- Главная
- Правительство Республики Тыва
- Деятельность
- Поручения
- Документы
- Кадровая политика
- Противодействие коррупции
- Обращения и прием граждан
- Бюджет Республики Тыва
- Год здоровья
- Государственные закупки
- Список системообразующих организаций и предприятий Республики Тыва
- Информационные системы, базы данных, реестры, регисты
- Формирование городской среды
- Национальные и губернаторские проекты
- Реформа контрольно-надзорной деятельности
- Безопасность
- Антитеррористическая комиссия Республики Тыва
- Государственные доклады
- Координационные и совещательные органы при Правительстве Республики Тыва
- Обеспечение общественного порядка и противодействие преступности в Республике Тыва на 2021 - 2024 годы
- НПА определяющие полномочия Правительства Республики Тыва
- Экономика
- Градостроительная деятельность в Республике Тыва
- Перечни объектов недвижимого имущества, находящихся в государственной собственности Республики Тыва и собственности муниципальных образований Республики Тыва
- Рейтинг муниципальных образований
- Военный комиссариат Республики Тыва
- О республике
- Инвестиционный паспорт
- Интернет-приемная
- Официальные документы
- Контакты
- Онлайн-голосование
|
|
Медээлер
Бистиң Тывавыстың агаар-бойдузу кончуг кадыг-шириин болгаш чер ажылы агаар-бойдустан кончуг хамааржыр. Ону 2012 чылда болган каңдаашкын база катап бадыткаан. Ынчан бүгү тараа шөлүнүң 5,7 гектары азы 20 ажыг хуузу каңдаашкынга алысканындан 4,4 муң тонна тарааны чидирген бис. Ооң когаралының өртээ 27,1 млн. рубль болган.
Эки дүжүттү алыр дизе, чүгле суггаттыг черлерге тараа культураларын чажары албан апаар-дыр. А амгы үеде бисте бар гидротехниктиг база суггарылга системаларының дериг-херекселдери-биле чүгле 33,2 муң гектар черни суггарып болур бис, ол бистиң хереглелдеривиске оранчок чедишпес. Ынчангаш Көдээ ажыл-агый яамызы 2020 чылга чедир көдээ ажыл-агыйны сайзырадырының база ооң продукциязының рыногун тургузарының үр хуусаалыг улуг программазынга немей тараа шөлдеринге суггарылга системаларын тударының немелде программазын база ажылдап кылган.
РФ-тиң Президентизи Владимир Путин 2012 чылдың декабрь 30-де «РФ-тиң инвалидтерниң социал камгалалының» дугайында Федералдыг хоойлуда немелдени киирген. Ында бо чылдың январь 1-ден эгелеп РФ-те имнээр күрүне дылы немешкен.
Россияның кулаа дыңнавастар чөвүлели ниитилелдиң дыңнавас кижилериниң нарын айтырыгларын кичээнгейге алыры-биле тургустунган. Имнээр очулдурукчулар профессионал байырлалын октябрь 31-де демдеглээр. Олар кулаа дыңнавас кижилерге юридиктиг, экономиктиг, социал ачы-дузаны чедирип турар. Ынчангаш олар — дыңнавас кижиниң «кулаа».
Каа-Хем биле Бии-Хемниң белдиринде «Азияның төвү» тураскаал — чүгле Кызыл хоорайның эвес, а бүгү республиканың онза солун чери. Тураскаалдың мрамордан кылган 2 метр таваанда делегейниң диптерин хевирлээн улуг шардан дээрже үш кырлыг 10 метр суурга дүндүүштелип үнген.Тураскаалда тыва, орус, англи дылдарда «Азияның төвү» деп чайырлап бижээн.
Азияның географтыг төвүн аргыжылга оруктарының инженери, Каа-Хемниң шинчилел ажылдарының партиязының даргазы В.М.Родичевтиң Санкт-Петербург хоорайга 1910 чылда чырыкче үнген «Урянхай крайның дугайында очерк» деп номунда эң баштай бижээн. Англичан доктор Проктор XIX вектиң 90 чылдарда Урянхай девискээринге албан-биле келгеш, Салдам суурга Г.П.Сафьянов дээр байның коданынга Азий диптиң төвүн херечилээн даш чагыны тургускан.
