Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканың МИЧ-лериниң удуртукчулары-биле интервьюзунуң уланчызы

Инна Дамба-Хуурак, «Шын» солуннуң кол редактору: «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелче улуг кичээнгейни салып турар-дыр силер, Шолбан Валерьевич. Ону чоокта чаа, чыл эгезинде эгелээн болгай, ынчалза-даа чамдык түңнелдер амдыгааштан көстүп келген. Ол дугайын чүү деп бодап тур Силер?
Шолбан Кара-оол: Ол теманы калбаа-биле чырыдып турарыңар дээш четтирдим. Төлевилелдиң алыс түңнелдериниң дугайын чугаалаары ам-даа элек. Мээң бодап турарым-биле алырга, эгези ам салдынган-дыр. 175 төлевилелди сайгарып көрдүвүс, оларның 105-жин күү-сеткен ийикпе, күүседип турар. Дыт саадын белеткээр дээн төлевилел меңээ аажок таарышкан. Сааттың шынары-даа, ону савалааны-даа чогумчалыг, ону Тывадан дашкаар безин садып болур. Каа-Хем кожуунда суугулар бүдүрүп эгелээн, Мөңгүн-Тайгада мээң аттажым Шолбан Кара-Сал тууйбу бүдүрүлгезинче кирген. Чеди-Хөлде сүттү бүдүрериниң болгаш болбаазырадырының талазы-биле эки төлевилелдер бар, ол продукция тус черниң бараан рыногунда олутту ээлепкен. Дааранылга болгаш суй белек кылыглары хөйү-биле делгеттинген.

Тыва Арат Республиканың ССРЭ-ниң составынче киргениниң 69 чылының бүдүүзүнде Тыва Респуб­ликаның Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол республиканың солуннарының база КТРК - ның тус чер филиалының кол редакторларынга интервьюну берген. Келир чылын болур юбилейлерге белеткел дугайында айтырыгдан ол эгелээн.

Роман Тас-оол, «Тувинская правда»: Шолбан Валерьевич, юбилейлерни байырлаарынга чедир хөй-даа эвес үе арткан-дыр – он ай, а кылыр чүүлдер ам-даа хөй. Шыны-биле чугаалап көрүңерем, республиканың курлавырларын болгаш саң-хөө арга-шинээн хөлүн эрттир үнелепкен эвес силер бе?
Шолбан Кара-оол: Чугааны эгелээринге нарын айтырыг-дыр. Билир силер, бедик сорулгалар чокта, эки чогаадыкчы бодал чокта, харын-даа мырыңай, эки турамык чорук чокта, субъектиниң баштыңы азы муниципалитеттиң баштыңы, суурнуң баштыңы дээн ышкаш албан-дужаалдарже семээн-даа ажыы чок деп бодаар мен.
Мындыг байдалдарда меңээ үлегер – Сергей Күжүгетович Шойгу. Шак ындыг таварылгаларда ооңмындыг үлегер чугаазы бар: «Чүнү шыдаар сен – ону кыл, ооң соонда чүү-даа болгай аан». Бистиң аравыска чугаалажырга, баштай дээрезинде мындыг бодал база сагыжымга кирген: ооң мурнунда кылып турганы ышкаш, юбилейлерни ынчаар демдеглеп эрттириптер бе: эки банкет, хүреш маргылдаазы, аът чарыжы дээн дижик…

Эрткен неделяда ТР-ниң Дээди судунга РФ-тиң Дээди судунуң даргазы Александр Кликушинниң киржилгези-биле семинар-хурал болуп эрткен. ТР-ниң Дээди судунуң даргазының оралакчызы Алекмаа Салчак семинарны удуртуп эрттирген. Хуралдың темазы — назы четпээннерниң эрге-ажыын камгалаары болгаш оларга чөптүг дузаны чедирери. Хемчегге район судьяларындан аңгыда, РФ-тиң Суд приставтарының албанының Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузунуң оралакчызы Г. Михайлик, Тыва Республикада уругларның эрге-ажыының талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ С. Аракчаа, ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелиниң даргазы Н. Ховалыг, Хакасияның Дээди судунуң даргазының оралакчызы С. Доможаков дээш, оон-даа өске чалаткан аалчылар киришкен.

