Төп-Азияның регионнуң экономиктиг кады ажылдажылгазының диптер аразының транспорт оруунуң четкизинче Моолдуң дузазы-биле Тыва кирер сорулгалыг. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң март 22-де Улан-Батор хоорайга Моолдуң Чазааның Даргазы Норовын Алтанхуяг-биле албан-езузунуң ужуражылгазының үезинде көдүргени бо айтырыы эң кол айтырыгларның бирээзи апарган.
    

Сарыг-Септиң дугаары ийи эге школазының өөреникчилери хагдынган бичии уруглар садының бажыңынга хөй чылдар дургузунда өөренип келгеннер. Уруглар садын катап ажыдып, бажыңны аңаа эгидип бериптерге, эге школаның өөреникчилери ол-бо бажыңнар кезип өөренип чорааннар. Эге школага школа-интернаттың ийи каът ниити чуртталга бажыңын чаартыр септеп бээриниң дугайында чугаа каш-даа чыл уламчылаан.

Кандыг-ла-бир байырлалдарга уткуштур белеткел ажылдарының талазы-биле баш бурунгаар хурал-суглааларны, сүмележиишкиннерни, шиитпирлерни организастап чорудары эргежок дээрзи билдингир. Чоокта чаа кожуун чагыргазының даргазы Маны Колхозпаевич Кызылдың даргалаашкыны-биле алдан-маадырларның тура халыышкынындан бээр 130 чылдаар улуг байырлалынга уткуштур белеткел ажылдарының талазы-биле организастыг комитеттиң баштайгы хуралы болуп эрткен. Аңаа Алдан-Маадыр суурга алдан-маадырларга тураскаадып, аъттыг кижиниң тураскаалын тударын оргкомитеттиң кежигүннери шиитпирлээн.

Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының дыңнатканын езугаар алырга, 2012 чылда «Көдээниң социал сайзыралы» деп программага киришкен көдээ черде чурттап турар 186 өг-бүле боттарының чуртталга байдалын экижиткен.
     Ол дээрге эрткен чылын 14 муң 581 дөрбелчин метр чуртталга шөлүн ажыглалче кииргени болур. Баштай чүгле 7 муң 570 дөрбелчин метрни киирери планнаттынып турган болза, бо дээрге тергиин эки көргүзүг-дүр. Россияның Көдээ ажыл-агый яамызы-биле республика бюджединден 27 млн. рубльди киириштирериниң дугайында дугуржулга езугаар көдээниң 105 чурттакчызынга 42 млн. 866 муң рубль лимитти тускайлаан.

Тыва Республиканың «Чаш уругга ай санында алыр пособиени доктаадырының болгаш төлээриниң чурумунуң дугайында» Хоойлузунуң 5 чүүлүнге өскерилге киирериниң дугайында

Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) 2013 чылдың январь 23-те хүлээп алган

Рынок экономиказының чугула бир кезээ – сайгарлыкчы чорук азы бизнес бистиң республикада шапкын хөгжүлдеже кирген кол адыр. Тываның Экономика яамызының берген медээзи-биле алырга, республикада 11878 сайгарлыкчылар бар. Ол дээрге 140 хире — биче хевирниң, 1315 биче болгаш 20 хире ортумак бүдүрүлгелер база 10403 хууда сайгарлыкчылар-дыр.Сайгарлыкчы чоруктуң хууда, коллективтиг бүдүрүлгелер, хааглыг, ажык акционерлиг ниитилелдер, кызыгаарлаттынган харыысалгалыг, ажыл-агый эштежилгези дээш, оон-даа өске хевирлери бүрүткеттинген.

2012 чылдың сентябрь айда Өвүр кожууннуң төвү Хандагайты суурга бустаныр өрээлдиг, эштир улуг ванналыг сауна байырлыг байдалга ажыттынган. Чер-чуртунуң чонунга онза белекти ажыл-агыйга кызымаккай, бурунгаар чүткүлдүг аныяк оол Каң Николаевич Донгак кылган.Ол боду Омск хоорайга күш-культура башкызы дээди эртемни чедип алгаш, Кызыл хоорайга күш-ажылының базымын ажылдап эгелээн.

Кижи бүрүзүнүң чуртталгада сонуургалдары аңгы-аңгы: даараныр, чазаныр, чуруттунар, даш чонар, шүлүк, чогаал бижиир, эртем ажылын шинчилээр, онзагай чем кылыр. Бир-ле чүүлге сонуургал бистиң амыдыралывысты солун болгаш хөй талалыг болдуруп чоруур. Чижээлээрге, мээң эжим уйнуктарынга пөстер артынчылары-биле чымчак ойнаарактар даараар, оларның карактарын чинчилер-биле кончуг шалыпкын каастай каапкаш, садыгда садып турар «дильда» дээр пөс ойнаар-кыстан дудак чок белекти уйнуунга даарай тыртып бээр.

Чээли дээрге бо хүнде биче бизнеске бодунуң төлевилелдерин кыска хуусаада күүседип алырының дээштиг аргазы-дыр, чүге дээрге бодунуң капиталын мөөңнеп алырынга хөй үе негеттинер болгай, а чээлиниң дузазы-биле транспорт аймаан садып ап, чаа бүдүрүлгени ажыдып, садып турар бараанының ассортиментизин калбартып, шимчевес өнчү-хөреңгини садып ап азы тудуп ап болур.

— Биче бизнеске силерниң банкыңар чээлилерниң кандыг хевирин сүмелеп болурул?