Ноябрь 4 – Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү. Бо байырлалды 1612 чылда Кузьма Минин биле Дмитрий Пожарскийниң башталгазы-биле чоннуң ополчен шерии Москваны поляк эжелекчилерден хостаан төөгүлүг болуушкуннарга тураскаадып тургускан.2004 чылдың декабрьда Россияның Президентизи Владимир Путин «Россияның шериг алдарының (тиилелгелиг хүннер) хүннериниң дугайында» Федералдыг хоойлунуң бирги чүүлүнге өскерилгелер киирериниң дугайында» Федералдыг Хоойлуга ат салганының соонда Россияга бир-ле дугаар бүгү чоннуң бо чаа байырлалын 2005 чылдың ноябрь 4-те демдеглеп байырлаан.
Бо чылдың ноябрь 4-те Кремльге Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү-биле холбашкан хүлээп алыышкын болган. Аңаа Владимир Путин Россия-биле найыралды, кады ажылдажылганы быжыглаарынга, культура харылзааларын сайзырадырынга улуг салыышкыны дээш чамдык даштыкы хамаатыларга Россия Федерациязының күрүне шаңналдарын тывыскан.
Дүүн Чазактың аппарат хуралы амыдырал - чуртталгазындан эрте чарлып чоруткан Мөңгүн - Тайга кожууннуң чагырга даргазы Алексей Ооржакович Очур-оолдуң чырык адынга тураскааткан кажыыдалдың минутазындан эгелээн. Кадыының байдалы баксырап турган - даа болза, ол амыдыралының сөөлгү хүнүнге чедир харысаалгалыг ажылынга ажылдап турган. Чуртталгазының сөөлгү хүнүнде малчыннарның кыштаглаашкынга белеткелин хынап чорааны - Алексей Ооржаковичиниң шудургу ажыл - агыйжы, даанган ижинге бердинген чоруунуң көскү херечизи. Алексей Ооржакович Очур-оол октябрь 26 - да, 55 харлыында хенертен мөчээн. Ол 1959 чылдың октябрь 1 - де Тыва АССР - ниң Мөңгүн - Тайга кожууннуң Мугур - Аксы суурга төрүттүнген. 1982 чылда Красноярскиниң күрүнениң башкы институдун дооскан, 1996 чылда Россияның Федерациязының Президентизиниң чанында Россияның күрүне албанының академиязынга “күрүне болгаш тус - чер удуртулга” деп мергежилин чедип алган.
Барыын-Хемчик кожууннуң Ак сумузу — Тываның бир өзүп-сайзырап, үениң аайы-биле чаарттынып олурар суурларының бирээзи. Актың чагырга даргазы Иван Оттук-оолович Куулар бодунуң чаңгыс чер-чурттугларының дугайында чоргаарал-биле чугаалап олурар:
– Ак сумузу Барыын-Хемчик кожууннуң девискээринде. Ында ниитизи-биле 845 кижи чурттап турар. Уруг-дарыывыс суурнуң уруглар садында, ортумак школада хаара туттунган. Школада 100 өөреникчи бар, эмнелге ажылдап турар. Дөң-Терезинден чонувустуң чоргаа-ралын кыптыктырып чоруур ат-алдарлыг улус-даа үнген. Ада-чурттуң Улуг дайынынга эки туразы-биле Монгуш Шет болгаш Чот ийи алышкылар киришкеш келген.
Россияның протекторадынга Тываның киргенинден бээр мугур 100 чыл, Кызыл хоорайның таваан салганындан бээр база 100 чыл болурун билир болгай силер. Россия чергелиг улуг байырлалга белеткенип тургаш, херээжоктар диртип чорааннарывыстың херээженнер болу бергенин, оларга күрүнениң эң дээди шаңналын – Маадыр ие атты тыпсып турар апарганын уттур эргевис чок. Тыва дылда «херээжок» биле орус дылда «женщина» деп ийи аңгы чоннуң ийи аңгы уткалыг ийи сөзүнүң бирги-бирги чартыын Пальмбах баштаан эртемденнеривис 1930 чылда бириктириптерге, «херээжен» деп чаа сөс тывылгаш, базымчага чораан кыс чонга эр кижи-биле дең эргени берген.