Бо хүн Россияның Президентизи Владимир Путинниң төрүттүнген хүнү. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оол күрүнениң удуртукчузунуң төрүттүнген хүнүн таварыштыр байыр чедириишкинин чоргускан. Ында бижээни: “Хүндүлүг Владимир Владимирович! Тываның хөй язы - сөөктүг чоннарының болгаш бодумнуң өмүнээмден төрүттүнген хүнүңер таварыштыр сеткилдиң ханызындан изиг байырны чедирип тур бис!  Россияның  сайзыралы дээш Силерниң кылып чоргузуп турар тура - сорууңар,  могаг - шылаг чок энергияңар болгаш ажыл - херек дээш сыныш чок чорууңар бистерге, кижи бүрүзүнге, бедик хамааты туруштуң, ажыл - херекке долузу - биле бердинип, чонунга бараан болурунуң дириг херечи чижээ болуп чоруур Силер. Төрээн чер - чуртунуң салым - хуузу дээш улуг харысаалганы канчаар төлептиг тударын база херек кырында көргүзүп чоруур Силер.

Биче бүдүрүлгелерни чаартырынче Тываның Чазаа улуг кичээнгейни салып турар. Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң Айыткалында «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелин республикада шуудаан деп болур. Өвүр кожууннуң 8 биче бүдүрүлгелериниң бирээзи – Ак-Чыраа сумузунда «Чалааты» – бот-башкарылгалыг бүдүрүлгениң механизастаттынган сиген бригадазы. Бо бригаданың кол ажылы – мал чеми сигенни белеткээри. А Сарыг-Хөлде чайгаар үнүп чыдар сигенниң дүжүдү чылдың-на элбек болур. «Чалааты» бот-башкарылгалыг бүдүрүлгениң удуртукчузу – Олег Кончукович Агбаан. Бо бригадаже көдээ ажыл-агыйның тускай эртемниглери, чолаачылар, трактористер болгаш малчыннар хаара туттунган. 

Каа-Хем кожуун «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинге идепкейлиг киржип турар. Кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге үлүүн киирип, херек кырында ажылдап ту-рар 17 төлевилелдерни кожуун чагыргазы деткип турар.Оларның бирээзинге Суг-Бажы сумузунуң девискээринде Марат Болай-оолович Салчактың удуртуп турары «Аржаан» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң (КБК) хымыс фермазы хамааржыр. Ол 1992 чылда тургустунган. Бо ажыл-агыйны Тыва АССР-ниң алдарлыг чылгычызы Болай-оол Базыр-оолович Салчактың салгалдары, ажы-төлү ажыдып, ачазының ажыл-херээн уламчылап турарын демдеглээри чугула.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол делегейниң Улуг назылыг кижилер хүнүнүң бүдүүзүнде хоочуннар Григорий Ширшин болгаш Григорий Долгополов олар-биле ужурашкан. Григорий Чоодуевич Ширшин 1973 чылдан эгелээш 18 чыл дургузунда СЭКП Тыва обкомун удуртуп келген. Григорий Николаевич Долгополов партия обкомунуң үлетпүр килдизин хөй чылдарда удурткан, обкомнуң ийиги секретарынга база ажылдап турган. Мурнуку салгалдың дуржулгазын кичээнгейге албайн барып болбас деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ону ам-даа хандыр өөренип көөр болгаш амгы үениң байдалдарынга дүүштүр ажыглаар херек. Тываның сайзыралының ийи аңгы үе-чадазын деңнештирип тура, хоочуннар социал-экономиктиг сорулгаларны шиитпирлээриниң талазы-биле Тываның Чазааның күжениишкиннерин чогумчалыг деп үнелээннер.

