Биче бүдүрүлгелерни чаартырынче Тываның Чазаа улуг кичээнгейни салып турар. Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң Айыткалында «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелин республикада шуудаан деп болур. Өвүр кожууннуң 8 биче бүдүрүлгелериниң бирээзи – Ак-Чыраа сумузунда «Чалааты» – бот-башкарылгалыг бүдүрүлгениң механизастаттынган сиген бригадазы. Бо бригаданың кол ажылы – мал чеми сигенни белеткээри. А Сарыг-Хөлде чайгаар үнүп чыдар сигенниң дүжүдү чылдың-на элбек болур. «Чалааты» бот-башкарылгалыг бүдүрүлгениң удуртукчузу – Олег Кончукович Агбаан. Бо бригадаже көдээ ажыл-агыйның тускай эртемниглери, чолаачылар, трактористер болгаш малчыннар хаара туттунган. 

Каа-Хем кожуун «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинге идепкейлиг киржип турар. Кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге үлүүн киирип, херек кырында ажылдап ту-рар 17 төлевилелдерни кожуун чагыргазы деткип турар.Оларның бирээзинге Суг-Бажы сумузунуң девискээринде Марат Болай-оолович Салчактың удуртуп турары «Аржаан» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң (КБК) хымыс фермазы хамааржыр. Ол 1992 чылда тургустунган. Бо ажыл-агыйны Тыва АССР-ниң алдарлыг чылгычызы Болай-оол Базыр-оолович Салчактың салгалдары, ажы-төлү ажыдып, ачазының ажыл-херээн уламчылап турарын демдеглээри чугула.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол делегейниң Улуг назылыг кижилер хүнүнүң бүдүүзүнде хоочуннар Григорий Ширшин болгаш Григорий Долгополов олар-биле ужурашкан. Григорий Чоодуевич Ширшин 1973 чылдан эгелээш 18 чыл дургузунда СЭКП Тыва обкомун удуртуп келген. Григорий Николаевич Долгополов партия обкомунуң үлетпүр килдизин хөй чылдарда удурткан, обкомнуң ийиги секретарынга база ажылдап турган. Мурнуку салгалдың дуржулгазын кичээнгейге албайн барып болбас деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ону ам-даа хандыр өөренип көөр болгаш амгы үениң байдалдарынга дүүштүр ажыглаар херек. Тываның сайзыралының ийи аңгы үе-чадазын деңнештирип тура, хоочуннар социал-экономиктиг сорулгаларны шиитпирлээриниң талазы-биле Тываның Чазааның күжениишкиннерин чогумчалыг деп үнелээннер.

Шагаан-Арыг хоорайның 125 чыл, Улуг-Хем кожууннуң тургустунганындан бээр 90 чыл болганын байырлаан хүнде харылзааның волокно-оптиктиг шугумун (чаа технологиялар езугаар шил бүдүмелдерден кылган харылзаа шугуму) улуг-хемчилер алган. Ындыг белекти ол кожууннуң чонунга төлевилелге бодунуң 62 миллион рубль түңнүг акшазын киирген «Тывасвязьинформ» ААН берген. Кызыл хоорайдан Шагаан-Арыг хоорайга чедир ханызы 1,2 метр черге 32 удазынныг волокно-оптиктиг шугумну 120 километр черге шөйген. Амгы үеде волокно-оптиктиг кабельди кожуун чагыргазының, Пенсия фондузунуң салбырының, миграция албанының салбырының, №1 школаның, хоорай эмнелгезиниң оран-саваларынче киирген. Ону хөй квартиралыг чуртталга бажыңнарынга кожарының талазы-биле ажыл ам чоруп турар. Келир үеде ол шугумну кожууннуң чоок суурларынче кожары көрдүнген.

Октябрь 1-де Тывага Россия Федерациязының Чазааның Даргазы Анатолий Медведевтиң социал айтырыглар талазы-биле блокту харыылаар оралакчызы Ольга Юрьевна Голодец ажыл-агый аайы-биле кээп чораан. Ол бүгү республиканың үр үеде манап келгени болуушкуну – перинаталдыг төптүң ажыдыышкынынга киржип, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле кады кызыл кожааны кезип, байыр чедирген: «Хүндүлүг эш-өөр! Бо чараш оран-бажың чүг-ле Кызыл хоорайны эвес, а бүдүн республиканы каастаан. Силерниң кызымаккай ажыл-ижиңер болгаш бедик мергежилиңер ачызында чаа туттунган оран-бажың үр үеде ажыглалга туруп, буян-чолдуг болур болзун. Тыва Республиканың болгаш Россия Федерациязының төлептиг салгалдары маңаа төрүттүнүп, өзүп-мандыыр дээрзинге идегедим».

