудар. Ону тудар деп саналды Шолбан Кара-оол үндүрген, православ шажынның хүрээзин туткан соонда буддистерге база ыдыктыг черни тудары чугула деп, ол санаан. Чаагай сеткил акша-хөреңгизин чыыры-биле бо чылдың апрельде коммерцияга хамаарышпас фондуну тургускан. Бо хүнге чедир ооң фондузунче 2 млн. 885 муң рубль кирген.

26.08.2014 Маркаларны болгаш чагаа хаптарын белеткээн

Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылынга уткуштур маркаларны болгаш чагаа хаптарын бүдүрүп үндүрген. 

Тываның Информатизация болгаш харылзаа яамызының, Харылзаа талазы-биле федералдыг агентилелдиң болгаш «Марка» парлалга-садыг төвүнүң Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылынга уткуштур почта төлевириниң күрүне демдектерин бүдүрүп үндүрер талазы-биле кады кылган төлевилели күүсеттинген. Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылынга тураскааттынган ийи марка, ийи чагаа хавы болгаш Россияның болгашТываның демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур үндүрген марканы сугар белекке тыпсыр кылдыр белеткээн хапчыгаштарны бүдүрген.

26.08.2014 «Тыва ЭКСПО – 2014. Күс»

Август 22-24 хүннеринде Кызылга регионнар аразының «Тыва ЭКСПО – 2014. Күс» делгелгези болган. 12 дугаар эртип турар делгелгениң киржикчилеринге ТР-ниң экономика сайыды Елена Каратаева, делгелгениң күүсекчи директору Сергей Власенко, Тыва Республикада РФ-тиң Президентизиниң төлээзи – федералдыг инспектор Татьяна Монгуш олар байыр чедирген. 

Аалчылар делгелгениң киржикчилериниң саны чылдан чылче өзүп, ооң географтыг девискээриниң делгемчип олурарын демдеглээннер. Тыва Республиканың Чазааның болгаш Новосибирск облазының удуртулгазының аразында садыг-экономика, эртем-техника болгаш культура талазы-биле кады ажылдажылга дугайында дугуржулгазы езугаар 2004 чылдан бээр болуп келген «Тыва – ЭКСПО» мооң мурнунда хөй кезиинде Сибирь регионнуң бараан бүдүрүкчүлерин чыыптар турган болза, а бо чылын Москва, Санкт-Петербург хоорайлардан база киржикчилер келген. Ниитизи-биле делгелгеге 96  компаниялар болгаш  бүдүрүкчүлер боттарының барааннарын болгаш ачы-дуза чедирилгезин чонга таныштырар күзелин илередип, киржикчилер даңзызынга баш бурунгаар бүрүткеткен турган болза, а херек кырында оларның саны 120 ашкан.

26.08.2014 Көпбезинге чалынмас

Бүгү-россияның караа көрбестер ниитилелиниң республика  организациязының Кызыл хоорайның Кечил-оол кудумчузунда клувунга чеде берген санымда-ла, караа багай көөр азы көрбес инвалид кижилерниң тура-соруунуң күштүүн магадаар мен. Олар аңаа чыглып алгаш, боттарының ажыл-херээн чугаалажып, аразында сүмележип, концерттерге белеткенип ырлажып турарлар. Кыдыындан көрүп, дыңнап олурарга, олар салым-хуунуң кандыг-даа бергезинге туттурбаан-даа ышкаш.

Август 23-те база олар аңаа чыглып, оон демнии-биле кады чоруткаш, автоорук техникумунуң спорт шөлүнге Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан «Чайгы чурумалдар» деп VII чайгы спартакиаданы эрттиргеннер. Спартакиада чогум август чээрби ийиде-ле хөл шыдыраа болгаш шашки маргылдаалары-биле ажыттынган. Ооң уламчызы – карак талазы-биле инвалидтерниң чиик атлетикага маргылдаалары. 100 метр дистанцияга чадаг чарышка, турган черинден узунун халыырынга, аар бөмбүк октаарынга, хол басчырынга (армрестлинг) 45 хар чедир болгаш оон өрү назынныг эр, херээжен спортчулар күжүн шенешкеннер. Караа көрбес кижилерниң узуну 100 метр черге маңнаарын көргеш, дидимин кижи кайгаар. Орукту көрбейн, канчап ынчаар дидим, дүрген маңнаар боор!

25.08.2014 Чүнү көргүскени ол?

Мен ам бо улгаткыжеге чедир назыдап чурттап келгеш, чеже-чеже соңгулдаларны көрүп эртпедим дээр. Шаанда кыштың соогунда безин авам-ачам мени негей чагыга ораап алгаш, шанактыг аъттыг суурга чедип келгеш, соңгуп турганын утпаан мен. Амыдыралым аайы-биле Кызылга көжүп келгеш, үжен чыл чедип тур мен. Совет үе дижиривис өйде болуп турган соңгулдалардан база-ла чыда калбас турдум. Уругларывысты эдерткеш, арай херии черде турар соңгулда участогунга дүъш четпээнде кылаштажып чеде бээр бис.

         Биеэгиде ышкаш байырланчыг, ажык хөөннүг, сагыш-сеткилден шилилге кылып соңгуур соңгулдалар ажыт кирип бар чыдар-дыр. Оода ужур эдертип, аңгы-аңгы партия бүрүзү бир-бир ажыктыг, көскү ажылдан «Бо-дур, чонум!» дээш, кылып каан болза, чон амырап соңгуур ийик. Амгы үеде чүгле «Чаңгыс демниг Россия» партиядан өске көскү ажыл-херек бүдүрген кандидаттарлыг партия чок-тур. Коммунистиг партияны чүү деп чүү дээр, хөөкүйлер кызып-ла турар, арткан «Парнас», «Чөптүг Россия» дээн ышкаш партиялар ээлчеглиг соңгулдалар кээрге-ле чаштынып чыткан дег, хенертен үне халып, көскүлеңнеп эгелээни чаржынчыг.

25.08.2014 Күрүне шаңналдарын — республиканың тергиннеринге

Август 22-де Россия тугунуң хүнүнде ТР-ниң Чазак Бажыңынга ийи дакпыр байырлыг болуушкун болган.

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың ажыл-агыйларының аңгы-аңгы адырларының тергииннеринге, мурнакчыларга, хүндүткелдиг хоочуннарга Чазак шаңналдарын тывыскан. Ниитизи-биле 50 ажыг төлептиг кижилерге улуг  өөрүшкүнү  ол хүн сөңнээн.  ТР-ниң Чазааның  Даргазының Хүндүлел бижии-биле чеди ажылдакчыны шаңнаан. «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты Бай-Тайгадан Светлана Иргитовна Самбый-оолга, «ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» атты Каа-Хем кожууннуң Көк-Хаак ортумак ниити билиг школазының башкызы З.И.Дапыга, «ТР-ниң Улустуң башкызы» бедик атты Кызылдың транспорт техникумунуң башкызы Г.Е.Селивановага тывыскан. «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» медальдарны Аянгатыдан Х.О.Донгакка, Кызылдан З.М.Бадыргыга тывыскан. Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан юбилейлиг медаль-биле дөртен ажыг кижи шаңнаткан. Оларның аразында культураның хоочуну А.М.Салчак, ИХЯ-ның хоочуну К.Д.Даржаа, күш-культураның хоочуну Ө.Ч.Ондар, культураның хоочуну В.В.Нагорный, Тываның Улустуң хөөмейжилери Андрей Монгуш, Игорь Көшкендей, парлалганың тергииннери В.М.Балчий-оол, С.С.Балчыр болгаш өскелер-даа.