Тываның Баштыңының ажыл-албаны

Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылын демдеглээриниң бүдүүзүнде Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгудан ПТС-2 деп бистиң девискээриниң үштүң бир кезии анаа техника эртер аргажок республикага деңнештирер чүве чок ийи транспортер келген.

Камгалал яамызының балансызындан үндүрген ийи аажок улуг, бирээзи-ле 25 тонна деңзилиг машиналарны Тывага чедирип келген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол техниканы хүлээп алган болгаш ооң канчап Тывага көстүп келгенин чугаалаан. Ындыг белектиң келген чылдагааны — чоокта чаа Ажыг-Суг аржаанынга Сергей Шойгу чаңгыс чер-чурттуглары-биле дыштанып турган кижи-дир. РФ-тиң камгалал сайыды төрээн булуңунга кыска хуусаалыг шөлээлеп келгеш, эм шынары-биле Тывадан дашкаар безин сураглыг аржаан сугларынга кирер чаңчылдыг. Аңаа республиканың чурттакчылары-биле чугаалажып ора, ындыг солун белекти бээр бодал генералга тыптып келген. 

Соңгулда-2014

Дүүн, август 8-те, Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының даргазы Болат-оол Ондар Бүгү-россияның «Чаңгыс демниг Россия» политиктиг партияның соңгулда каттыжыышкынының депшиткени Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттарынга кандидаттарга бүрүткеттирген дугайында шынзылгаларны тывыскан.

Шынзылгаларны Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, ТР-ниң ИХЯ-ның хоочуннар чөвүлелиниң даргазы Марат-оол Ондар, Тываның күрүне университединиң ректору Ольга Хомушку, РФ-тиң Камгалал яамызының пенсионери Лидия Волошина, «Жилье» КХН-ниң директору Владимир Гавриленко дээш, өскелер-даа алганнар.

Улуг-Хем кожууннуң  девискээринде сиген кезилдези кидин түлүк. Бо хүнде кожуунда ниитизи-биле 2065 тонна (план 11935 тонна) сигенни кезип белеткээн. Ооң иштинде дузалал  ажыл-агыйлар — 90, көдээ ажыл-агый кооперативтери — 50, тараачын­фермер ажыл-агыйлар — 725, чурттакчы чон 1200 тонна сигенни кезип алган. Тараачын­фермер ажыл-агыйлардан Иван Ханды мал чеми белеткээринге мурнуку одуругда чоруп турар. Ол 151 тонна белеткээр тургаш, бо хүннерде 200 тоннаны кезип белеткеп алган. Кожуунда бо чылын сиген эки үнгенинден кожууннар аразында сиген кезер маргылдааны бир дугаар Улуг-Хем кожуун организастап эрттирген. Аңаа хол кадыыры-биле сиген кезеринге эрткен чылдың чемпиону Эйлиг-Хемден Рафик Биче-оол чемпионнап каан, Чаатыдан Буян Чамзы ийиги, Арыг-Бажындан Арбай Калын-оол үшкү черни алган.  Херээжен кезикчилерден Көк-Чыраа сумузунуң баштыңы Любовь Анай-оол чемпионнаан. Ийигизин  Руслана   Калын-оол, үшкүзүн үндүрүг инспекциязының специализи Чодураа Шижинова алган.

Өскүс уруглар бичиизинден тура амыдырал-чуртталганың кадыг-дошкунунга таварышканнар-дыр. Ынчангаш олар боттарынга бажың-балгат тудар акша-төгерии-даа, аргазы-даа чок.

Евгений, Марина Фонаревтар солагай талакы дачалар болгаш Сукпак суурнуң аразында Лазурная кудумчузунда 2 аал чурттаар бажыңынче 1 ай бурунгаар көжүп кирген. Оларның бажыңының чанынга чеде бээривиске, өске бажыңнардан ылгалдыг. Херимин вагонка-биле кылып, бажыңының девискээрин сай-биле дескилеп, бичии демир херимчигешти чогаадып кылган болду. Бир ай дургузунда Евгений мынча хөй ажылды кылганы дээрге ооң ажылгыр, кызымааның бадыткалы-дыр. Херим иштинде сай, ыяш чудуктар, бетон блоктар бар. Биче сеткилдиг, хүндүлээчел, эвилең-ээлдек аныяк өг-бүле бажыңынче чалап, изиг шайын кудуп, өгнүң кыс ээзиниң быжырган амданныг тортун мурнувуска салып, столче чалады. Олар-биле шайлап ора, чугаалаштывыс.

Тываның Баштыңының ажыл-албаны

Чаа өөредилге чылындан эгелеп Тывадан барган студент бүрүзү республика Баштыңының оралакчылары-биле азы регионнуң сайыттары-биле телефон дамчыштыр харылзажып болур апаар.