ТР-ниң Национал музейинге Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, ТР-ниң Күрүне шаңналының лауреады, Россияның алдарлыг чурукчузу, «Москва 850 харлаан» медальдың эдилекчизи Эрес-оол Байындының 65 харлаанынга тураскааткан ийи дугаар хууда делгелгези болган.Э.Б.Байынды – алдарлыг чурукчу (даш-чонукчузу) өг-бүлениң ажыл-херээ-ниң уламчылакчызы. Ооң ат-сураглыг адазы Байыр Сарыгович Байындыга – «РСФСР-ниң И.Е.Репин аттыг Күрү-не шаңналының лауреады» атты 1972 чылда тывыскан. Бодунуң ынак ажыл-херээнге ол оглун өөредип каан. Ачазы биле кырган-ачазы ат-сураглыг улусчу ус-шевер Монгуш Черзи ажылдап орда, бичии Эрес оларны көрүп, чонар-даштан дириг амытаннар, мал-маган канчаар «дирлип» кээрин магадап чорааш, школачы үезинден-не оларны өттүнүп чуруурунга, чонар-даштан чазаарынга ынак апарган.
2014 чылда Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның 100 чылдарының юбилейлеринге белеткелде Улуг-Хем кежир көвүрүгден Чүргүй-оол кудумчузунга чедир база ооң чоогунда девискээрниң чаартылгазы чугула черни ээлеп турар. Амгы үеде кол ажылдар парк девискээринде: септиң эриктерин бетоннап, ооң дүвүн улам ханыладып, аштап-арыглап турар. Септиң эриин дургаар ыяштарны кезип каапкан, паркче кирер кол эжиктен «Алантос» ресторанга чедир дөрт кырлыг ыяштарны салган. «Кызыл партизаннар» тураскаалын долгандыр база кырлыг ыяштарны дөжей салган. «Азияның төвү» тураскаалдың чанынга турар чаа ресторанның тавааның оңгарын каскан. Сесерлигде эрги асфальт шывыын ап каапкан. Күрүнениң биче хемчээлдиг хемелер инспекциязының оран-бажыңын бускан.
Октябрь 16-да, орук ажыл-агыйының ажылдакчыларының профессионал байырлалының бүдүүзүнде, Кызылдан Абаканче углай оруктуң 40 дугаар километринде Бегреда деп черге экскаватор, автогрейдер, чиик база аар чүък машиналарының чолаачыларының аразынга мөрей болуп эрткен.4 чыл улаштыр эртип турар мөрейге республиканың билдингир тудуг организациялары«Восток» КХН-ниң, Туран хоорайның ДЭП-364-түң база «Сибирьниң оруктары» КХН-ниң Абакан хоорайда баазазының ажылдакчылары киржир дээш чедип келген. Аарыкчылар база-ла хөй. Оларның аразында Кызыл хоорайның транспорт техникумунуң «автооруктар тудуу» салбырының 3-кү курузунуң студентилери база бар.Мөрейни Федералдыг орук агентилелиниң федералдыг күрүне албан чери «М-54-Енисей» автомобиль оруунуң Тыва Республикада эргелели эрттирген. Кол сорулгазы — орук ажылдакчыларының мергежилин бедидери, арга-дуржулга солчуру, аныяк-өскен аразынга орукчунуң ат-алдарын көдүрери.
Олимпий одунуң Эстафетазы Тываның найысылалынга ноябрь айда келир.
Россияның сөөлгү элээн каш чыл дургузунда белеткенип келгени «Сочи 2014-түң» Олимпий одунуң Эстафетазы Москвадан үнүпкен. 123 хонуктуң дургузунда Эстафета чурттуң 2900 хоорай, суурларын таварыыр. Ниитизи-биле Олимпий оду 65000 ажыг километрни эртер, ону автомобильдер-биле, поездилер-биле, самолеттар-биле, оон туржук үш аът кошкан орус терге-биле болгаш ивилер-биле чедирер.Чаңчыл езугаар Олимпий одун Грецияга кывыскан, октябрь 6-да ону Москвага эккелген. Бүгү чуртту дургаар эрткеш, Эстафета Москвадан Сочиге чедерде, бистиң чуртувустуң төөгүлүг, культурлуг болгаш онза чараш черлерин эртер, оларның аразында Ясная Поляна, Курштуң Россия талазында кезиин, Авачин вулканнарын болгаш Кижиде музей-заповедникти таварыыр. Чаа 2014 чылды Эстафета Россияның эң чараш хоорайларының бирээзи — Татарстанның найысылалы Казаньга уткуур. Ону эрттирип турарларның бодалы-биле алырга, Эстафетаның оруунга Россияның чурттакчы чонунуң 90 хире хуузу таваржыр, ынчангаш бистиң чуртувустуң 130 миллион чурттакчызы Эстафетаның киржикчилери болгаш көрүкчүлери болур аргалыг.
