Арыг-силигниң девискээрин илередип...
Сентябрь 13-те кожууннуң чагырга даргазының амыдырал хандырылга талазы-биле оралакчызы А.А. Ооржак Тываның Баштыңы Ш. Кара-оолдуң эгелекчи саналы-биле чарлаттынган «Тыва – арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» мөөрейниң түңнелин үндүрген хуралды эрттирген. Аңаа кожууннуң сумулар баштыңнары, чагырга даргалары киржип, боттарының санал-оналдарын берген.

Тыва Республиканы Россияның өске девискээрлери-биле харылзаштырып турар «М-54» федералдыг автоорукта хар-көшкеге удур галереяның Хакас Республиканың найысылалы Абакан хоорайның талазынче 550 метр хемчээлдиг тудуу доозулган. Ооң байырлыг ажыдыышкыны сентябрь 13-те болган. Аңаа ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козлов, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы Каң-оол Даваа, «М-54» федералдыг оруктуң Тывада эргелелиниң даргазы Андрей Кок, туткан организация «Сибмост» ААН-ниң удуртулгазы база ажылдакчылары дээш, оон-даа өскелер киришкен. 2010 чылда Россияның транспорт яамызындан Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хар-көшкеге удур галереяның дуртун узадыр ажылдарны чорудар дугайында дилээн соонда, бо талазы-биле хемчеглер эгелээн. 2011-2012 чылдарда галереяның адаккы кезээниң баганаларын быжыглааш, узуну 175 метр ооргаларны салган. Эрткен чылын Кызыл хоорайже угланган, узуну 100 метр девискээрни ажыглалче киирген.

Кызыл хоорайның соңгулда комиссиязы хоорайның Төлээлекчилер хуралынга сентябрь 8-те эрткен соңгулдаларның төнчү түңнелдерин чарлапкан. Комиссияның даргазы Маргарита Монгуштуң дыңнатканы-биле алырга, бадылаашкынга соңгукчуларның 43 хуузу киришкен, оларның 73,09 хуузу боттарының бадылаашкыннарын «Чаңгыс демниг Россияның» мурнундан депутаттың мандадын кордакчыларга берген. Россияның коммунистери соңгулдага киришкен соңгукчуларның бадылаашкынының 7,23 хуузун, «Чөптүг Россия» 6,01 хуузун алганнар. 26 депутат мандаттарының чээрби дөртү «Чаңгыс демниг Россия» партияның төлээлериниң холдарынга баар, Россия Федерациязының коммунистиг партиязы биле «Чөптүг Россия» партияларның төлээлери бир-бир депутат мандаттарлыг артып каар.

2013 чылдың март 3-те Антон Салчак эштери-биле Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурнуң соңгу талазында 17 километрде Ак-Баштыг дааның кырынче үнгеш, канчаар-даа аажок берге байдалга таварышкан дээрзин сагындыраал.Ол эштери-биле дагны куду бадып олургаш, улуг хар көшкеге бастырган. Хай-халап болуп, кады чораан эштери амы-тынындан чарылган, а Антон чааскаан дириг арткан. Бо таварылга чүгле республиканың эвес, а бүгү чурттуң дүвүрелин оттурган. Чаш ажы-төлдер, республиканың келир үезиниң өзүп олурган салгалдары коргунчуг хай-халаптан чок болган. Республиканың чурттакчы чону озал-ондактан шыңгыы түңнелдерни үндүрүп, баш удур хемчеглерни ап чоруткан.

Тываның найысылалындан ырак эвесте Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурга улуг спорт болгаш культура төвүн тударда, кады ажылдаарының чурумун Шолбан Кара-оол биле Виталий Мутько тодаргай сайгарып чугаалашкан. Россия биле Тываның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чылын байырлап эрттирериниң кол черлериниң бирээзи апаар спорт-культура төвүн тудуп эгелээринге белеткелди республика шудургу чорудуп, спорт болгаш культура төвүн тудар черге чедир амгы үениң негелделеринге бүрүнү-биле дүгжүр шынарлыг, дөрт дилиндектиг калбак автомобиль оруун тутканын, төптүң төлевилел ажылдарының дооступ турарын Тываның Баштыңы дыңнаткан. Юбилейлиг байырлалга чедир бо улуг тудугну бүрүнү-биле тудар дээш чогуур хемчеглерни Россияның спорт яамызы ап чорудуп турарын Виталий Мутько Шолбан Кара-оолга бүзүреткеш, спорт-культура төвүнүң тудуунуң акшаландырыышкыны Россия Федерациязының Чазааның деңнелинге шиитпирлеттине бээрин магадылаан.

