Закрыть
Логин:
Пароль:
Забыли свой пароль?
Войти    

Главная

Главное


План праздничных мероприятий, посвященных празднованию Дня Республики Тыва

День Республики Тыва был утвержден как государственный праздник законом республики №143 от 12 февраля 1999 года «О праздничных днях Республики Тыва». В республике этот день является выходным.

Подробнее...

Новости

RSS
25.03.2013 17:37 / Сельское хозяйство
В Туве рост производства зерновых планируется за счет расширения посевных площадей

По информации Министерства сельского хозяйства и продовольствия республики, валовой сбор зерновых в 2013 году должен составить 25,1 тысячи тонн, что на 14 процентов выше уровня 2011 году. Для сравнения взят именно этот год, поскольку минувший 2012, как и для большинства других регионов страны, для Тувы был крайне неблагоприятен. Из-за сильной засухи, приведшей к списанию значительной части посевов и падению урожайности на остальных участках, хлеборобам удалось собрать лишь 12,4 тысячи тонн зерна. Рост производства зерновых планируется достичь за счет дальнейшего расширения посевных площадей – с 20,3 тысячи гектаров в 2012 году до 24,4 тысячи в нынешнем году, повышения урожайности, улучшения агротехники.

Подробнее...
25.03.2013 15:37 / Культура
Духовой оркестр Правительства Тувы укрепил позиции региона в едином культурном поле России
Духовой оркестр Правительства Республики Тыва отметил 5-летие со дня своего создания большим отчетным концертом в Кызыле с участием известных сибирских дирижеров. От имени Главы Тувы Шолбана Кара-оола именинников поздравил первый вице-премьер Шолбан-оол Иргит. «Своим творчеством вы побуждаете в людях самые высокие чувства, – сказал он. – За 5 лет оркестр проделал огромный путь, став одним из брендов республики, лауреатом множества престижных Всероссийских и Международных конкурсов и фестивалей. Мы городимся вами и желаем новых свершений!». Такая оценка деятельности молодого коллектива со стороны властей региона – это признание успешности сложного проекта, который пять лет назад, когда принималось непростое решение о создании Духового оркестра Правительства Республики Тыва, во многом рассматривался как социальный, обеспечивающий трудоустройство двух десятков молодых музыкантов. Однако при поддержке руководства региона удалось сделать гораздо больше.
Подробнее...
25.03.2013 14:53 / Культура
Глава Тувы и спикер Верховного Хурала поздравили работников культуры с профессиональным праздником
Сегодня, 25 марта, отмечается День работника культуры России. Праздник учрежден Указом Президента в 2007 году, согласно которому произошло объединение всех ранее действующих праздников в области искусства и творчества в один профессиональный, с приданием ему государственного статуса. День работника культуры празднуется всеми людьми творческих профессий, занятых в областях кинематографии, книгоиздании, искусстве, полиграфии, туризме, спорте и средствах массовой информации – всеми теми, кто вносит неоценимых вклад в духовное развитие общества и популяризацию культурного наследия страны. Глава Тувы Шолбан Кара-оол и спикер Верховного Хурала Кан-оол Даваа поздравили работников культуры республики с профессиональным праздником
Подробнее...
25.03.2013 12:49 / Здравоохранение
В Туве не допустят простоев поступившего в рамках модернизации системы здравоохранения медоборудования

Сегодня в Туве начались проверки качества использования нового медицинского оборудования и техники, поступивших по программе модернизации региональной системы здравоохранения. Проверку соблюдения технических норм эксплуатации оборудования на первом этапе будут осуществлять специалисты отдела метрологии Центра сертификации и контроля качества лекарственных средств. Приказом главы Минздравсоцразвития РТ Анатолия Дамба-Хуурака определены задачи специалистов, участвующих в инспекции. Для этого министерством разработан и утвержден специальный регламент эксплуатации и технического обслуживания медицинской техники в лечебных учреждениях республики.

