Уран чүүлдүң болгаш спорттуң байырлалындан репортаж

Найысылал Кызылдың национал парыгында «Хүреш» стадиону. Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы Майның 1-ге тураскааткан Тыва Республиканың В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының организастап эрттирип турары тыва хүреш маргылдаазын көөрү-биле кызылчылар болгаш ооң аалчылары дүъштекиниң 12 шак четпээнде-ле, стадионче шуужуп кирип тур. Харалаан, кирип орувуста, эгелээри чарлалында 12 шакта дээн-даа бол, Арат шөлүнде байырлал доостурга, 2 шактан бээр эгелээр деп чарлап турар болду. Эртежик кээп, хөлегелиг черге олут ээлеп алыр дээн улус ынчалдыр изиг хүнге ийи шак иштинде манаар ужурга таварышты. 

2012 чылда Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазы республиканың экономиктиг болгаш социал хөгжүлдезин дүргедедириниң, бистиң хамаатыларывыстың амыдыралының шынарын бедидериниң, болбаазырадылга бүдүрүлгезин экижидери-биле чергелештир ажыл-агыйны сайзырадырының, энергияның аажок чедишпес чоруунуң болгаш транспорт инфраструктуразын сайзырадырының айтырыгларын шиитпирлээриниң, ажылдаар чаа-чаа олуттарны тургузарының, сайгарлыкчы чорукту деткиириниң талазы-биле сорулгаларны шиитпирлээринче угланган.

Күш-культураны болгаш спортту сайзырадыр талазы-биле Тываның эрге-чагыргаларының күжениишкиннерин Россияның спорт сайыды деткээн. «2006-2015 чылдарда Россия Федерациязынга күш-культураны болгаш спортту сайзырадыры» федералдыг тускай сорулгалыг программага дүүштүр Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурга культура-спорт комплекизин тударынга 800 млн. рубльди бо чылын тускайлаар. Ону Москвада ажылчын сургакчылаашкын-биле чоруп турар Шолбан Кара-оолга Россияның спорт сайыды Виталий Мутко бадыткаан.

Сүбедей» спорт комплекизинге республиканың кожууннарының организастап эрттирип турары тыва хүрешке маргылдааларның дугайында көрүкчүлер спорттуң болгаш уран чүүлдүң байырлалы деп чугаалажы бергени черле чөптүг. Чон эндээр эвес, ол ылап-ла ындыг – ол дээрге дыка бедик үнелел-дир. Кожуун бүрүзү хүреш маргылдаазын бир янзы организас-тап, өске кожууннардан ылгалдыг чараш чүүлдери-биле хээлеп турар. Бир эвес ындыг эвес болза, удаа-дараа эртип турар хүреш маргылдааларынга көрүкчүлер эригип-ле калгай. Кожуун бүрүзүнден онзагай чүүлдү эреп, хүреш маргылдааларын чоннуң сонуургап турарының чылдагааны-даа ында.

Тываның Баштыңының тургускан айтырыын шиитпирлээриниң талазы-биле саналдарны «Ростелеком» ААН белеткээр. Москвага сургакчылап чорааш, Шолбан Кара-оол «Ростелеком» ААН компанияның президентизи Сергей Калугин-биле ужурашкан. Республика девискээринге харылзаа операторларынга хамаарыштыр компанияның тариф политиказының, регионнуң девискээринге ооң инфраструктуразын сайзырадырының айтырыгларын чугаалашкан.

Май 15-те Өг-бүле хүнүнге уткуштур Кызылда «Енисей» Культура бажыңының коллективи «Бичии кижиниң карактарынче көр» деп ачы-дуза акциязын эрткен чылын бир дугаар эрттирген. Ооң кол сорулгазы – Улуг-Хемниң оң талазында микрорайонда чединмес чуртталгалыг өг-бүлелерниң уруг-дарыынга идик-хеп-биле дузалажыры. Бо чылын ол акцияга апрель айның эгезинден белеткенгеш, 27-ниң хүнүнде эрттирген. Ниитизи-биле 100 ажыг өг-бүлелерниң уруг-дарыы боттарынга эки шынарлыг идик-хепти шилип алганнар. Идик-хептиң аразында чаа идик-хеп база хөй болган. Ол дээрге бистиң эгелээшкинивисти эгезинден деткээн, бо чылын аңаа каттышкан шыдалдыг өг-бүлелер болгаш сайгарлыкчыларның дузазы-дыр деп, Культура бажыңының уран чүүл удуртукчузу Галина Марченко дыңнаткан.