Эрткен неделяда ТР-ниң Иштики херектер яамызынга орук озал-ондааның талазы-биле кем-херек үлгедиишкиннерин канчаар илередип турарының дугайында чугаалашкан. ТР талазы-биле ИХЯ-ның истелге эргелелиниң начальнигиниң оралакчызы—истелге кезээниң начальниги, юстицияның подполковниги Мөңге-Назын Бичелдеевич Мөгедир массалыг информация чепсектеринге тайылбырны берген. 2013 чылдың сөөлгү 8 айында республикага 95 орук озал-ондаа болган. Эрткен чыл-биле деңнээрге, көргүзүглер 10,5 хууга көвүдээн. Бо чылын 49 орук озал-ондаанга 54 кижи амы-тынындан чарылган, ооң иштинде 5 чаш ажы-төл, 16 херээжен. Ол дээрге-ле эрткен чыл-биле деңнээрге, 22 хуу хөй болуп турар. Бо чылын эзирик 23 чолаачының хайы-биле автоорук озал-ондактары болган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканың МИЧ-лериниң удуртукчулары-биле интервьюзунуң уланчызы
Инна Дамба-Хуурак, «Шын» солуннуң кол редактору: «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелче улуг кичээнгейни салып турар-дыр силер, Шолбан Валерьевич. Ону чоокта чаа, чыл эгезинде эгелээн болгай, ынчалза-даа чамдык түңнелдер амдыгааштан көстүп келген. Ол дугайын чүү деп бодап тур Силер? Шолбан Кара-оол: Ол теманы калбаа-биле чырыдып турарыңар дээш четтирдим. Төлевилелдиң алыс түңнелдериниң дугайын чугаалаары ам-даа элек. Мээң бодап турарым-биле алырга, эгези ам салдынган-дыр. 175 төлевилелди сайгарып көрдүвүс, оларның 105-жин күү-сеткен ийикпе, күүседип турар. Дыт саадын белеткээр дээн төлевилел меңээ аажок таарышкан. Сааттың шынары-даа, ону савалааны-даа чогумчалыг, ону Тывадан дашкаар безин садып болур. Каа-Хем кожуунда суугулар бүдүрүп эгелээн, Мөңгүн-Тайгада мээң аттажым Шолбан Кара-Сал тууйбу бүдүрүлгезинче кирген. Чеди-Хөлде сүттү бүдүрериниң болгаш болбаазырадырының талазы-биле эки төлевилелдер бар, ол продукция тус черниң бараан рыногунда олутту ээлепкен. Дааранылга болгаш суй белек кылыглары хөйү-биле делгеттинген.
Тыва Арат Республиканың ССРЭ-ниң составынче киргениниң 69 чылының бүдүүзүнде Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол республиканың солуннарының база КТРК - ның тус чер филиалының кол редакторларынга интервьюну берген. Келир чылын болур юбилейлерге белеткел дугайында айтырыгдан ол эгелээн.
Роман Тас-оол, «Тувинская правда»: Шолбан Валерьевич, юбилейлерни байырлаарынга чедир хөй-даа эвес үе арткан-дыр – он ай, а кылыр чүүлдер ам-даа хөй. Шыны-биле чугаалап көрүңерем, республиканың курлавырларын болгаш саң-хөө арга-шинээн хөлүн эрттир үнелепкен эвес силер бе?
Шолбан Кара-оол: Чугааны эгелээринге нарын айтырыг-дыр. Билир силер, бедик сорулгалар чокта, эки чогаадыкчы бодал чокта, харын-даа мырыңай, эки турамык чорук чокта, субъектиниң баштыңы азы муниципалитеттиң баштыңы, суурнуң баштыңы дээн ышкаш албан-дужаалдарже семээн-даа ажыы чок деп бодаар мен. Мындыг байдалдарда меңээ үлегер – Сергей Күжүгетович Шойгу. Шак ындыг таварылгаларда ооңмындыг үлегер чугаазы бар: «Чүнү шыдаар сен – ону кыл, ооң соонда чүү-даа болгай аан». Бистиң аравыска чугаалажырга, баштай дээрезинде мындыг бодал база сагыжымга кирген: ооң мурнунда кылып турганы ышкаш, юбилейлерни ынчаар демдеглеп эрттириптер бе: эки банкет, хүреш маргылдаазы, аът чарыжы дээн дижик…
Эрткен неделяда ТР-ниң Дээди судунга РФ-тиң Дээди судунуң даргазы Александр Кликушинниң киржилгези-биле семинар-хурал болуп эрткен. ТР-ниң Дээди судунуң даргазының оралакчызы Алекмаа Салчак семинарны удуртуп эрттирген. Хуралдың темазы — назы четпээннерниң эрге-ажыын камгалаары болгаш оларга чөптүг дузаны чедирери. Хемчегге район судьяларындан аңгыда, РФ-тиң Суд приставтарының албанының Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузунуң оралакчызы Г. Михайлик, Тыва Республикада уругларның эрге-ажыының талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ С. Аракчаа, ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелиниң даргазы Н. Ховалыг, Хакасияның Дээди судунуң даргазының оралакчызы С. Доможаков дээш, оон-даа өске чалаткан аалчылар киришкен.