Амыдыралында нарын байдалдар азы ада-иелери болгаш чоок кижилери шиитпирлеп шыдавас айтырыглар тургустунуп келгенде, ынчан чүгле долгаары көрдүнген. Ындыг шиитпирни Тываның Баштыңы авгут 4-те чаңгыс чер-чурттуг студентилерниң президентизи-биле­ ужуражылга үезинде хүлээп алган. Шолбан Кара-оол чаңгыс чер-чурттугларның бөлүктериниң удуртукчуларынга Чазак Даргазының оралакчыларының мобиль телефоннарының дугаарларын дамчыдып берген, ооң соонда республика Чазаанда албан-дужаалдыг кижилери-биле харылзажырынга эргежок чугула медээлерни бодунуң ВКонтактыда арнынга киириптерин аазаан.Чазактың удуртулгазынче дорт үнер арганы хамыктың мурнунда Тывадан дашкаар өөренип турар студентилерге тургускан деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.

Чүс чылче базымнар

Республиканың Баштыңы ажыл хүнүнүң төнчүзүнде юбилейлиг тудугларда ажылды хынап барып турар. Дүүн ол кол-кол тудугларга база катап чораан. «Чаңгыс чер-чурттугларым, ажылдың темпизин кошкатпазы чугула! Найысылалдың оруктары экижээн – деп, ол Вконтактыда бодунуң арынында бижээн. – Бөгүн база тудугларга чордум. Ажыл хайныышкынныг. Тудугжулар эртен эртеден орай кежээге чедир кызып ажылдап турар-дыр».

Тудугжулар үш ээлчеглиг ажылдап турар. Сентябрь байырлалдарының кол эртер чери Улуг-Хемниң эрик кырынче кичээнгей дыка улуг. Даши Намдаковтуң кылганы «Хаан аңнаашкыны» деп экспозицияны Кызылда эккелген, ону тургузарының белеткел ажылдары дооступ турар. Сергей Пюрбю аттыг Улусчу чогаадылга бажыңының даштыкы хевири болгаш девискээри дыка көрүштүг апарган. Ооң девискээрин бүрүнү-биле асфальтылаан.

Кежээликтей Кызылдың мурнуу чүгүнде Бай-Хаакская кудумчузунда каът бажыңнарның чанынга улуг чүък сөөртүр «Урал» деп автомашиналар кээп туруптулар. Удаваанда уурук-суурук чиик машиналардан чон дүжүп, «Уралдарже» садып алган барааннарын, ажын-чемин чүдүрүп эгелей берди­лер. Бир шак хире болганда үш «Урал» чүдүртүнген, кижилер эт-сеп аразынга олурупкан соонда, машиналар Кызыл — Эрзин оруу-биле шимчеп үнүпкеннер.

Ийи ногаан өңнүг «Урал» — Россияның камгалал яамызындан келген шериг машиналар. Оларда «Тыва — бистиң өргээвис» деп фестивальга Тере-Хөлдү төлээлеп киржип турган чон сыңмарлажып олурупту. Чогум олурар дээрге олуттар-даа, соңгалар-даа чок, муңгаш машинаның иштинге ап чорааны хаптар, чоорганнарны салгаш, эптештир олуруп алдылар. Мээң олурупканым чиңгир көк өңнүг «Урал» — кожууннуң социал «автобузу», ооң иштинде олуттар-даа бар, соңгаларлыг-даа. Кызылдан Кунгуртугже чаңгыс талаже оруктуң хөлезини: кожууннуң чурттакчыларынга — 1500 рубль, өскээртен келген аалчыларга — 2000 рубль. Удаваанда чүък чүдүрер хос чер долдур-ла эт-сеп салдына берген. Аразында хеп чуур машина, чадаг-тергелер, уруглар колясказы, аъш-чем, шоодайлап каан чагаалар, посылкалар дээш, амыдыралга херек кандыг-даа чүүл бар.