Подробнее...
25.03.2013 11:28 / Сельское хозяйство
Поголовье  скота в Туве выросло за пять лет почти в полтора раза

Животноводы Тувы за пять лет увеличили общую численность скота в 1,4 раза. В Минсельхозпроде республики считают это прямым результатом перехода к программно-целевым методам финансирования сельского хозяйства из регионального бюджета. Сегодня в МСХП подвели предварительные итоги управленческой реформы в отрасли. По информации министерства, в 2007 году в Туве в хозяйствах всех форм собственности было всего 106 тыс. голов КРС, 802, 1 тыс. мелкого рогатого скота, 26, 8 тыс. лошадей. На 1 января 2013 года в них насчитывается уже 151, 5 тыс. голов КРС, 1 млн. 165 тыс. голов МРС, 52 тыс. лошадей.

Подробнее...
25.03.2013 10:50 / Политика
Глава Тувы  Шолбан Кара-оол признан эффективным лоббистом среди губернаторов РФ

Агентство экономических новостей по заказу «Независимой газеты» подвело итоги февральского исследования – насколько эффективна работа представителей коммерческих и государственных структур, депутатов, направленная на лоббирование проектов, которые отражают интересы определенных структур, отраслей, регионов или слоев общества. По словам организаторов, в данном рейтинге используется понятие «цивилизованного лоббирования», не подразумевающего подкуп чиновников или депутатов. По результатам рейтинга, «в рейтинговой таблице дебютировал глава Республики Тыва Шолбан Кара-оол. Ему удалось пролоббировать строительство железной дороги Кызыл – Курагино». Лидером рейтинга лоббистов – региональных лидеров в группе «Сильная эффективность» стал губернатор Нижегородской области Валерий Шанцев 

Подробнее...
25.03.2013 10:10 / Муниципалитеты
В Монгун-Тайгинском районе Тувы вновь зафиксирован подземный толчок

Как сообщил оперативный дежурный МЧС, землетрясение произошло 24 марта в 12.00.31 по местному времени в 62 километрах северо-западнее от села Мугур-Аксы Монгун-Тайгинского района. По данным Красноярского научно-исследовательского института геологии и минерального сырья, интенсивность сотрясения в эпицентре составила 3.5 балла по шкале msk-64. Магнитуда - 3.0. Сотрясаемость в населенных пунктах не ощущалась. 

Подробнее...
22.03.2013 23:21 / Визиты
В Улан-Баторе открылось официальное представительство Тувы

Церемония открытия постоянного представительства Тувы в Монголии состоялась с участием Чрезвычайного и Полномочного посла России  Виктором Самойленко в присутствии руководящего состава Правительства Монголии и мэрии Улан-Батора, представителей различных аймаков республики, деятелей культуры. Глава Тувы Шолбан Кара-оол в своем выступлении отметил, что для многонационального народа Тувы открытие Представительства в столице братской Монголии – событие долгожданное. - Хочу от всей души поблагодарить всех, кто способствовал его наступлению. 

Подробнее...
22.03.2013 21:37 / Новости России и мира
Правительство Тувы примет участие в акции «Час земли»
На имя Главы Республики Тыва Шолбана Кара-оола в начале марта поступило письмо от руководителя Алтае-Саянского экорегионального отделения Всемирного фонда охраны дикой природы Александра Бондарева с предложением поддержать экологическую акцию «Час земли» и оказать содействие в информировании населения Тувы о ее проведении. «В рамках этой символичной акции жителям Республики Тыва предлагается выключить свет ровно на один час (20:30 – 21:30), выразив свою обеспокоенность будущим российской природы и всей планеты и катастрофическим глобальным изменением климата, - говорится в письме. 
Подробнее...
22.03.2013 16:41 / Мероприятия
Глава Тувы провел ряд деловых переговоров в Улан-Баторе и встретился с этническими тувинцами
 Делегация Республики Тыва во главе с премьером Шолбаном Кара-оолом находится в Улан-Баторе, где сегодня состоится официальное открытие постоянного представительства Тувы в Монголии. Напомним, оно открывается в рамках соглашения о сотрудничестве, подписанного в декабре прошлого года между Главой Тувы Шолбаном Кара-оолом и руководителем Россотрудничества Константином Косачевым. Сегодня утром состоялась рабочая встреча с Чрезвычайным и Полномочным послом России в Монголии Виктором Самойленко, который ознакомил премьера Шолбана Кара-оола с текущей политической и экономической ситуацией в соседней с Тувой республике. 
Подробнее...

