Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол  Россияның Камгалал яамызындан келген тускай техниканы болгаш дериг-херекселдерни республиканың организацияларында болгаш бүдүрүлгелеринде канчаар ажыглап турарын хынап көрген.

Тываның Баштыңы хамыкты мурнай ХК болгаш ОБ агентилелинге барган. Тускай техниканы шыгжап кадагалаан соонда ажылдаар шынарын хынаарын база ону ажылдадырын техниканы алган кижи бүрүзүнге бүдүн чартык ай бурунгаар даандырган дээрзин сагындыраал. Агентилелдиң директору Шолбан-оол Чанзан машина болгаш дериг-херексел бүрүзү ажылдап турар, ону үүрмек септелге соонда ажыг-лап болур деп чугаалаан. Шолбан Кара-оолдуң негелдезин езугаар чыскаап тургус-кан техникадан агентилелдиң төлээлери ППУ-1600 деп парогенератор-биле, агаар чылыдар УМП-400 деп херексел-биле ону таныштырган. Оларны ЧКА-ның объектилеринге үрелиишкин үнер болза, дарый ажыглап болур. Ол ышкаш КамАЗ шассизинге салыр дизельдиг электростанцияны, дугуйлар кырында септелге мастерскаязын, генераторларны, орукка ап чоруур кухняны, хлеб быжырар херекселди көргүскен.

Чайның башкы айы июнь 2-де Россияның Камгалал яамызының Төп шериг оркестриниң хөгжүмчүлери Тывага ужуп чедип келген хүнүнде-ле баштайгы оюнун бүрен-хемчилерге көргүскен.  Суурнуң чурттакчылары оларны чылыы-биле уткуп ап, бичии республикавыска аалдап келгенинге өөрээн сеткилин илереткен.

ТР-ниң Баштыңы-Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак делегейни эргээн бо оркестрниң ат-алдары, шаңнал-макталдары-даа эңмежок-тур деп суурнуң чурттакчыларынга таныштырган. «Россияның ырак-узак хоорайларын эргий кезээш, ам каас-чараш Тывада чедип келдивис» — деп, аалчылар өөрүп чугаалап турду. Суурнуң стадионун долдур олурупкан көрүкчүлерге баштайгы көргүзүгнү ТР-ниң Чазаа-ның үрер хөгжүм оркестриниң артистери аъттарлыг бараалгатты. Аъттары-биле  аай-дедир чоруп тургаш, үрер хөгжүмүн ойнап, аңгы-аңгы аялгаларны күүседирге, чараш деп чүвезин!  Кижи бүрүзү оларны магадаан. «Аъттарының өөренгенин, шимээн-даашка-даа тоовас» — дижип, көрүкчүлер аразында магадап ордулар. Каа-Хем кожууннуң чылгычызы Геннадий Монгуш Тываның культуразының ажыл-чорудулгазын деткип, үрер хөгжүм оркестринге  аъттарын белеткеп бергенин демдеглевес аргажок.

Бүгү-делегейниң Уруглар хүнүнде тыва хүрешти  5 хардан 16 харга чедир оолдар аразынга эрттирери чаңчыл болган. Бо чылын XI дугаар эртип турар хүреш оюнунга республиканың ырак-чоок булуңнарындан 1200 мөге оол күжүн шенешкен. Найысылалдың Сүбедей, Ярыгин спорт комплекстеринге болгаш Херел спорт залынга бичии, элээди өзүп орар мөгелерниң хүрежин көөр дээн мөгейикчилер хөйү-биле чыглып келген.

5-6 харлыг мөгелерниң аразында ыглажып-даа, ачыр-дачыр эрзиг кылдыр тутчуп-даа турарлары бар. Эр кижи дидим болгаш күштүг болур дээрзин бадыткап, 128 мөгениң аразындан Чаа-Хөлдүң мөгези Начын Шактар шүглүп үнген. Yжүүрлешкен мөге — Улуг-Хемден Шойдуң Дугур-Сүрен болган база үшкү, дөрткү черлерни Кызыл хоорайдан Айлун Ооржак биле Алдын-Херел  Монгуш ээлээннер.

Эр мөзү-бүдүш

Чоокта чаа ТР-ниң Хөй-ниити палатазы Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыраа-Бажы суурга “Тыва эр кижиниң хажыттынмас дүрүмүнүң” амыдыралда боттандырылгазын хынап, ээлчеглиг үнүүшкүннү кылган. ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш Чыраа-Бажы ортумак школазының оолдары-биле ужуражып, оларга чагыг-сүмезин берген: “Тыва эр кижиниң хажыттынмас дүрүмүнүң” 9-ку  пунктузун, эр кижи  төрүттүнүп кээрге-ле, сагып эгелээри чугула. Школаны чедиишкинниг дооскаш, дээди эртемни чедип алгаш, күрүнениң төлептиг хамаатылары, ада-иеңерниң чоргааралы болуңар. Арагалаар, таакпылаар, кара чашпан тыртар багай чаңчылдарже сундулавайн, ада-өгбелерниң езу-чаңчылдарын сагып, кезээде спорт-биле холбаалыг, эвилең-ээлдек, улугну — улуг, бичиини — бичии деп хүндүлеп чоруңар. Мурнуңарга салып алган сорулгаларыңарны дериңер төп тургаш, эчизинге чедирер кылдыр чаңчыгыңар” – деп, ол чагаан.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыгааржы хүнүн демдеглээринге болгаш Россияның Айыыл чок чорук албанының Тыва Республикада Кызыгаар эргелелиниң 90 чылынга тураскааткан байырлыг митингиге киришкен. 