Чаа ном

Тываның республика типографиязы тозан харлаан юбилейин демдеглеп эрттирген. Бистиң республиканың төөгүзүнде эң баштайгы үлетпүр адырларының бирээзи болур бо эвээш эвес чылдарның дургузунда муң-муң авторларның номнарын миллион чыгыы экземплярга үндүрген хоочун бүдүрүлгениң ажылдакчылары ол төөгүлүг болуушкунга уткуштур «Судьбы. Печатные оттиски» («Кижилерниң салым-хуузу. Парлаттынган одуруглар») деп бодунуң орус, тыва дылдарда бижиттинген номун чырыкче парлап үндүрген. Номнуң хемчээли улуг эвес, ийи чүс ажыг арында парлаттынган. Ынчалза-даа ында кирген сактыышкыннар, фото-чуруктар, аңаа ажылдап чораан ишчилерниң эш-өөрүнүң, типографиязының дугайында сөглээн чылыг сөстери номчукчуну тозан чыл бурунгаар эгелээн амыдыралче хаара тудуптар. Типография бүдүрүлгеге хамааржыр-даа болза, каш алдын касканын, чеже тонна хөмүр-даш тыпканын «илеткеп» турар чер эвес, республиканың чонунуң үжүк-бижиктиг болурунга, культурлуг деңнелин бедидеринге кол чепсек болуп келген бүдүрүлге болур.

Агаар-десант шериглериниң (АДШ) хүнүнде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва Республиканың Десантчылар эвилелиниң кежигүннери-биле ужурашкан. 

Чазак Даргазы оларга сеткилиниң ханызындан байыр чедирген болгаш күрүне шаңналдарын тывыскан. Соңгу Кавказка дайын чорудулгазының киржикчизиниң медалын Аян Лопсанга тывыскан, ол 1999 чылда Дагестанның суурларының бирээзинге тускай операцияга киржип тургаш, оорга чүнүнче балыглаткан, ооң түңнелинде инвалидтер сандайынга олурар ужурга таварышкан. Шолбан Кара-оол А.Лопсанга медальды, дискек кырынга олура, тывыскан. «Медальды шупту улус көөр кылдыр, ону кончуг эки кылдыр кадап бээр күзелдиг мен — деп, ол чугаалаан. — Бөгүн аажок эки хүн-дүр, Аян кайгамчык кыс-биле өгленип турар. Олар эки өг-бүле болур деп билир мен. Оларга аас-кежиин күзевишаан, Аян чоорту бут кырынга туруп кээп турарынга дыка өөрүп тур мен». Ол ышкаш старшина Лопсан аныяктар ортузунга шериг-патриотчу кижизидилгени чорудуп турары дээш «АДШ-ке шынчы чоруу дээш» медаль-биле база шаңнаткан.

Акция

Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазы мындыг ачы-дуза акциязын эрттирип турар. Республиканың албан черлериниң,  хуу ажыл-агыйларының удуртукчулары болгаш чурттакчы чону Силерни амыдыралы берге байдалдыг өг-бүлелерниң ажы-төлүн школаже белеткээринге ачы-дуза чедиреринче кыйгырып тур.

Ачы-дуза чедирер күзелдиглер Кызыл хоорайның мэриязының өөредилге департаментизинге кээрин дыңнадып тур. Адрези: Кочетов кудумчузу, бажың дугаары 137, харылзажыр телефону 8(39422)3-31-56. Районнарда чурттап турар болгаш дуза чедирер дээн кижилер тус черниң өөредилге эргелелинче баар.

Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазының телефону: 8(39422)2-32-38. 

Россияның күрүне тугунуң хүнүн Тываның чурттакчылары чаңгыс чер-чурттуглар съездизиниң киржикчилери-биле кады демдеглээр. Олар кымнарыл дээрге Россияның болгаш делегейниң аңгы-аңгы булуңнарында чурттап чоруур Тыва чурттуг ат-сураглыг кижилер-дир. Оларның аразында — Россияның болгаш Тываның Улустуң артизи, Москваның күрүне филармониязының ыраажызы Надежда Красная. Ол өөнүң ишти концертмейстер, Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы  Вадим Федорцев-биле кады кээр. 

Ат-сураглыг ыраажы Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга база ачазы Сергей Хочекович Красныйның мэр болуп ажылдап чорааны Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганындан бээр 100 чылының байырында чаңгыс чер-чурттугларынга белек кылдыр бодунуң концертин көргүзер деп шиитпирлээни ол. Россияның күрүне тугунуң хүнү — август 22-де Тываның В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрынга Надежда Краснаяның «Мээң ынак аялгаларым» деп концерти болур.

«Дорт харылзаа»

Тыва биле Россияның демнежилгезиниң база найысылалдың тургустунганындан бээр 100 чылын демдеглээр байырлалдарга чедир мурнувуста каш-ла хонук арткан. Аңаа хамаарыштыр июль 29-та «Шын» солуннуң редакциязынга «Кызыл хоорайның 100 чылынга белеткели» деп темага ээлчеглиг «Дорт харылзаа» эрткен. Журналистерниң болгаш номчукчуларның айтырыгларынга Кызыл хоорай мэриязының хоорай тудуу болгаш архитектура талазы-биле эргелелиниң даргазы Орлан Васильевич Машпалдыр, Кызыл хоорайның культура, спорт болгаш аныяктар политиказының департаментизиниң культура килдизиниң даргазының оралакчызы Валерий Дадар-оолович Сандан харыылаан.