Фоторепортажи

Глава Тувы Шолбан Кара-оол испытал себя на экстремальной трассе за рулем внедорожника

12.05.2014

Республиканский турнир по национальной борьбе "Хуреш", посвященный Дню Победы и 100-летию Героя Советского Союза Т.Б. Кечил-оола

10.05.2014

В столице Тувы Парад Победы открылся шествием «Бессмертного полка»

09.05.2014

Праздничный концерт, посвященный Дню Победы! 8 мая 2014 г.

09.05.2014

Глава Тувы встретился 8 мая с учащимися Кадетского корпуса Республики Тыва

09.05.2014

В столице Тувы   состоялась торжественная церемония возложения венков  к мемориалу павшим  воинам. Кызыл. 8 мая 2014 года.

08.05.2014

Глава Тувы потребовал исполнения губернаторских проектов в области образования республики

07.05.2014

Открытие сезона конных скачек 2014 года в Туве.   Местечко Бора-Булак  в Дзун-Хемчикском районе республики.

05.05.2014

В Шагонаре запустили Wi-Fi

05.05.2014

Глава Тувы посетил место строительства буддийского храма в городе Шагонаре

05.05.2014

Первомайская демонстрация  в столице Тувы. Кызыл. 1 мая 2014  года.

01.05.2014

В Туве активно развивается детский футбол. Фото компании "Мегафон"

15.04.2014

Глава Тувы выступил с отчетом о работе Правительства республики в 2013 году

14.04.2014

Глава Тувы посетил Республиканскую школу искусств им. Р. Кенденбиля. Фото Чингиса Саая

04.04.2014

Дни Республики Тыва в Совете Федерации, заседание Комитета по федеративному устройству, региональной политике, местному самоуправлению и делам Севера

31.03.2014

Дни Республики Тыва в Совете Федерации, расширенное заседание Комитета по бюджету и финансовым рынкам

30.03.2014

Дружеский матч по футболу между командами сенаторов Совета Федерации РФ и Республики Тыва, 25 марта 2014 г.

30.03.2014

Дни Республики Тыва в Совете Федерации РФ, часть 1

26.03.2014

Гастроли  Академического ансамбля песни и пляски Российской Армии имени А.В. Александрова в Туве. Кызыл. 25 марта 2014 года. Фото  Чингиса Саая.

25.03.2014

Жители Тувы приветствуют вхождение Крыма в состав России. Кызыл. 18 марта 2014 года.

18.03.2014


 
Медээлер
RSS
13.11.2014
Николай Абаев: «Ураанхай дээрге Чырыткылыг дээн»

Николай Вячеславович «ураанхай» деп сөстү моол дылда «хүн» деп сөстүң РА деп дазылы-биле холбаштырып турар, ынчалза-даа «ураанхай» деп сөстү «шевер» деп база очулдуруп болур. Эртемден бо түңнелди үндүрерде моол чаңчылдар академиязының президентизи, академик Лув­сандамба Дашмянның бодалдарын езугаар үндүрген. Сураглыг шинчилекчи, тыва чоннуң кайыын тывылганының дугайында дыка солун бодалдарның автору Николай Абаев урянхайларны (тываларны) шаанда чырык чедирип турар кижилер деп санап турган дээрзинге улуг бүзүрелдиг. Ооң санап турары-биле алырга, шериг баштыңы Субедейниң хөй муң шериглериниң аразынга чораан кижилерни ураанхайлар деп адап турган. «Ол дээрге эң дидим болгаш шилиттинген, коргуш чок дайынчылар турган, мурнунда олар аңчылар чорааннар» — деп, профессор санап турар. Николай Абаев ол дораан «яростные» болгаш «ярило» деп сөстерни орус тоолда хүннүң бурганы дээр деп сагындыра каапкан. «Ураанхай» деп ат-биле ук-ызыгууру адаан ийикпе, ол дээрге калмыктарның, башкирлерниң, моолдарның, буряттарның, тываларның, эвеннерниң, маньчжурларның болгаш  алтайларның  төрел     бөлүктериниң ады болуп турар. Якуттар шаанда боттарывысты «Ураанхай-Саха» деп адап турган бис деп изии-биле ам-даа бадыткап турарлар. 1914 чылда орус Николай-II хаан протекторат чарлаан соонда Тываны албан-езузу-биле Урянхай край деп адаан болгай.