Коммунистиг партияның езу-чурум үезинде эге чылдарында (Сталинчи хоойлунуң кадыг-берге, репрессия үези) эрги үениң езу-чаңчылдарын, шажын-чүдүлгени чок кылып узуткаанының түңнелинде бистиң Тывавыстың сарыг шажын-чүдүлгевисти хоруп каапкан. Ам бо үе-шаг өскерлип, ажык-чарлыг үе келгени-биле шаандакы езу-чаңчылдарывыс, шажын-чүдүлгевис эглип келгенинге, чүдүлгелиг чонга кончуг-ла өөрүнчүг-дүр. Ылаңгыя бистиң төрээн Тывавыстың чонунга сарыг шажынывыс, езу-чаңчылдарывыс эглип келгенин солун-сеткүүлдерге-даа чырыдып, харын-даа ном-дептерни үндүрүп турар апарган.Мен бо чоокку айларда шажын-чүдүлгеге хамаарылгалыг «Ыдык күштүг Будда бурган» аттыг ном-биле танышкаш, аажок-ла сонуургадым! Ындыг ном үндүрер дээрге, кончуг улуг патриотчу ажыл. 

Дүжүт ажаалдазының баштайгы хүннеринде-ле 320 гектар черден 394 тонна тараа ажаап алдынган. Ооң 287 тонназы — кызыл-тас, 80 тонназы — ак-тараа, 27 тонназы — сула. Бир гектардан ортумаа-биле 12,3 центнер, а «Пирогово» ажыл-агыйы 17,1 центнер дүжүттү ап турары эки көргүзүг. Эрткен чылын ниитизи-биле 22,4 муң гектар шөлге тарылганы чоруткан болза, бо чылын ол хемчээлди 31,4 гектар чедир улгаттырган. Бир гектардан 8-10 центнер тараа, 115 центнер картофель, 100 центнер ногаа дүжү­дүн ажаап алыр боор деп, сайыттың бирги оралакчызы С. Ондар дыңнаткан.

Бо үеге чедир Дус-Дагның дузун чүгле мал ажыл-агыйынга ажыглап турган болза, ам ооң бүдүрүлгезин калбартыры-биле ук ажыл-агый боттарының төлевилелин Тываның Чазааның кежигүннеринге таныштырган. Республиканың ажыл-агыйлары чылда 12,3 муң тонна дусту ажыг­лап турган болза, ам бүдүрүлгениң күчү-күжүн оон-даа улгаттырып, чоок-кавы регионнарже үндүр садары көрдүнген. А дус тывыжын болбаазырадырынга херек биче завод, дериг-херекселдер, техника аймаа садарынга база ону ажыглалга кииреринге 500 млн. рубль түңнүг хемчээлге инвестицияны хаара тудар апаар. Ынчангаш Тываның Экономика яамызы республикада дус бүдүрүлгезиниң чугула объектизинге деткимчени көргүзерин шиитпирлээн.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле Тыва Республиканың Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит селектор хурал эрттиргеш, «Спортту – бажыңнар чанынче» губернатор төлевилелин боттандырарынга республикага 16 миллион 806 муң рубльди чарыгдаан дээрзин дыңнаткан. Аныяктар болгаш спорт сайыдының бирги оралакчызы Буян Биче-оолдуң дыңнатканы-биле алырга, бо чылдың сентябрь айның эгезинге чедир ниитизи-биле 240 спортчу шөлдерни туткан болгаш чаарткан. Оларның аразында хол бөмбүүнүң 65, баскетболдуң 28, бут бөмбүүнүң 25 шөлдери, Кызыл хоорайда болгаш Эрзин суурда скейт-парктар бар. 

Тыва Республиканың девискээри бойдустуң айыылдыг болуушкуннарының, бойдус база техногенниг шинчилиг онза байдалдарның салдарынга таваржып турар. Эң-не онза таварылгаларга дошталган суг, эрээн хар суундан сугга алзыры, чайгы үерлер, чер шимчээшкиннери, арга-арыг өрттери база чуртталга бажыңнарынга өрттер, одалга-энергетика комплекизиниң база чуртталга-коммунал ажыл-агыйының объектилеринге озал-ондактар хамааржыр. 2013 чылдың чүгле бирги чартык чылында республика девискээринге бойдус шинчилиг 3 онза байдалдар болганындан аңгыда, чер шимчээшкининиң 14 афтершоктары бүрүткеттинген.