Бо хүн Россияның Президентизи Владимир Путинниң төрүттүнген хүнү. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оол күрүнениң удуртукчузунуң төрүттүнген хүнүн таварыштыр байыр чедириишкинин чоргускан. Ында бижээни: “Хүндүлүг Владимир Владимирович! Тываның хөй язы - сөөктүг чоннарының болгаш бодумнуң өмүнээмден төрүттүнген хүнүңер таварыштыр сеткилдиң ханызындан изиг байырны чедирип тур бис! Россияның сайзыралы дээш Силерниң кылып чоргузуп турар тура - сорууңар, могаг - шылаг чок энергияңар болгаш ажыл - херек дээш сыныш чок чорууңар бистерге, кижи бүрүзүнге, бедик хамааты туруштуң, ажыл - херекке долузу - биле бердинип, чонунга бараан болурунуң дириг херечи чижээ болуп чоруур Силер. Төрээн чер - чуртунуң салым - хуузу дээш улуг харысаалганы канчаар төлептиг тударын база херек кырында көргүзүп чоруур Силер.
Биче бүдүрүлгелерни чаартырынче Тываның Чазаа улуг кичээнгейни салып турар. Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң Айыткалында «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелин республикада шуудаан деп болур. Өвүр кожууннуң 8 биче бүдүрүлгелериниң бирээзи – Ак-Чыраа сумузунда «Чалааты» – бот-башкарылгалыг бүдүрүлгениң механизастаттынган сиген бригадазы. Бо бригаданың кол ажылы – мал чеми сигенни белеткээри. А Сарыг-Хөлде чайгаар үнүп чыдар сигенниң дүжүдү чылдың-на элбек болур. «Чалааты» бот-башкарылгалыг бүдүрүлгениң удуртукчузу – Олег Кончукович Агбаан. Бо бригадаже көдээ ажыл-агыйның тускай эртемниглери, чолаачылар, трактористер болгаш малчыннар хаара туттунган.
Каа-Хем кожуун «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинге идепкейлиг киржип турар. Кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге үлүүн киирип, херек кырында ажылдап ту-рар 17 төлевилелдерни кожуун чагыргазы деткип турар.Оларның бирээзинге Суг-Бажы сумузунуң девискээринде Марат Болай-оолович Салчактың удуртуп турары «Аржаан» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң (КБК) хымыс фермазы хамааржыр. Ол 1992 чылда тургустунган. Бо ажыл-агыйны Тыва АССР-ниң алдарлыг чылгычызы Болай-оол Базыр-оолович Салчактың салгалдары, ажы-төлү ажыдып, ачазының ажыл-херээн уламчылап турарын демдеглээри чугула.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол делегейниң Улуг назылыг кижилер хүнүнүң бүдүүзүнде хоочуннар Григорий Ширшин болгаш Григорий Долгополов олар-биле ужурашкан. Григорий Чоодуевич Ширшин 1973 чылдан эгелээш 18 чыл дургузунда СЭКП Тыва обкомун удуртуп келген. Григорий Николаевич Долгополов партия обкомунуң үлетпүр килдизин хөй чылдарда удурткан, обкомнуң ийиги секретарынга база ажылдап турган. Мурнуку салгалдың дуржулгазын кичээнгейге албайн барып болбас деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ону ам-даа хандыр өөренип көөр болгаш амгы үениң байдалдарынга дүүштүр ажыглаар херек. Тываның сайзыралының ийи аңгы үе-чадазын деңнештирип тура, хоочуннар социал-экономиктиг сорулгаларны шиитпирлээриниң талазы-биле Тываның Чазааның күжениишкиннерин чогумчалыг деп үнелээннер.
|
|
