- Главная
- Правительство Республики Тыва
- Деятельность
- Поручения
- Документы
- Кадровая политика
- Противодействие коррупции
- Обращения и прием граждан
- Бюджет Республики Тыва
- Год здоровья
- Государственные закупки
- Список системообразующих организаций и предприятий Республики Тыва
- Информационные системы, базы данных, реестры, регисты
- Формирование городской среды
- Национальные и губернаторские проекты
- Реформа контрольно-надзорной деятельности
- Безопасность
- Антитеррористическая комиссия Республики Тыва
- Государственные доклады
- Координационные и совещательные органы при Правительстве Республики Тыва
- Обеспечение общественного порядка и противодействие преступности в Республике Тыва на 2021 - 2024 годы
- НПА определяющие полномочия Правительства Республики Тыва
- Экономика
- Градостроительная деятельность в Республике Тыва
- Перечни объектов недвижимого имущества, находящихся в государственной собственности Республики Тыва и собственности муниципальных образований Республики Тыва
- Рейтинг муниципальных образований
- Военный комиссариат Республики Тыва
- О республике
- Инвестиционный паспорт
- Интернет-приемная
- Официальные документы
- Контакты
- Онлайн-голосование
|
|
Медээлер
«Шын», «Тываның аныяктары», тыва радио, телевидениеге ажылдап турган чылдарымда чогаадыкчы журналистерниң улуг-бичии бүгү салгалдарының арга-дуржулгазын көрүп, чагыг-сүмезин дыңнап, мерген сөстүң мергежилинге өөренип, эгин кожа эдержип, кады ажылдап чорааным кажан-даа уттундурбас. Оларның аразында чоргаарланыр коллегаларымның бирээзи – мөңге меңгилиг Мөңгүн-Тайга кызы Лидия Херлииевна Иргит. Ол биче сеткилдиг, оожум-топтуг, эртем-билиглиг, дузааргак, хүлээнген херээнге бедик харыысалгалыг болгаш эчизинге чедир бердинген кижи. Чаңгыс домакка түңней сөглээрге, онза, бүдүштүг кижи.
Тыва Республика Россияның өске 82 региону ышкаш, бодунуң девискээринге Олимпий одун хүлээп алырынга белеткенип турар. Республиканың найысылалы Кызыл хоорай эстафетаның киржикчизи болганда, улуг харыысалганы онааган. Тыва чуртка болур улуг болуушкуннуң кол киржикчилери – Олимпий одунуң тудукчуларының дугайында тайылбырны Тыва Республиканың Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамының сайыды Уран-кыс Сергеевна Ондардан алдывыс.
Адалар хүнүнге тураскааткан «төгерик столдуң» ажылынга киржир дээн кижилер ноябрь 21-де дүъш соонда Тываның Чазааның Бажыңынга чыглып келген. Олар колдуунда кожууннарда болгаш сумуларда адалар чөвүлелдериниң удуртукчулары, хөй-ниити организацияларның төлээлери, Тываның социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезинге боттарының төлептиг үлүүн киирген, ажыл-херээ, ат-сураа чонга эки билдингир күш-ажылдың хоочуннары, культураның болгаш уран чүүлдүң ажылдакчылары. Оларның аразында күш-ажылчы чедиишкиннери бүгү Тывага диңмиреп турган хоочун малчын Иван Симчитович Дансурун, республикага ча спортун сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирген Евгений Тутатчиков, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ачазы Валерий Кара-оол, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, чурукчу, ус-шевер Эрес-оол Байынды дээш, өскелер-даа.
Социал-экономиктиг хөгжүлдениң кол-кол көргүзүглериниң талазы-биле өзүлдениң темпизи Тывада турум болуп артпышаан. Ол дугайын ноябрь 19-та Тываның Чазааның ээлчеглиг хуралынга, 9 айларның түңнелин чугаалажып тургаш, демдеглээн.Республиканың Экономика яамызының дыңнатканын езугаар алырга, боттуң бараан бүдүрүлгезин өстүреринге 2013 чылдың чугула төлевилели — «Бир суур — бир бүдүрүлге» улуг ужур-дузалыг болган. Губернатор төлевилелин күүседип турар үеде көдээ черге чондан сүт хүлээп алыр 20 пункт ажыттынган, дыка хөй сайгарлыкчылар чалаң сүт болбаазырадыр, хымыс болгаш сүттен национал чем белеткээр, эът болгаш балык болбаазырадыр, кондитер цехтерин ажыдар ажылдарже кирген.