Инна Дамба-Хуурак, «Шын» солуннуң кол редактору:

— Найысылалда чаа тудуглар ажылы саадап турар-дыр. Бо эртен паркка четтим, ында чаңгыс-даа шимчеп турар кижи чок, ажыл туруп алган.  «Азия төвүнүң» тураскаалының девискээринге чеде бээримге, ажыл-иш хайныгып турарынга сеткил-сагыш көдүрлүп өөрүй берди. Бо ажылда 260 кижи хаара туттунган, дүн-хүн чок ажылдап турар дээрзин тудугнуң удуртукчузу М.А.Бережегин чугаалады. Паркта ажыл кажан доостурул, Орлан Васильевич?

Тываның эң баштайгы Чаан  мөгези, Ак-Туруг чурттуг Чаңман Балчымай оглу Монгуштуң чырык адынга тураскаадып, «Төрээн черим, төрел чонум, төөгүм» деп кыйгырыгның адаа-биле ооң чоок төрелдери, чаңгыс чер-чурттуглары демнежип, каттыжып алгаш, кончуг солун хүреш маргылдаазын эрткен субботада организастап эрттиргеннер.

Аңаа республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан эң шыырак дээн 74 мөгелери хүрежип, Тываның бир дугаар Наадымынга шүүлген өгбези  Чаңман Балчымай оглу Монгуштуң чырык адын база катап сактып, Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл болган оюнуң бүдүүзүнде ооң адын мөңгежидер дээш чыглып келгеннер. Чаңман Балчымай оглу Монгуштуң чаңгыс чер-чурттугларындан Дембирел Кунааевич Ховалыг кончуг эки билир чораан. Ынчангаш 2000 чылда чырыкче үнген «100 чылдың мөгелери» деп  барымдаалыг номумдан чамдык ушта бижидилгелерни мооң адаанда киирдим:

2014 чылдың август 15-те Тыва Республиканың хүнүн 2014 чылдың сентябрь 5-че шилчидериниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң дилээн Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттары ээлчег чок сессиязынга чугаалажып көрген. 

Ындыг дилегни Шолбан Кара-оол Россияның болгаш Тываның демнежилгезиниң 100 чылы-биле холбашкан юбилейлиг байырлалды ол үеде эрттирери көрдүнүп турары-биле киирген. Ынчаар чылдырган чорук күрүне эрге-чагырга болгаш муниципалдыг тургузуглар органнарының бүгү тургузугларының, ол ышкаш ажыл-агый ээлериниң чогумчалыг ажылын хандырар дээрзин регионнуң удуртукчузу дыңнаткан. Дилегни парламентарийлер деткээн болгаш дыштаныр болгаш ажылдавас байырлал хүннерин чон ажыктыг ажыглаар кылдыр Тыва Республиканың Дээди Хуралының чогуур доктаалын хүлээп алган. Малчыннарның республика Наадымы сентябрь эгезинде Кызыл хоорайга Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын демдеглээри-биле катай болур. Малчыннарның республика чыыжы чаңчыл езугаар база эртер.

Июль 31-де Чөөн-Хемчик кожууннуңнаадымы болуп эрткен. Тус черниңудуртулгазы бо чылгы малчыннар байырлалын Тыва биле Россияныңдемнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайныңүндезилеттингенинден бээр 100 чыл оюнга база Майдыр Бурганның эргилдезинге тураскааткан.

Даа кожуун наадымының хүндүлүг аалчылары – Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол болгаш ооң оралакчылары Артур Монгал, Сергей Огнев, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа, депутаттар: Радислав Намажап, Юрий Кара-оол, Святослав Ондар, ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыдының оралакчызы Аганак Монгуш, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының сайыдының оралакчызы Сергей Оюн болганнар. Чөөн-Хемчик мооң мурнунда наадымын делегей чергелиг «Yстүү-Хүрээ» шажын-хөгжүм фестивалы-биле дакпырлаштыр кожуун төвү Чадаана хоорайга эрттирип турган болза, бо чылын ооң хемчеглери Yстүү-Хүрээ девискээринге  болган. Хүннүң бирги чартыында «Майдыр бурганның эргилдези» шажын езулалы кожууннуң камбы-ламазы Гелег Чалсре болгаш хөй санныг лама­башкыларның, чүдүкчүлерниң киржилгези-биле эрткен. Хороо соонда, лама-башкылар Туйсол болгаш буян-кежик номнарын, Бурган Башкыга йөрээлдерни номчаан.