Шагаан-Арыг хоорайның 125 чыл, Улуг-Хем кожууннуң тургустунганындан бээр 90 чыл болганын байырлаан хүнде харылзааның волокно-оптиктиг шугумун (чаа технологиялар езугаар шил бүдүмелдерден кылган харылзаа шугуму) улуг-хемчилер алган. Ындыг белекти ол кожууннуң чонунга төлевилелге бодунуң 62 миллион рубль түңнүг акшазын киирген «Тывасвязьинформ» ААН берген. Кызыл хоорайдан Шагаан-Арыг хоорайга чедир ханызы 1,2 метр черге 32 удазынныг волокно-оптиктиг шугумну 120 километр черге шөйген. Амгы үеде волокно-оптиктиг кабельди кожуун чагыргазының, Пенсия фондузунуң салбырының, миграция албанының салбырының, №1 школаның, хоорай эмнелгезиниң оран-саваларынче киирген. Ону хөй квартиралыг чуртталга бажыңнарынга кожарының талазы-биле ажыл ам чоруп турар. Келир үеде ол шугумну кожууннуң чоок суурларынче кожары көрдүнген.

Октябрь 1-де Тывага Россия Федерациязының Чазааның Даргазы Анатолий Медведевтиң социал айтырыглар талазы-биле блокту харыылаар оралакчызы Ольга Юрьевна Голодец ажыл-агый аайы-биле кээп чораан. Ол бүгү республиканың үр үеде манап келгени болуушкуну – перинаталдыг төптүң ажыдыышкынынга киржип, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле кады кызыл кожааны кезип, байыр чедирген: «Хүндүлүг эш-өөр! Бо чараш оран-бажың чүг-ле Кызыл хоорайны эвес, а бүдүн республиканы каастаан. Силерниң кызымаккай ажыл-ижиңер болгаш бедик мергежилиңер ачызында чаа туттунган оран-бажың үр үеде ажыглалга туруп, буян-чолдуг болур болзун. Тыва Республиканың болгаш Россия Федерациязының төлептиг салгалдары маңаа төрүттүнүп, өзүп-мандыыр дээрзинге идегедим».

Октябрь 1-де РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчызы Ольга Голодец ажыл-албаны-биле Тывага кээп чораан. Чаңгыс хүн дургузунда ол чеди эң чугула социал база тудуг объектилеринге четкеш, ТР-ниң Чазааның Бажыңынга болган хуралга чидиг айтырыгларны сайгарып чугаалашкан. Хөй кижи киржикчилиг хуралга Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Ш. Кара-оол, ооң оралакчылары, социал адырны харыылап турар сайыттар, депутаттар, федералыг девискээр органнарының удуртукчулары киришкен.РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчызы Ольга Голодец-биле кады Россияның Чазааның бүрүн «десантызы» – Россияның культура сайыдының бирги оралакчызы Владимир Аристархов, Россияның кадык камгалал сайыдының оралакчызы Айрат Фаррахов, Россияның социал камгалал база күш-ажыл сайыдының оралакчызы Любовь Ельцова, Россияның өөредилге база эртем сайыдының оралакчызы Вениамин Каганов олар Тывага келгеш, республиканың яамыларынга тодаргай ажылдарны кылган.

Республика девискээринге үргүлчүлелдиг чаъстаашкын шаптыктаан-даа болза, көдээ ишчилерниң холу салдынмайн, кызымак ажылдаанындан мал чеминиң белеткели чедиишкинниг дооступ турар.Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының киирген медээзи-биле, сиген курлавыры 186 муң 516 тонна белеткеттинген, планның 92 хуузу-дур. Чоокку хүннерде 12 муң гектар черде кестинген сигенни ажаап алыры арткан. Бөдүүн мал чеминиң белеткелиниң планын республиканың 6 кожууннары мынчаар күүсеткен: Барыын-Хемчик — 107 хуу, Таңды биле Сүт-Хөл — 104, Каа-Хем, Бай-Тайга болгаш Улуг-Хем — 100 хуу. Бо кожууннарда 114070 тонна сиген белеткеттинген, ол республикада ниити белеткээн мал чеминиң 60 хуузу-дур. Пландан ажыр 2600 тонна сигенни белеткээн. Чеди-Хөл, Тожу, Бии-Хем, Өвүр болгаш Эрзин кожууннарда план күүселдезинге чедир каш-ла тонна арткан.