Баян-Тала сумузунуң дугайында төөгүп-бижип эгелээр мурнунда чонумга, номчукчуларымга билдингир болзун дээш, Тыва Республиканың төп архив шыгжамырындан бүгү назынын партия ажылынга бараалгаткаш, сөөлүнде хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, партархивке ажылдап турган Баян-Тала оглу Базыр Давааевич Монгуштуң архив шыгжамырындан тыпкан, таңма баскан доктаалын таныштырайн: 1928 чылдың сентябрьда Тываның араттың революстуг намының VII дугаар Улуг Хуралының доктаалы: Улан-Хаан-Ула, Кызыл-Хаан-Даг кожууннардан 13 сумуга чарар. Ооң иштинде Баян-Тала сумузу. Бистиң өгбелеривис Баян-Тала дээрге моол сөс дээр чораан. Тыва дылче очулдурарга «бай чер» азы «бай хову» дээн.
Ноябрь 17-де Россияның участок төлээзиниң хүнүнге болгаш участок төлээлериниң албанының үндезилеттингенинден бээр 90 чылынга тураскаадып, «Полицияның участок төлээзиниң чаңгыс хүнү» деп, солун акцияны ТР-ниң ИХЯ-зының парлалга албаны организастаан. Айыткан хүнде болгаш шакта РФ-тиң ИХЯ-зының Кызыл хоорай талазы-биле эргелелинге ИХЯ-ның хөй-ниити чөвүлелиниң кежигүнү, Тываның Улустуң артизи Станислав Ириль болгаш массалыг информация чепсектериниң төлээлери чыглып келдивис. Кызыл хоорайның Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң полициязының начальнигиниң оралакчызы Орлан Сарыгбайның ажылдаар өрээлинде хоорайның участок төлээлери чыглып келген болду. Олар ажылдап үнериниң бетинде дүүнгү хүннүң дугайында байдал-биле таныжып ап, бөгүнгү чаа даалгаларны хүлээп алыр.
Амгы үеде техниктиг сайзыралдың ажык - чарлыг чоруу - биле чергештир, республиканың бюджет айтырыгларын база - ла ындыг ажык байдалда сайгарып турар болганда, информация шөлдеринге хөй - ниитиниң ажыглаар хөреңгизиниң дугайында чаңгыс аай билдингир медеглелдер турарын чедип алыры - биле, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оол Интернетке “чоннуң бюджеди” деп тускай портал турарын айыткан: “ - Республиканың чурттакчыларынга бюджет бөдүүн болгаш билдингир турар ужурлуг. Бюджеттиң кандыг адырларынче каш түңнүг акшалар чоргузуп турарын, кандыг тңнелдерни чедип алыр сорулгалар ында салдынганын болгаш кандыызы чедип алдынганын билдингир кылдыр парлааш, “Чоннуң бюджеди” деп порталды тургузары чугула. Бистиң чаңгыс чер - чурттугларывыс чүгле бюджетти билип алырындан аңгыда, чарыгдалдар кезээ канчаар чарыттынып турарын болгаш оларның шын ажыглаттынып турарын сайгарып, оон боттары түңнелдер үндүрүп болур аргалыг турар ужурлуг”
2014 чылда болгаш 2016 чылга чедир үеде бюджет талазы - биле хөй - ниити дыңнаашкыннары Тываның Чазаанга болган. Тыва Республиканың Бюджет, үндүрүглер болгаш сайгарлыкчы чорук талазы - биле комитединиң удуртукчузу Маргарита Чульдумнуң даргалаашкыны - биле эрткен хөй - ниити дыңнаашкыннарынга республиканың Чазааның болгаш парламентиниң кежигүннери, ведомстволарның болгаш албаннарның удуртукчулары, муниципалдыг тургузугларның болгаш кожуун чагыргаларының баштыңнары, Саналга палатазының болгаш хөй - ниити организацияларының төлээлери киришкен.
Тываже ужуп турар авиарейстер кылып турар самолеттарның айыыл чок чоруун хынаарының дугайында албан - ёзузунуң чагаазын Тываның Баштыңы чоруткан. Казаньга болган халаптың дугайында Шолбан Кара - оол дыңнап каан соонда бодунуң "Вконтакте" арнынга мынчаар бижээн: Казаньга ол коргунчуг халап болуп турар үеде Бакудан ужуп чоруп орган мен. Тудуг материалдарының бүдүрүлгезинге инвестиция кииреринге белен компаниялар - биле чугаалажыышкыннар кылыры - биле болгаш бүдүрүлге шөлдеринге баары - биле дүүн кежээ ужудуп үндүм. Оон мындыг коргунчуг халап болду...