Октябрь 1-де РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчызы Ольга Голодец ажыл-албаны-биле Тывага кээп чораан. Чаңгыс хүн дургузунда ол чеди эң чугула социал база тудуг объектилеринге четкеш, ТР-ниң Чазааның Бажыңынга болган хуралга чидиг айтырыгларны сайгарып чугаалашкан. Хөй кижи киржикчилиг хуралга Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Ш. Кара-оол, ооң оралакчылары, социал адырны харыылап турар сайыттар, депутаттар, федералыг девискээр органнарының удуртукчулары киришкен.РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчызы Ольга Голодец-биле кады Россияның Чазааның бүрүн «десантызы» – Россияның культура сайыдының бирги оралакчызы Владимир Аристархов, Россияның кадык камгалал сайыдының оралакчызы Айрат Фаррахов, Россияның социал камгалал база күш-ажыл сайыдының оралакчызы Любовь Ельцова, Россияның өөредилге база эртем сайыдының оралакчызы Вениамин Каганов олар Тывага келгеш, республиканың яамыларынга тодаргай ажылдарны кылган.

Республика девискээринге үргүлчүлелдиг чаъстаашкын шаптыктаан-даа болза, көдээ ишчилерниң холу салдынмайн, кызымак ажылдаанындан мал чеминиң белеткели чедиишкинниг дооступ турар.Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының киирген медээзи-биле, сиген курлавыры 186 муң 516 тонна белеткеттинген, планның 92 хуузу-дур. Чоокку хүннерде 12 муң гектар черде кестинген сигенни ажаап алыры арткан. Бөдүүн мал чеминиң белеткелиниң планын республиканың 6 кожууннары мынчаар күүсеткен: Барыын-Хемчик — 107 хуу, Таңды биле Сүт-Хөл — 104, Каа-Хем, Бай-Тайга болгаш Улуг-Хем — 100 хуу. Бо кожууннарда 114070 тонна сиген белеткеттинген, ол республикада ниити белеткээн мал чеминиң 60 хуузу-дур. Пландан ажыр 2600 тонна сигенни белеткээн. Чеди-Хөл, Тожу, Бии-Хем, Өвүр болгаш Эрзин кожууннарда план күүселдезинге чедир каш-ла тонна арткан.

Тываның күрүне университединиң юридиктиг факультединиң тургустунганындан бээр 10 чыл болганынга тураскааткан байырлыг хурал ол өөредилге чериниң хуралдаар залынга болган.ЮФ-туң юбилейи-биле холбаштыр ооң башкыларынга болгаш ажылдакчыларынга, студентилеринге болгаш аспирантыларынга байыр чедирери-биле ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак, Дээди Хуралдың (парламентизиниң) Даргазының оралакчызы Ольга Кольчикова, ТР-ниң прокурору Александр Гринев, Россияның Юстиция яамызының ТР талазы-биле эргелелиниң, Тываның юристер ассоциациязының болгаш өске-даа черлерниң төлээлери келгеннер.

Тыва чурттуг Салим Сарыгны Новосибирскиге хулиганнар дерзиизи-биле эттеп эриидээш, өрттедипкеннер, ооң түңнелинде ол кижи амызындан чарылган.Ол дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң «ВКонтактыда» арнынга мынча деп бижээн: «Бистиң кээргенчиг чаңгыс чер-чурттуувус болгаш оглувус дерзии эрииделди эртип шыдаваан. Ону Тываже дүрген эккээр херек. Оолдуң төрел болгаш чоок кижилери-биле улуг чидиригни үлежип тур мен».Новосибирскиге болган ол халап дугайында Салимниң өөнүң ишти Чодураа Чамыяң регион удуртукчузунче бижээн. Олар бичии уруу-биле Новосибирскиге өрээл хөлезилеп алгаш чурттап турганнар. 

Алдын казып тып турар черлерниң ажылын республиканың Үлетпүр болгаш энергетика яамызының коллегиязынга сайгарган. 2013 чылдың эрткен сес айларында Тывага 1188,6 килограмм алдынны казып тыпкан, эрткен чылдың бо үезинге деңнээрге, 51,8 хуу өскен. Алдын тывыкчыларының күжениишкинниг ажылының түңнелинде республикада үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи январь — август айларда 103,7 хуу четкен, даг-тывыш үлетпүрүнүң продукциязының деңзигүүрү 38,8 хуу турганындан 40,3 хуу четкен.Тываның девискээринде алдынны үш бүдүрүлге—«Ойна», «Тардан-Голд» КХН болгаш «Тыва» ААН казып тып турар.