Тываның эргим чурттакчылары болгаш аалчылары!
Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы—Май 1-биле чүректиң ханызындан чедирген изиг байырывысты хүлээп ап көрүңер! Ол хүн бистиң шуптувуска бойдустуң одунганының база чаартынганының байырлалы болгаш амыдыралдың чаартылгазының база сайзыралының хүнү болур. Май 1-ниң ээлчеглиг хүнүн Тыва политиктиг болгаш социал турум чоруктуң, националдар аразының болгаш хөй-ниитиниң чөпшээрежилгезиниң байдалдарында уткуп турар. Төлевилеттинген планнарны чогумчалыг күүседиринге болгаш тургузуушкуннуң оруу-биле бистиң төрээн булуңувусту улам ыңай бурунгаарладырынга быжыг үндезин ол болуп турар.

Тыва Республиканың Национал оркестри тургустунгандан бээр 10 чыл юбилейин Национал хөгжүм-шии театрынга апрель 28-те улуг программалыг концерт-биле демдеглээн. Оркестрниң хөгжүмчүлериниң мөгейикчилери театр сыңмас болган. Тыва хөгжүм херекселдериниң музыказынга дыка ынак хөгжүм башкызы Татьяна Балдаңның күжениишкини-биле бо оркестр 2003 чылда үндезилеттингеш, дыңнакчыларның сонуургалын кончуг дүрген чаалап ап, чүгле Тывага болгаш Россияга эвес, а даштыкы чурттарга база ат-сураглыг апарып, улустар аразында конкурстарның болгаш фестивальдарның шаңналдарын чаалап ап эгелээн.

Башкы – улуг чоргаарал-биле адаарывыс эң-не хүндүлүг сөс. Башкы – эртем «делегейиниң» чырыткызы. Шынап-ла, Башкы деп улуг үжүк-биле бижиттинер мергежилдиң эдилекчилери бисти шуптувусту өөредип кижизидип чоруур. Чылдың болур чаагай чаңчыл апарган башкылар мөөрейи ажылын доозуп, республиканың башкылар ниитилелиниң Башкы деп бедик аттың «сылдыстарын» апрель 25-те Улусчу чогаадылга бажыңынга хүндүткеп байырлаан. Аңаа бүдүн республиканың булуң бүрүзүнүң башкылары боттарының коллективтерин төлээлеп, мөөрейниң «Тыва Республиканың чылдың башкызы – 2013», «Тыва Республиканың чылдың кижизидикчи башкызы – 2013», «Тыва дыл болгаш литератураның тергиин башкызы – 2013» база «Тускай коррекциялыг ниити билиг школазының тергиин башкызы – 2013» деп номинацияларга тус-тузунда мергежилинге бердингенин бараалгаткан.

Мал алазы чараш дижир. Онзагай чүзүннүг азы им ышкаш шокарлыг аът ховар төрүттүнер. Ховар боорда, чүгүрүк бениң кулуну болза, салым-хуунуң салаазы олче ыдыктап айытканы ол. Ховар чараш боорда, чүгүрүк мал дораан-на хөй чоннуң кичээнгейин хаара тудуп, хамыкты кайгадып магададыр. Чүгүрүктүң ээзи болур кежик кымга таваржырыл? Аъттың маңының эзининге кымның арны додукканыл? Чарыш аъттарының алдын доозунундан кымның аъды мурнай үне халып кээрил? Чүгүрүктүң чүгүрүү кайызы боор.