Улаштыр номчуур...
13.11.2014
Школавыс байырлалы
1938 чылдың кыжынында сумуга чаа школа тудар, ооң ыяш-дажын белеткээр дугайында сумунуң арбан чериниң айтыышкыны хемнер, даглар баштарында тарамык чурттап чораан малчын коданнарже тарап, араттарның идепкейин бедиткен. Ында айытканы-биле алырга өреге бүрүзүнүң шыдал-быразын барымдаалап, бештен чээрби чедир санныг,  узуну 8 метр, чиңге бажы 22 сантиметрден чиңге эвес чудуктарны хар кыры-биле Ишкин-Аксында Ортаа-Хавак кырынга эккеп дүжүрер дугайында айыткан. Сумунуң арбан даргалары айтыышкын бижиктерни араттарга чедирип,  школа тудуунуң дугайында  ажылды чорудуп турган.  Араттар бедик көдүрлүүшкүннүг ажылдап кирипкен. Школаның адаан, кырын шывар манзаларны хол-биле чонуп кылган.  Чондан чыгган үндүрүглер-биле чүгле печка тудар тууйбуларны, соңга шилдерин болгаш ону кылган кижилерниң шалыңын төлеп берген. 
Улаштыр номчуур...
13.11.2014
«Дорт харылзаада»: Хөй-ниитиниң корум-чурум айтырыы

Салчак, Кызыл хоорай: «Хөйнү дүвүредип чоруур айтырыгларны сайгарып чугаалажыры-биле «дорт харылзааны» эрттирип турары кончуг  эки-дир деп үнелеп тур мен. Кызыл хоо­райның 100 чылдааны-биле найысылалга улуг чаартылгаларны кылганы каракка көскү, чараш-тыр. Ындыг болзажок «Арбат шөлү», шывыглыг рынок, театр девис­кээрлериниң чоогунда каракка чаржынчыг апарган эзирик кижилерни полиция ажылдакчылары чүге ыратпас чүвел?».

Омак Оюн: «Кончуг шын, чидиг айтырыг-дыр. Хоорайның төп кезээнде бо девискээрлерде полицияның патруль наряды албан-хүлээлгезин күүседип,  хондур-хүнзедир дежурныйлап  турар. Сандайларда чыдар кижилерни полицейжилерниң дорт эзириктер сергедир черже алыр эргези чок. Ында чыдар кижилер кадыы-даа баксырай берген бооп болур-дур ийин. Ынчангаш дүрген эмчи дузазын бирги ээлчегде кыйгыртыр апаар. Эзирик байдалдыг кижилерни туткаш, Кызылда Московская кудумчузунда эзириктер сергедир черге чедирип турар. Бо чылдың 9 айларының дургузунда 27 муң ажыг кижини аңаа чедирген».

Улаштыр номчуур...
13.11.2014
«Мээң бажыңым – мээң шивээм»
«Чурттаар бажың» федералдыг тускай программаның шугуму-биле  аныяк өг-бүлелерни чурттаар оран-сава-биле хандырарынга деткимче кылдыр 129 аныяк өг-бүле сертификаттар алыр аас-кежикке таварышкан. Ноябрь 6-да Чазак Бажыңының делгем, чырык конференц-залынга республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан чыглып келген аныяк өг-бүлелерге Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол чагыг-сүмезин чугаалады: «Күрүне бистерни ол хире деткип турда, ол сорулганы бүзүрелдии-биле боттандырар ужурлуг бис. Эң ылаңгыя чаа өгленип-баштанган аныяктарны чараш, делгем бажыңнарга чурттазын дээн. Тывада бо талазы-биле  сан түңнер чылдың-на өзүп турар, а 3 чыл бурунгаар чүгле 30  аныяк өг-бүлеге деткимче берген болза,  бо 2014 чылда 129 өг-бүлеге берип турар. Келир чылын 350 аныяк өг-бүлеге деткимче көргүзерин кызыдар бис. Аныяктарга чурттаар бажың бар болза, дазылы быжыг өг-бүле оон  тургустунар. А ол өг-бүле ажы-төлдү өстүрер, бичии чаштың каткызы улам-на өөрүшкүнү эккеп турар. Ажы-төл — бистиң келир үеде изивис истээр салгалывыс-тыр. Оларны чажындан, кавайлыындан төлептиг кижилер кылдыр кижизидер хүлээлгелиг бис. Мен силерге, аныяктарга, бүзүрээр мен, дыттың быжыг дазылы дег, ажыл-үүлеңер бүдүнгүр болгаш чогуп чорзун» – дээш, оларга сертификаттарны байырлыг байдалга тывыскан. Чурттаар бажың-балгат айтырыынга хамаарыштыр аңаа чыылганнар бодалдарын үлешти.
Улаштыр номчуур...
29.10.2014
Журналист, Башкы, Эртемден