“Казаньда коргунчуг халап болган! Амы - тынындан чарылганнарның чоок болгаш төрел кижилеринге кажыыдалды Тыва Республиканың бүгү чурттакчыларының өмүнээзинден илередип тур бис. Улуг оглун чидирген адага, мээң коллегамга, Татарстанның Баштыңы Рустам Нургалиевич Миннихановка кажыыдалдың онза сөстерин илереттим” - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара - оол социал четкиге бижээн. “Татарстан” авиакомпанияның 363 дугаар рейизин күүседип чораан, бортунда 44 пассажирлиг, 6 экипаж кежигүннерлиг “Боинг 737” деп самолет Москваның “Домодедово” аэропортундан ужуп үнгеш, Казань хоорайның аэропортунга хонуп бар чорааш, ужудуп үнер - хонар шөлге ноябрь 17 - де 19.26 минута турда кээп дүшкен болгаш өртени берген.
Улуг - хүнде, ноябрь 17 - де, Мөңгүн - Тайга кожууннуң Мөген - Бүренге катап туткан культура бажыңының ажыдыышкыны болур. 2013 чылдың май айда күштүг хаттың уржуундан электропроводтар каттышканының туңнелинде көдээ культура бажыңы өрттенген турган. Тываның Баштыңы сумунуң болгаш кожууннуң чону демнежип алгаш, ачы - буян марафоннарын кылып чоргузуп турарын көргеш, Тыва Республиканын культура Ямызы таварыштыр «Культура болгаш уран - чүүлге 2013 - 2014 чылдарда Күрүне дузаламчызы» - деп программа таварыштыр 9 млн рубльди тускайлап дузаны каткан. Кожуун бюджединден 900 муң рубльди тус чер бюджединден тускайлаан. Кыска хуусада туттунган культура одааның ажыдыышкынынга Шолбан Валерьевич байыр чедириишкинни чоргускан.
Бистиң Тывавыстың агаар-бойдузу кончуг кадыг-шириин болгаш чер ажылы агаар-бойдустан кончуг хамааржыр. Ону 2012 чылда болган каңдаашкын база катап бадыткаан. Ынчан бүгү тараа шөлүнүң 5,7 гектары азы 20 ажыг хуузу каңдаашкынга алысканындан 4,4 муң тонна тарааны чидирген бис. Ооң когаралының өртээ 27,1 млн. рубль болган.
Эки дүжүттү алыр дизе, чүгле суггаттыг черлерге тараа культураларын чажары албан апаар-дыр. А амгы үеде бисте бар гидротехниктиг база суггарылга системаларының дериг-херекселдери-биле чүгле 33,2 муң гектар черни суггарып болур бис, ол бистиң хереглелдеривиске оранчок чедишпес. Ынчангаш Көдээ ажыл-агый яамызы 2020 чылга чедир көдээ ажыл-агыйны сайзырадырының база ооң продукциязының рыногун тургузарының үр хуусаалыг улуг программазынга немей тараа шөлдеринге суггарылга системаларын тударының немелде программазын база ажылдап кылган.
РФ-тиң Президентизи Владимир Путин 2012 чылдың декабрь 30-де «РФ-тиң инвалидтерниң социал камгалалының» дугайында Федералдыг хоойлуда немелдени киирген. Ында бо чылдың январь 1-ден эгелеп РФ-те имнээр күрүне дылы немешкен.
Россияның кулаа дыңнавастар чөвүлели ниитилелдиң дыңнавас кижилериниң нарын айтырыгларын кичээнгейге алыры-биле тургустунган. Имнээр очулдурукчулар профессионал байырлалын октябрь 31-де демдеглээр. Олар кулаа дыңнавас кижилерге юридиктиг, экономиктиг, социал ачы-дузаны чедирип турар. Ынчангаш олар — дыңнавас кижиниң «кулаа».
Каа-Хем биле Бии-Хемниң белдиринде «Азияның төвү» тураскаал — чүгле Кызыл хоорайның эвес, а бүгү республиканың онза солун чери. Тураскаалдың мрамордан кылган 2 метр таваанда делегейниң диптерин хевирлээн улуг шардан дээрже үш кырлыг 10 метр суурга дүндүүштелип үнген.Тураскаалда тыва, орус, англи дылдарда «Азияның төвү» деп чайырлап бижээн.