Регионнуң удуртукчузу чыылганнарга  байыр чедирген: «Хүндүлүг шериг албанныглар болгаш кызыгаар шериглериниң хоочуннары! Профессионал байырлалыңар—Кызыгааржы хүнү-биле болгаш Россияның Айыыл чок чорук албанының Тыва Республикада Кызыгаар эргелелиниң 90 чылы-биле силерге байыр чедирип тур мен! Ада-чуртун камгалаары, дүне-даа, хүндүс-даа ооң кызыгаарын хайгаараары--шаг-төөгүден бээр айыылдыг болгаш харыысалгалыг албан-дыр, ол хүлээлге кызыгааржыларга онаашкан. Дайын болурга-ла, дайзынның баштайгы согуунга кызыгааржылар таваржыр, чүге дээрге ында эң эрес-дидим солдаттар болгаш офицерлер албан эрттирип турар.

Тывавыстың база бир чоргааралы Чагытай хөлүвүсче сөөлгү үеде кичээнгейивис эреңгей апарган. Бо ыдыктыг хөлдү күчүлүг Чиңгис-Хаанның уйнуу Чагытайның адынга дөмейлештир адааны анаа эвес. Ында бир-ле тывызыксыг чажыт бар дээрзинге ада-өгбевис бүзүреп чораан. Ооң мурнунда Чагытай хөлге балык-байлаң аажок элбек, ол чоок-кавының аалдарын шуптузун тоттуруп турган дээр болза, чазыг болбас. 

Амгы үеде хөлдүң бодунуң балыктары барык артпаан. Чоокку чылдарда хөлдү камгалаары-биле ынаар киир салып турган шортан балыктарның байлаңнары нептерээн. Ол ышкаш лещ деп балык көвүдей берген. Бо балык өске эки балыктарның өзүп көвүдээринге орук бербейн, оларның үүргенезин шуптузун чип кааптар. Лещти чылдың-на он-он тонна чедир тудуп, балыктап турзажок, ол кончуг дүрген көвүдээр болганындан хөлде ам-даа чүс-чүс тонна хире бар болуп турар.

Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан «Азия төвүнде фанфарлар» деп үрер хөгжүм оркестрлериниң 2-ги делегей чергелиг фестиваль-конкурузунга белеткел ажылдары дооступ турар. 

Тыва Республиканың Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң эгелээшкини-биле  2012 чылдың сентябрьда 1 дугаар делегей чергелиг мындыг фестиваль-конкурс РФ-тиң Культура яамызының болгаш Тыва Республиканың Чазааның деткимчези-биле эрткен. Ынчан хүндүлүг аалчыларның аразында делегейниң оркестрлер конференциязының база марштаар оркестрлерниң Азия чемпионадының президентизи Кенонг Хуангтың (Тайвань) кээп чорааны төөгүлүг, уттундурбас болуушкун болган.Yрер хөгжүм оркестрлериниң 2-ги делегей фестиваль-конкурузунуң тургузукчулары – Москваның культура болгаш уран чүүл университеди, Россияның Камгалал яамызының Төп шериг оркестри болгаш ТР-ниң Чазаа.

Барыын-Хемчик кожууннуң Эрги-Барлык сумузунуң аныяк малчыннары Адыгжы биле Сайзана Сааялар көдээ мал ажыл-агыйын 2008 чылдан эгелээш, мал-маганын бо хүнге чедир онча-менди тудуп чоруур. Олар ада-өгбезиниң мал-биле холбашкан ажыл-ижин уламчылап, салгал дамчаан аныяк малчыннарга хамааржыр. 

Аныяктарның чайлаа — тус черниң Улуг-Хову деп черинде, а кыштаа — Берт-Дагда. Аныяк өг-бүле бир кыстыг, бир оолдуг. Өгнүң херээжен ээзиниң дооскан мергежили — фермер-зоотехник, а эр ээзиниң – диш эмчизи. Аныяктар өг-бүле туткаш-ла, ада-иезинге дузалажып чоруй, мал-маган ажыл-агыйын улаштыр туда берген. Чаа-ла 30 хар чедип турар аныяк малчыннар кыш-чай дивес, дыштаныр олут чок, даң адар, дүн дүжер ажыл-агый үзүлбес ижинге бердинген.

Петербургка болгаш экономиктиг шуулганга дүүштүр РФ-тиң Экономиктиг хөгжүлде яамызы биле Саң-хөө яамызы «Кызыл — Курагино» демир-орук төлевилелин Россияның Национал чаагай чорук фондузундан акшаландырарының чугулазының дугайында комплекстиг түңнелге ат салганнар.