Тываның күрүне университединиң юридиктиг факультединиң тургустунганындан бээр 10 чыл болганынга тураскааткан байырлыг хурал ол өөредилге чериниң хуралдаар залынга болган.ЮФ-туң юбилейи-биле холбаштыр ооң башкыларынга болгаш ажылдакчыларынга, студентилеринге болгаш аспирантыларынга байыр чедирери-биле ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак, Дээди Хуралдың (парламентизиниң) Даргазының оралакчызы Ольга Кольчикова, ТР-ниң прокурору Александр Гринев, Россияның Юстиция яамызының ТР талазы-биле эргелелиниң, Тываның юристер ассоциациязының болгаш өске-даа черлерниң төлээлери келгеннер.

Тыва чурттуг Салим Сарыгны Новосибирскиге хулиганнар дерзиизи-биле эттеп эриидээш, өрттедипкеннер, ооң түңнелинде ол кижи амызындан чарылган.Ол дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң «ВКонтактыда» арнынга мынча деп бижээн: «Бистиң кээргенчиг чаңгыс чер-чурттуувус болгаш оглувус дерзии эрииделди эртип шыдаваан. Ону Тываже дүрген эккээр херек. Оолдуң төрел болгаш чоок кижилери-биле улуг чидиригни үлежип тур мен».Новосибирскиге болган ол халап дугайында Салимниң өөнүң ишти Чодураа Чамыяң регион удуртукчузунче бижээн. Олар бичии уруу-биле Новосибирскиге өрээл хөлезилеп алгаш чурттап турганнар. 

Алдын казып тып турар черлерниң ажылын республиканың Үлетпүр болгаш энергетика яамызының коллегиязынга сайгарган. 2013 чылдың эрткен сес айларында Тывага 1188,6 килограмм алдынны казып тыпкан, эрткен чылдың бо үезинге деңнээрге, 51,8 хуу өскен. Алдын тывыкчыларының күжениишкинниг ажылының түңнелинде республикада үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи январь — август айларда 103,7 хуу четкен, даг-тывыш үлетпүрүнүң продукциязының деңзигүүрү 38,8 хуу турганындан 40,3 хуу четкен.Тываның девискээринде алдынны үш бүдүрүлге—«Ойна», «Тардан-Голд» КХН болгаш «Тыва» ААН казып тып турар.

Делегейниң хөгжүм хүнүнге
Октябрь 1-ниң хүнүн ЮНЕСКО-нуң шиитпири-биле бүгү делегейниң хөгжүм хүнү кылдыр 1975 чылда чарлаан.Бо делегей организациязынга мындыг саналды киирген улустарның аразында улуг совет композитор Дмитрий Шостакович база бар турган. Ооң-на чылдагааны турган боор, 1996 чылда азы Шостаковичиниң 90 харлаан оюнда бо байырлалды Россияга албан-езузу-биле байырлап эгелээн. Бүгү делегейде байырлалды, янзы-бүрү хөгжүм-биле холбашкан культурлуг хемчеглер эрттирип, демдеглеп турар. Бистиң республикада ындыг кончуг калбаа-биле эвес-даа бол, уран чүүл школаларында, училищелерде ону демдеглеп турар. Моон соңгаар ону калбаа-биле байырлаарын чедип алыры чугула, чүге дизе ыры-хөгжүм чоннуң сагыш-сеткилин сергедир, хей-аъдын бедидер болгай.