М.С. Байыр-оолдуң 75 харлаанынга.

Философия эртемнериниң кандидады, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң социология болгаш политология секторунуң эргелекчизи Байыр-оол Сендажыевич Монгуш октябрь 17-де чеден беш харлаан. Ооң-биле чугаалажып, ооң солун харыызын дыңнап, каш айтырыгны салыр аргалыг болдум.

— Монгуш Сендажыевич, бодуңарны номчукчулар-биле таныштырып көрүңерем.

— Мен Кара Сарыглар Боратан кызы Каратаан биле Адай-Монгуш Лопсаңай оглу Сендажының көшкүн өг-бүлезинге 1939 чылдың октябрь 17-де Даа кожууннуң Алаштың Чолалыгга төрүттүнген мен. 1949 чылдан эгелеп Кызыл-Тайганың, Хөнделеңниң эге, ооң соон­­­да Ак-Довурактың болгаш Аксы-Барлыктың ортумак школаларынга өөренип чордум. 1959 чылдың июнь 25-те Аксы-Барлыктың ортумак школазын дооскаш, неделя хире болганда Хөнделеңге турган 130 дугаар геология-шинчилел черинге ажылдай бердим. Черниң магниттиг шөлүн хемчээр кижиге бижээчилеп турдум. Бир ай болганда ол прибор-биле ажылдап өөренип, шылгалда дужаагаш, черниң магниттиг шөлүн шинчилээр эрге-дужаал­дыг ажылдай бердим. Куш даң бажында тургаш, мөңге харлыг, кайгамчык Бай-Тайганың мурнуу белинче базып-ла үнер сен. Хүн үнүп келгенде, ажылдаар черимге чеде бээр мен. Ол-ла күзүн шеригже келдирткен. Ыраккы Чөөн чүкке, Оожум океанның эриинге үш чыл иштинде шериг хүлээлгем эрттирген мен.

Улаштыр номчуур...
29.10.2014
«Тува Авиа» компанияга хамааржыр Тожу районга коммерциялыг рейс кылып чорааш, октябрь 10-да читкен вертолетту дилээр ажыл ам-даа уламчылап турар

«Соруг—Кызыл» маршрут-биле коммерция рейсти кылып чорааш читкен вертолетту, ОБЯ-ның регион эргелелиниң октябрь 24-те дыңнатканын езугаар алырга, дилээшкинге 4 агаар суднозу киржирин көрген турган, ынчалза-даа агаар-бойдустуң байдалындан оларның ужудуушкуну болдунмаан. Чер кырында сес бөлүк ажылдап турар, ооң составында камгалакчылар, ОБЯ-ның, Бойдус яамызының, ХК болгаш ОБ агентилелиниң ажылдакчылары, эки турачылар болгаш экипаж кежигүннериниң болгаш пассажирлерниң төрелдери кирип турар.

Эрткен хонукта октябрь 23-те агаар-бойдустуң таарымча чок байдалындан ужар чүүл ажыг­латтынмаан, чер кыры-биле дилекчилер 177 дөрбелчин километр черни эрткен. Дилеп эгелээн үеден бээр 43751 дөрбеличин километр черге дилээшкин чоруткан, ооң иштинде ужар чүүл дузазы-биле—40030 дөрбелчин километр, черде бөлүктер—3721 дөрбелчин километр черни эрт­кен.