Yениң негелдези-биле ийик бе азы сайзыралдың шалыпкын хөгжүлдези-биле бе, мергежилдерниң чаа угланыышкыннарының ажыттынып турары — бурунгаар базымның бадыткалы.Чоокта чаа бистиң Тываның күрүне университединде чаа угланыышкын аайы-биле специалистер белеткээри-биле «Даштыкы регионнар эртемнери» деп мергежил ажыттынганының дугайында дыңнааш, бүгү кичээнгейимни олче угландырдым. Чаа мергежилдиң угланыышкынының дугайында тодаргайы-биле билип алыры-биле Тываның күрүне университединге чедип, ук угланыышкынның башкызы-биле ужуражып, тайылбырны алдым. Тодаргай медээни «Бүгү ниити төөгү болгаш археология» деп факультеттиң башкызы Елена Валерьевна Айыжы күзелдии-биле берген.

Бойдустуң күчүзү сиңниккен делгемнерлиг, ховар дээн тускай язы-сөөк чоннуң девискээри — Тыва Республика. Ол кайгамчык чараш булуңнарлыг, эвилең-ээлдек чоннуг болгаш өскелерни бодунче чайгаар хаара тудуп эккээр. Маңаа дыштанылганың база туризмниң кандыг-даа хевирлерин сайзырадыр аргалар хөй.Тываның турисчи ачы-дуза чедирер рыногунда «Алаш-Трэвел» турисчи агентилели 13 чыл дургузунда ажылдап турар. Ооң директору Наталья Сергеевна Кирова — Тываның туризм ассоциациязының президентизи, билдингир сайгарлыкчы, орлан-шоваа удуртукчу. Сайгарлыкчы чоруктуң, белен эвес болза-даа, солун хевирин шилип, хөй чылдарда чедиишкинниг ажылдап чоруур кижиниң айтырыгларга харыыларын, үзел-бодалын, туружун сонуургап көрээлиңер.

Тываның Моолда Төлээ черин Улан-Баторда ажыткан езулалынга Россияның Моолда Онза болгаш Бүрүн эрге-хүлээлгелиг элчини Виктор Самойленко, Моолдуң Чазааның удуртукчулары, моол аймактарның төлээлери болгаш культура ажылдакчылары киришкен.Бо езулал үезинде чугаазынга Тываның Баштыңы Моолга Тываның төлээ черин ажытканы ийи чурттуң аразынга кады ажылдажылганы улам шуудадырынга улуг ужур-дузалыг деп демдеглээн.
- Тываның Төлээ черин Моолга ажыдарынга деткимчени көргүскен ийи чурттарның албан черлеринге, аңаа үлүүн киирген кижилерге улуу-биле четтирдим. Кызыл хоорайда 10 чыл дургузунда ажылдап турар Моолдуң Чиңгине консул чериниң визалары-биле чылдың-на Тываның 5 муң чурттакчылары бо чуртка кээп турар. Ам бистиң республикавыстың Төлээ чери Улан-Баторда бар. Ол дээрге эп-найыралдыг кожа чурттарның аразынга садыг-экономиктиг, культурлуг болгаш эртем харылзааларын сайзырадырынче улуг базым-дыр – деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.

2012 чылда эртем ажылдары дээш Тыва Республиканың Баштыңының шаңналының лауреаттарының болгаш Тыва Республиканың Баштыңының грантыларын алыр дээш конкурстуң тиилекчилериниң даңзызын Чазак комиссиязының даргазының оралакчызы өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей Чазакка киирген. Лауреаттарның болгаш грантылар алыкчыларының даңзызын Чазакка киирип тура:
— комиссияга киирип турар төлевилелдерниң болгаш эртем ажылдарының саны чылдан чылче көвүдеп олурар. Бистиң республикавыска херек кырында ажыктыг бооп болур эртем ажылдарының авторларын комиссия деткээн – деп, Каадыр-оол Бичелдей демдеглээн.

Тываның малчыннары эрткен беш чылдың дургузунда малдың ниити баш санын 1,4 катап өстүрген. Ону республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы көдээ ажыл-агыйны регион бюджединден программада көрдүнгенин езугаар акшаландырып турарының көскү түңнели деп санаан.
   Ук яамы эргелеп-башкарылганың чаа хевириниң баштайгы түңнелдерин үндүрген. Ооң медээлеринден алгаш көөрге, 2007 чылда Тывада өнчүнүң бүгү ээлериниң ажыл-агыйларынга чүгле 106 муң баш мыйыстыг бода мал, 802,1 муң шээр мал, 26,8 муң чылгы мал турган. 2013 чылдың январь 1-ниң байдалы-биле мыйыстыг бода мал — 151,5 муң баш, хой, өшкү — 1 млн. 52 муң, чылгы мал 165 муң баш санаттынган.

XXI вектиң Сибири» (sib21vek.ru) сайтыга март 18-19 дүнезинде «Чылдың сибирьжизи» деп Интернет-бадылаашкын эгелээн.Бо Интернет-бадылаашкын кымдан-даа, чүден-даа хамаарышпас, ооң организакчыларының боттарының акша-хөреңгизи-биле эрттирип турар төлевилел. Ооң удуртукчузу Алексей Одинцовтуң дыңнадыы-биле алырга, тускай чөвүлел «Чылдың сибирьжизи» деп Интернет-бадылаашкынга 50 кордакчыларны саналдаан. Ада-чурттуң, чоннуң мурнунга оларның ачы-хавыяазын, ат-алдарын шүүп көргеш, Интернет-бадылаашкынче 38 кордакчыларны киирген.
    Оларның аразында Тываның оолдары – Россияның Камгалал сайыды, Россияның Маадыры Сергей Шойгу, эрткен чылын Лондонга болган Паралимпиаданың чемпиону ча адыгжызы Михаил Оюн база бар.