Апрель 27-де Россияның парламентаризм хүнүн калбаа-биле демдеглеп эрттирер. Ону 1906 чылда бир дургаар тургустунган Күрүне Думазының ажылының эгелээн хүнүнге тураскааткан. Ол үеде Россияга парламентаризмниң үндезини салдынган, Ада-чурт төөгүзүнде улусчу демократияның институду болур парламент тургустунган деп санап турар. Бистиң республиканың төөгүзүнче хая көрнүп көөр чүве болза, Тыва күрүне эгезинден эгелээш, парламентилиг республика кылдыр хевирлеттинип тургустунган. Оон бээр хөй чылдар эрте бергенде, тыва парламентиниң тургустунуушкуну болгаш оон ыңайгы хөгжүлдези чедиишкинниг болган деп түңнеп болур бис.

Апрель айның 18-22 хүннеринде кожуннуң шупту суурларынга «Төрээн черге йөрээл» деп программалыг концертти «Куранның энелери» ансамбли бараалгадып, 7 концертти көргүстүвүс.
Суму бүрүзүнге чеде бээривис-ке бисти аажок чылыг хүлээп ап, өөрүп четтиргенин илередип, эки күзээшкиннерни кылып турдулар. Чамдык даргалар боттарының өмүнээзинден бензин өртээнге немерелей акша-даа сунуп турдулар. Кайы-даа сумуларның Культура бажыңнарының ажылдакчылары изиг шай, аъш-чемин белеткээн, белек-селек сунган, аажок-ла чаагай уткуп турдулар. 

Апрель 23-те үнген № 48 «Шын» солунну номчуп олургаш, «Сузувусту кудулатпазын!» деп эгелиг чүүлге, ында боттарының бодалын илереткен улуска долузу-биле катчыр-дыр мен. Yезинде НТВ-ге болган дамчыдылганы көрбээн болгаш бо чүүлдү номчааш, хорадап, хомудап-даа олурдум. Арыг агаарлыг, чараш бойдустуг, байлак Тывавысты бүгү делегейге көргүскени аажок хомуданчыг-дыр. Ол дугайында дамчыдылганы кылган улус чогуур черлерге тайылбырны берген турган болза эки деп бодаар мен. Чамдык кижилерниң кудумчуларга «ушкулап» калган чыткылаарын, бөлүглежип алгаш, эзирик чоруурун, эрткен-дүшкен кижилерден пиво өртээ дилеп, арны-бажы ыжык, эриннери дөрбейжи берген чорууру дыка көскү. Чер болганда, контейнерлер чушкуп, оон та чүнү дилеп турар чүве, ындыг кижилер база бар.

Апрель 25-те хүндүскүнүң 4 шакта Президент В.Путинниң чон-биле дорт харылзаа-чугаазы эгелээн. Беш шак дургузунда үргүлчүлээн ужуражылгага 3 млн. ажыг айтырыглар салдынган. Оларның 85-жинге Президент харыылаан.
   Эң баштайгы айтырыгны салыр өөрүшкү Кузбасс чурттуг «дүрген дуза» станциязының фельдшери Наталья Осиповага онаашкан: Айыыл-халап болган азы берге байдалдыг аарыг кижиге бирги дузаны көргүзер хүлээлгелиг фельдшер эмчи мен. Ол хирезинде эмнелгеде эмчи сестразы шалыңынга немей 5 муң рубльди алыр болза, мен 3 муң 500 рубль ап турар мен. Чүге ындыгыл?

Алимаа Королева, ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызының сайыдының оралакчызы: «Мээң дыштаныксаар черим  Тываның каас-чараш чурумалдыг черлериниң бирээзи – Чагытай хөл. Бойдус чурумалы-биле онза, долгандырарга-эзим болгаш чайгы үеде уругларның дыштаныр лагерьлери база бар. Хөл кыдыынга болгаш тайганың арыг агаарын тынып, дыштанып алырга кадыкшылга база экидеп бодаар мен. Бо чылын төрээн Тывамның чараш черлериниң бирээзинге дыштанырын планнап турар мен».

Эльвира Чымбалак, Өвүр кожууннуң Чаа-Суур школазында эге класстар башкызы: «Тайгага агаарлап чоруурга арыг агаарлыг, куштарның үнүн дыңнаар, дааш-шимээн чок, кижиге оожургалды бээр. Бистиң бедик арт-сыннарывыс Тээли, Калдак-Хамар, Хөндергей дээш, оон-даа өске черлерни эргиксээр мен».