Улаштыр номчуур...
24.10.2014
Чаңгыс бергедээшкин — аргыжылга
Көдээ херээжен ишчилерниң Делегей хүнүнге тураскаат­кан байырлалдың Черби сумузунга эртерин сонуургап, ынаар сургакчылап чоруптум. Бии-Хемни кежер паромга хаттың оожумнаарын манап, 3,5 шак иштинде  машина иштинге олуруп келдивис. Байырлал бис­ти манап турар эвес, озалдап четтивис. Спортчу маргылдааларны көөр аргалыг болдувус. Хол бөмбүүнге 4 команда киришкен, сумунуң херээженнер чөвү­­лелиниң командазы тиилекчи болган. 2-ги черни — Черби ортумак школазының, 3-күзүн 8-ки хевирниң коррекциялыг школа-интернадының коллективи ээлээн. Канат тыртарынга база-ла херээженнер чөвү­­лелиниң командазы күштүүн бадыткады.
Улаштыр Черби суму чагыргазының даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы Ш.В.Сандый база херээ­женнер чөвүлелиниң даргазы Т.С.Монгуш олар-биле чугаалажып, сонуургаан айтырыгларымга харыылап бээрин диледим.
Улаштыр номчуур...
24.10.2014
Уругларның эрге-ажыы дээш...

Эрткен неделяда Чөөн-Хемчик кожуунга Уругларның бүрүн эргелиг төлээзиниң хү­­нүн­­­де Тыва Республикада Уруг­ларның бүрүн эргелиг төлээзи Светлана Аракчаа Чадаана хоорайның чагыргазынга  хуралды эрттирген.

Аңаа тус черниң социал политика талазы-биле даргазының оралакчызы Мариана Монгуш, ТР-ниң Хөй-ниити палатазының кежигүнү Аида Бюрбю, Чөөн-Хемчик кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутады Роза Монгуш, кожууннуң назы четпээннер инспекторлары, суму бүрү­­­зүнден төлээлер база ада-иелер киришкен. 

Улаштыр номчуур...
24.10.2014
База катап  М-54-түң айтырыы

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Кызыл — Чадаана —Хандагайты — Боршоо» автомобиль оруун дамчыдарының айтырыын федералдыг деңнелге шиитпирлээ­рин уламчылап турар.

Шолбан Кара-оол амгы үе­де Мос­квада республиканың айтырыгларын шиитпирлеп чоруп тура, ол Россияның Транспорт яамызынга болгаш Росавтоорукка база чедип, ажылчын чугаала­жыышкыннарны кылган. Айтырыгның кол утказы - «Кызыл — Чадаана — Хандагайты — Боршоо» автомобиль оруун (Моол-биле кызыгаарга чедир) федералдыг деңнелче дамчыдары болуп турар.

Ол Росавтооруктуң удуртулгазы-биле чаңгыс эвес удаа ужуражылганы эрттирген, чугула ажыл-херектерни чугаалашкан. М-54 федералдыг орукту рес­публиканың мурнуу чүгүнден ба­рыын чүкче өскертириниң айтырыын Тываның Баштыңы 2011 чылдан бээр көдүрүп келген дээр­зин сагындыраал.  Ооң ол эгелээшкинин Россияның Президентизи Владимир Путин, РФ-тиң транспорт са­йыды Максим Соколов деткээн.