2014 чылдың ол шуулганынга киржип турган Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол болуушкуннуң херечизи болган. «Элегес — Курагино» төлевилелин күүседиринге Национал фондунуң акша-хөреңгизинден төлевилелдиң өртээниң 40 хуузун тускайлаар, хуу инвестор 25 хуузун хандырар болгаш 35 хуузу банкыларның чээлилери болур. Фондудан үндүрген акшаны хуу инвестор күрүнеге эгидерин хүлээнген» — деп, Шолбан Кара-оол тайылбырлаан.

Тываның база бир алдарлыг оглу Валерий Ховалыгович Кара-оолдуң өскен-төрээн чери — кайгамчыктыг онза-чараш чурумалдыг, кат-чимистиг, шулурткайндыр агып чыдар кара суглуг Кожай сууру. «Кожай биле Торгалыгны кончуг топтап көрүңерем» деп чоннуң ырлажып турары-даа анаа эвес. Ада-иезиниң ажыл-ижи ол үеде МЧАЭ (мал, чер ажыл-агыйының эвилели) мал, чер ажыл-ижи-биле холбаалыг чораанындан адазы ашак ажы-төлүн мал, чер ажылынга өөредип, кижизидип чораан.

Валерий Ховалыговичиниң ада-иезиниң кыштаа Аргалыкты дагларынга турган, ол ада-иезиниң хоюн кадаржып өзүп келген. Адазы оглунга мал-маган кадартырындан аңгыда, аңнаарынга база өөредип, койгуннап, өзеннерге дузак салыр турган. Тайга эдээ болгаш, ол черлер аң-мең-биле элбек оран чүве-дир. Хуу ажыл-агыйлыг турганы-биле Валерий Ховалыговичиниң адазы оолдары-биле Ээр-Хавак деп черге тараа тарып, ажаап ап чораан. Күзүн тараазының дүжүдү кончуг-даа чаагай боор. Адашкылар чаагай дүжүдүн ажаап алгаш, келир чылгы үрезинин ол-ла шаңга уургайлап алыр чорааннар.

Май 25-те Тывага хаттың күжү секундада 22 метр четкен, ооң уламындан 15 шак 46 минута турда, электри-четки комплекизиниң объектилеринге үзүктелиишкиннер болган. 

Ооң түңнелинде 12 чурттакчылыг черде (Кызыл хоорайда, Бии-Хем болгаш Кызыл кожууннарда) 116747 кижи электри чырыы чок арткан. 15 шак 9 минута турда, чырыкты Тывага чурттакчылыг 65 черлерге (Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Тес-Хем, Таңды, Чеди-Хөл, Эрзин кожууннар каттышкан), Моолдуң девискээринде бир суурга өжүрген. Республиканың Одалга болгаш энергетика яамызының дыңнатканын езугаар алырга, 20 шак 25 минута турда, чырыкты шуптузунга берипкен.

Кызыл хоорайда юбилейниң объектилерин тударының болгаш септелге ажылдарының чоруп турарын Чазак Даргазының оралакчызы Александр Свинцовтуң Тудуг яамызының, капитал тудуг эргелелиниң, керээлиг организацияларның төлээлери-биле эрттиргени үнүүшкүннүг чөвүлел хуралга сайгарган. 

Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга база Кызылдың үндезилеп тургустунганының 100 чылынга уткуштур хемчеглер-биле холбашкан ажылдар доостур чоокшулап турар, оларның эң нарын болгаш эскет чок кезээ кылдынган. Кол сорулга — үзүктелиишкин болгаш графиктен хожудаар чорукту болдурбазы деп хуралга демдеглээн. Капитал тудуг эргелели объект бүрүзүн харыылаар кижини тургускан, ол хүннүң-не ажылды хайгаарап, тургустунган айтырыгларны шалыпкын шиитпирлеп турар. 

Сөөлгү коңга-2014

Майның 21. Кызылдың № 2 школазының сөөлгү коңгазы. Школа даштында Россияның болгаш Тываның күрүне туктарын чүзүн-бүрү өңнерлиг бөмбүктер-биле каастааш, азып каан, ыры-хөгжүм чаңгыланган, чараш идик-хептиг өөреникчилер база ооң ада-иелери байырлыг чыскаалды манап турлар. Агаар-бойдус салгын-хаттыг соок тыныжы-биле байырлалдың киржикчилерин шонуп каап тур. Алдын хүннүң херелдерин шырыш булут дуглаза-даа, школачыларның арын-шырайларында чайынналган хүлүмзүрүг, ада-иениң боодал чечектери байырлал шинчи киирген. Сөөлгү коңга байырлалының чыскаалын школаның директору Мира Наксыл ажыдып, чыылганнарга байыр чедириишкининиң чылыг сөстерин сөңнеп, доозукчуларга чагыг-сүмезин берген. Ол ышкаш хүндүлүг аалчылар,  тус школаның аңгы-аңгы чылдарда доозукчулары чаагай күзээшкиннерин илеретти.