Азияның географтыг төвүн аргыжылга оруктарының инженери, Каа-Хемниң шинчилел ажылдарының партиязының даргазы В.М.Родичевтиң Санкт-Петербург хоорайга 1910 чылда чырыкче үнген «Урянхай крайның дугайында очерк» деп номунда эң баштай бижээн. Англичан доктор Проктор XIX вектиң 90 чылдарда Урянхай девискээринге албан-биле келгеш, Салдам суурга Г.П.Сафьянов дээр байның коданынга Азий диптиң төвүн херечилээн даш чагыны тургускан.
Ноябрь 4 – Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү. Бо байырлалды 1612 чылда Кузьма Минин биле Дмитрий Пожарскийниң башталгазы-биле чоннуң ополчен шерии Москваны поляк эжелекчилерден хостаан төөгүлүг болуушкуннарга тураскаадып тургускан.2004 чылдың декабрьда Россияның Президентизи Владимир Путин «Россияның шериг алдарының (тиилелгелиг хүннер) хүннериниң дугайында» Федералдыг хоойлунуң бирги чүүлүнге өскерилгелер киирериниң дугайында» Федералдыг Хоойлуга ат салганының соонда Россияга бир-ле дугаар бүгү чоннуң бо чаа байырлалын 2005 чылдың ноябрь 4-те демдеглеп байырлаан.
Бо чылдың ноябрь 4-те Кремльге Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү-биле холбашкан хүлээп алыышкын болган. Аңаа Владимир Путин Россия-биле найыралды, кады ажылдажылганы быжыглаарынга, культура харылзааларын сайзырадырынга улуг салыышкыны дээш чамдык даштыкы хамаатыларга Россия Федерациязының күрүне шаңналдарын тывыскан.
Дүүн Чазактың аппарат хуралы амыдырал - чуртталгазындан эрте чарлып чоруткан Мөңгүн - Тайга кожууннуң чагырга даргазы Алексей Ооржакович Очур-оолдуң чырык адынга тураскааткан кажыыдалдың минутазындан эгелээн. Кадыының байдалы баксырап турган - даа болза, ол амыдыралының сөөлгү хүнүнге чедир харысаалгалыг ажылынга ажылдап турган. Чуртталгазының сөөлгү хүнүнде малчыннарның кыштаглаашкынга белеткелин хынап чорааны - Алексей Ооржаковичиниң шудургу ажыл - агыйжы, даанган ижинге бердинген чоруунуң көскү херечизи. Алексей Ооржакович Очур-оол октябрь 26 - да, 55 харлыында хенертен мөчээн. Ол 1959 чылдың октябрь 1 - де Тыва АССР - ниң Мөңгүн - Тайга кожууннуң Мугур - Аксы суурга төрүттүнген. 1982 чылда Красноярскиниң күрүнениң башкы институдун дооскан, 1996 чылда Россияның Федерациязының Президентизиниң чанында Россияның күрүне албанының академиязынга “күрүне болгаш тус - чер удуртулга” деп мергежилин чедип алган.
Барыын-Хемчик кожууннуң Ак сумузу — Тываның бир өзүп-сайзырап, үениң аайы-биле чаарттынып олурар суурларының бирээзи. Актың чагырга даргазы Иван Оттук-оолович Куулар бодунуң чаңгыс чер-чурттугларының дугайында чоргаарал-биле чугаалап олурар:
– Ак сумузу Барыын-Хемчик кожууннуң девискээринде. Ында ниитизи-биле 845 кижи чурттап турар. Уруг-дарыывыс суурнуң уруглар садында, ортумак школада хаара туттунган. Школада 100 өөреникчи бар, эмнелге ажылдап турар. Дөң-Терезинден чонувустуң чоргаа-ралын кыптыктырып чоруур ат-алдарлыг улус-даа үнген. Ада-чурттуң Улуг дайынынга эки туразы-биле Монгуш Шет болгаш Чот ийи алышкылар киришкеш келген.
Россияның протекторадынга Тываның киргенинден бээр мугур 100 чыл, Кызыл хоорайның таваан салганындан бээр база 100 чыл болурун билир болгай силер. Россия чергелиг улуг байырлалга белеткенип тургаш, херээжоктар диртип чорааннарывыстың херээженнер болу бергенин, оларга күрүнениң эң дээди шаңналын – Маадыр ие атты тыпсып турар апарганын уттур эргевис чок. Тыва дылда «херээжок» биле орус дылда «женщина» деп ийи аңгы чоннуң ийи аңгы уткалыг ийи сөзүнүң бирги-бирги чартыын Пальмбах баштаан эртемденнеривис 1930 чылда бириктириптерге, «херээжен» деп чаа сөс тывылгаш, базымчага чораан кыс чонга эр кижи-биле дең эргени берген.
|
|