Улаштыр номчуур...
24.10.2014
70 чыл-биле байыр чедириишкиннери
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга Россияның политиктери Николай Рыжковтан болгаш Геннадий Зюгановтан байыр чедириишкиннериниң телеграммалары келген. 
Олар регионнуң удуртукчузун болгаш хөй националдыг республиканың чурттакчыларын ССРЭ-ниң составынга Тыва Арат Республиканың каттыжып киргениниң октябрь 11-де демдеглээни 70 чылы-биле байыр чедиргеннер. Байыр чедирген телеграммаларда мындыг сөстер бар:
«Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! ССРЭ-ниң составынга Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чыл байырлалы-биле Силерге чүректиң ханызындан байыр чедирип тур мен. Бот-догуннаан күрүнелиг-даа болза, тыва чон бодунуң күзелин езугаар Россияның чоннары-биле каттышкан. Россияның составынга тывалар бажың-балгаттыг, өг-бү­­лелиг апарганнар. Ол болуушкуннуң түңнели төөгүлүг  ханы үндезинниг. Ол түңнел аңгы-аңгы салгалдың, сөөк-язының, политиктиг үзелдиг кижилерни чаңгыс аай хөй националдыг чон кылдыр каттыштырган. ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Чөөн Сибирьден, ооң иштинде Тывадан депутады турган үемни улуг сеткил ханыышкын-биле сактыр мен. Бөгүнгү Тыва — федерацияның дең эргелиг болгаш аныяк субъектизи. Совет үеде ону келир үеже чүткүлдүг республика деп адап турган.
Улаштыр номчуур...
24.10.2014
Байырлалдар соонда бодалдарым
1980 чылдарда Москвага сургакчылап чеде бергеш, Саң-хөө яамызының харыысалгалыг ажылдакчызы, акша-көпеекти хала чокка шиитпирлеп бээр А.Кальваның өрээлинге кире бээримге, олурган улустарга мени таныштыргаш, мынча дээн: «Я в Кызыле был, прекрас­ный город, посмотрел памятник «Центр Азии», вода Енисея чистая-чистая!» — деп чугаалангаш, менче хүлүмзүрүп органын сактып олур мен. Ынчан Кызылга бо ышкаш онза, чараш, көрүштүг чүүлдер турбаан.
Саң-хөө яамызынга ажылдап тургаш, Москваже 10 хире чыл дургузунда үзүк-сок­саал чок сургакчылап, Тываның амыдыралынга эргежок чугула акша-хөреңги дугайында айтырыгны шиитпирлээр дээш кандыг бергелерге таварышпаан дээр. Ынчалза-даа салдынган сорулгавыс багай эвес күүсеттинип турган. Тывага Соңгу чүктүң деңнели-биле немелде төлевир дээш чугаалажып чоруп турувуста, экономика сайыдының оралакчызы: «Живете в самом Центре Азии, еще северную надбавку к зарплате просите» — дээш удурланырга, аңаа улуг тайыл­быр бээр ужурга таварышкан бис…
Улаштыр номчуур...
24.10.2014
Ондактыг оруктарда — чаштар

Сөөлгү үеде орук озал-ондаа хөйү-биле  болуп турары чажыт эвес. Ылаңгыя орук озал-ондаанга хилинчек чок чаш  ажы-төлдүң амы-тынындан, чырык өртемчейден чарлып  турары ниитилелди дүвүредип турар. Чүге дизе  орук озал-ондааның  саны  хүнден хүнче өзүп олурар. Айтырыг чидиг.

Бо чылын болган орук озал-ондактарының дугайында  Тыва Республиканың ОШАЧКИ-ниңинспектору Оюмаа Оюн болгашчолаачы Эрес Ооржак-билечугаалаштым. Орук озал-ондактарынга чогум черле кым буруулугул?

Улаштыр номчуур...
24.10.2014
«Эш-өөр, киржиңер!»

«Тываны хөгжүдериниң 100 чаа идеялары» эссе конкурузунга киржири-биле бүгү күзелдиглерни чалап турар.

              «Тываны хөгжүдериниң 100 чаа идеялары» эссе конкурузу эгезинде күрүнениң хамааты албан-хаакчыларынга, оларның аразында эң-не салым-чаяанныг болгаш сонуургалдыг, республиканың социал-экономиктиг сайзыралының чугула айтырыгларын шиитпирлээринге чаа ужур-дузалыг аргаларны сүмелеп шыдаарын тодарадыр база ол ышкаш күрүне эрге-чагырга органнарының ажылдакчыларының профессионал сайзыралынга идиг бээр, күрүне албанының чаагай адын көдүрер сорулгалыг чогааттынган турган. Ынчалза-даа Тываның Баштыңы ук ажылга бүгү күзелдиглерни хаара тударын чугула деп санап көрген, ынчангаш чаңгыс чер-чурттугларынга, бирги оочурда, «Вконтакте» социал четкиниң аныяк-өскенинге кыйгы-биле көрүнген. «Эш-өөр! Киржиңер! Ам чаа-ла «Тываны хөгжүдериниң 100 чаа идеялары» эссе конкурузун эрттирериниң дугайында айтыышкынга ат салдым. Ол чүнүң-даа мурнунда республиканың күрүне хамааты албан-хаакчыларынга хамааржыр. Ынчалза-даа ам ол санал-биле Силерге кыйгы салыр деп бодап тур мен. Билиишкиннер барымдаалаар болза, кижилер сен канчаар бодап турар сен, шак ынчаар эвес бодаар эргелиг база чамдыкта сен олардан чүнү манап турарыңны кылбайн барып болур. Ол аразында биске ниити сорулгалар,     чүткүл, түңнелдер чедип алырынга күзел-сорук херек. Ол ышкаш конкурс күрүне айтырыгларын шиитпирлээринге чаа аргаларны сүмелеп шыдаар салым-чаяанныг, билиглиг кижилерни тодарадырынче угланган. Дидими-биле чүткүдүңер!».