«Тыва – элээр чоруктуң девискээри» төлевилелди амыдыралга боттандырар сорулга-биле ТР-ниң Чазаа республиканың чурттакчы чонунуң арагалаашкынга алыскан деңнелин тодарадыр талазы-биле социологтуг айтырыг-харыы чорударынга деткимче көргүзериниң дугайында Айтыышкынны үндүрген болгай. Ооң амыдыралда кайы хире боттанып турарының дугайында ТР-ниң Кадык камгалал яамызының штаттан дашкаар психиатр-наркологу, республиканың наркодиспансериниң кол эмчизи Ирина Опанасовна Бадыргы-биле бистиң корреспондентивис чугаалашкан.  

Аныяк-өскенге бодунуң үлегерин көргүзүп, ам-даа күш-дамыр белеткелин соксатпайн, маргылдааларга киржип чоруур хоочун мөгелер чыскаалыптарга, Кызыл хоорайның мэри Владислав Ховалыг база мэрияның спорт болгаш аныяктар херектериниң талазы-биле департаментизиниң начальниги Айдыс Сынаа мөгелерге, аарыкчыларга ынак найысылалывыс Кызылдың хүнү-биле байыр чедиргеш, аас-кежикти, кадыкшылды, спортчу чедиишкиннерни күзээн.Хоочун мөгелерниң аразында ам-даа улуг-улуг маргылдааларга, республика Наадымнарынга доктаамал хүрежип чоруур Тываның Арзылаң мөгелери Маадыр Монгуш, Амир Монгуш, Чимит Куулар, Алдын-оол Куулар, Иван Хураган база Алексей Хомушку бар болганынга аарыкчылар өөрүп, оларның кайы- бирээзи черле шүглүр дээрзинге баш бурунгаар бүзүреп органнар.

Бо хүннерде чечен чогаалдың мөгейикчилери тыва улустуң эң-не Ыдыктыг кижилериниң бирээзи, Тываның Улустуң чогаалчызы С.Б. Пюрбюнуң 100 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар. Төрээн чуртун, Улуг-Хемни, Кызыл хоорайны чогаалдарынга мөңгежиткен алдар-аттыг шүлүкчү, өткүт үннүг ыраажының юбилейин Тывага эртер Россия чергелиг улуг байырлалдарның бүдүүзүнде демдеглеп эрттирип турарывыста ханы символиктиг утка бар. Чүге дээрге Тываның-даа, Россияның-даа 100 чылда эрткен төөгүлүг оруу – чаартылгалары, чедиишкиннери-биле чергелештир хажыдыышкыннары, чидириглери – С.Пюрбюнуң салым-чолунга, чогаадыкчы ажылынга дорт салдарлыг болган.

Республиканың башкылар ниитилелиниң сүмелээни-биле орус дыл талазы-биле күрүне инспекторунга Тываның Баштыңының томуйлааны орус дыл болгаш литература башкызы Татьяна Шарыпова өөредилге болгаш эртем сайыдының оралакчызы албан-дужаалга ажылын эгелээр. Ол дугайында доктаалды ТР-ниң Чазааның хуралынга чоокку үеде хүлээп алыр. Ынчангаш Тыва Республика — орус дыл талазы-биле күрүне инспектору албан-дужаалды киирген Россияда баштайгы девискээр.

«Сибирьниң девискээрлер аразында четкилер компаниязы» ажык акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директору Константин Петухов-биле Тываның Баштыңының ужуражылгазының кол темазы Тываның девискээринде энергетика объектилериниң кышка белеткели болган. «Тываэнерго» ажык акционерлиг ниитилел кышка белеткел ажылдарын бүрүнү-биле доосканын, бир эвес келир кыжын озал-ондактыг байдалдар тыптып кээр болза, оларны чайладырынга эргежок чугула материалдарның курлавырын тургусканын «Сибирьниң девискээрлер аразында четкилер компаниязының» удуртукчузу Тываның Баштыңынга дыңнаткан.