Делегейниң хөгжүм хүнүнге
Октябрь 1-ниң хүнүн ЮНЕСКО-нуң шиитпири-биле бүгү делегейниң хөгжүм хүнү кылдыр 1975 чылда чарлаан.Бо делегей организациязынга мындыг саналды киирген улустарның аразында улуг совет композитор Дмитрий Шостакович база бар турган. Ооң-на чылдагааны турган боор, 1996 чылда азы Шостаковичиниң 90 харлаан оюнда бо байырлалды Россияга албан-езузу-биле байырлап эгелээн. Бүгү делегейде байырлалды, янзы-бүрү хөгжүм-биле холбашкан культурлуг хемчеглер эрттирип, демдеглеп турар. Бистиң республикада ындыг кончуг калбаа-биле эвес-даа бол, уран чүүл школаларында, училищелерде ону демдеглеп турар. Моон соңгаар ону калбаа-биле байырлаарын чедип алыры чугула, чүге дизе ыры-хөгжүм чоннуң сагыш-сеткилин сергедир, хей-аъдын бедидер болгай.

Сентябрь 26-да ТР-ниң Чазааның Бажыңынга 2014-2016 чылдарда бюджет политиказының дугайында айыткалды таныштырган калбак хурал болуп эрткен. Аңаа Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы Каң-оол Даваа, ТР-ниң Чазааның бүгү кежигүннери, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары, муниципалдыг тургузугларның удуртукчулары, республиканың бүгү яамыларының, албан-организацияларының төлээлери киришкен.

Шолбан Кара-оолдуң чугаалап турары-биле алырга, 2014 юбилейлиг чылдың бюджедин тургузуп турар болганда, бюджет айыткалын база бо үеде кылыры таарымчалыг.

Эрткен неделяда ТР-ниң Дээди Хуралынга Моолдуң Убса-Нур аймааның хамааты Төлээлекчилер хуралының депутаттарын ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары хүлээп ап, ажыл-агыйжы ужуражылганы эрттирген.Ужуражылгага ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы К. Даваа, оралакчызы О. Кольчикова болгаш  Моол таладан Убса-Нур аймактың хамааты Төлээлекчилер хуралының Даргазы Ч.Чимэд, чурттакчы чон ортузунга кадык, чогаадыкчы база күш-ажылчы хүрээлелди тургузар болгаш социал хөгжүлде талазы-биле комитеттиң даргазы Ц. Алимаа, тус черниң эрге-чагырга органнары база өске-даа организациялар-биле хамаатыларның кады ажылдажылгазының талазы-биле комитеттиң даргазы С.Амраа, хамаатыларның айыыл чок чоруун хандырар база эрге-хоойлуну, корум-чурумну камгалаар айтырыглар талазы-биле комитеттиң даргазы Н.Бүрен, долгандыр хүрээлелдиң айыыл чок чоруунуң база экологтуг дең-дески чоруунуң талазы-биле комитеттиң даргазы Э. Баатарсан болгаш өске-даа депутаттар киришкен.

Республиканың хоочуннары хар-назыны дөгүй бергенин тоовайн, хөй-ниити амыдыралынга идепкейлии-биле киржип турарлар. Оларның ол идепкейи улам калбарып, кожууннарда, сумуларда хоочуннар чөвүлелдери тургустунуп, көвүдеп орар. Хоочуннар чөвүлелдериниң кежигүннериниң чон аразынга чорудуп келген хөй-ниитижи ажылының ачызында аныяк-өскенниң кижизидилгезиниң, корум-чурум айтырыглары, харын-даа мырыңай «Спортту – бажыңнар чанынче» деп төлевилел чедиишкинниг шиитпирлеттинип турар. Ажыл-ишти, хөй-ниитижи амыдыралды углап-баштаарынга хоочуннар улуг арга-дуржулгалыг боорга, оларның санал-оналдарын тус черлерниң удуртукчулары кичээнгейлиг дыңнаар, хүн бүрүде ажыл-херектеринге ажыглап келген. 

Тываның хүндүлүг хоочуннары болгаш пенсионерлери!
Делегейниң Улуг назылыг кижилер хүнү-биле чүректиң ханызындан чедирген байырывысты хүлээп ап көрүңер!Ол байырлал — чаңгыс демниң болгаш салгалдарның уламчылаашкынының, кижи төрелгетенниң амыдыралы-биле тудуш апарган үелерниң үзүк-соксаал чогунуң демдээ-дир.
Боттарының эрес-шудургу күш-ажылы-биле бистиң чуртувусту, республикавысты, бистиң хоорайларывысты болгаш суурларывысты сайзыраткан кижилерге хүндүткелди ол хүн көргүзүп турар бис. Хөй-ле төөгүлүг болуушкуннарның херечилери болган, бүгү чурт-биле кады бергелерни болгаш шылгалдаларны шыдап эрткен, бистиң чуртувустуң болгаш төрээн республикавыстың чечектелиишкини дээш күжүңерни берип келген силер.