Улаштыр номчуур...
13.10.2014
Демнежилгеден – чаңгыс демче

Тыва Республиканың Баштыңының байыр чедириишкини

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!

Чоокта чаа бис бүгү чурт-биле кады, Россия Федерациязының Президентизиниң, өске-даа хүндүлүг, бедик аалчыларның киржилгези-биле тыва улустуң төөгүзүнде онзагай болуушкунну калбаа-биле демдеглеп эрттирдивис – Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын, ол ышкаш бистиң республикавыстың найысылалы Кызыл хоорайны үндезилээниниң 100 чылын. Юбилейлиг байырлалдар бистиң кижи бүрүзүнүң сагыжынга артып каар.

Бөгүн өске юбилейниң бүдүүзүнде бис. Тыва Арат Республика Россияның составынче эки тура-биле кирген хүнден бээр октябрь 11-де 70 чыл боор. Аразы 30 чыл юбилейлиг болуушкуннар Улуг Россияның чоннары-биле чоокшулажырын болгаш хүндүткелдиг найыралдажырын төөгүлүг угланыышкын кылдыр бодамчалыг болгаш эки тура-биле шилип алган Тываның чурттакчы бүрүзүнге, тыва чонга ниитизи-биле салым-чол ужур-уткалыг.XVII вектиң ортаа үезинде бо болуушкуннар эгелээш, XX вектиң баштайгы чартыында чогууру-биле доозулган. Урянхай крайга Россия империязының протекторадының үези тываларга боттарының ниити национал болгаш культурлуг чоруун угаап-билип алыр, российжи регионнар-биле экономиктиг харылзааларны сайзырадыр, делегей цивилизациязының чедиишкиннери-биле таныжар арганы берген. Совет Россияның деткимчези-биле Азияның төвүнге хамаарышпас күрүнени тургусканы тыва ниитилелдиң социал-экономиктиг хөгжүлдезин дүргедеткен. Ада-чурттуң Улуг дайынының болуушкуннары, вермахтың армиязынга удур тулчуушкуннарга тыва эки турачыларның киришкени, бүгү чоннуң фронтуга материалдыг дузазы – бо бүгү Тыва биле Россияның чоннарының улам сырый чоокшулажырынга идиглиг болган.

Улаштыр номчуур...
13.10.2014
Совет Тывага чаартылгалар

70 чыл соңгаар, 1944 чылдың октябрь 11-де, Тыва Арат Республика Совет Эвилелиниң составынче эки тура-биле кирген. Ол үеден эгелээш тыва улустуң төөгүзүнде болгаш чуртталгазында бүгү талазы-биле хөгжүүрүнүң чаа үе-чадазы эгелээн.

Тыва автономнуг областың тургустунганының баштайгы айларындан-на СЭКП ТК болгаш Совет Чазак Тываның бүгү экономиказын болгаш социал амыдыралын чаартырынга эргежок чугула байдалдарны тургузарынче улуг кичээнгейни салып эгелээн.

Кандыг үндезинниг чаартылгалар Тывага совет үеде болганыл?

Араттарның үүрмек хууда ажыл-агыйдан улуг коллективтиг ажыл-агыйже, көшкүн чуртталгадан сууржуң амыдыралче шилчээни. Чогум-на бо өскерилгелер араттарның бүгү ажыл-агыйын, социал-культурлуг чуртталгазын ханызы-биле эде тургузуп өскерткен.Күрүнениң материалдыг болгаш саң-хөө дузазы-биле 1954 чылга чедир арат ажыл-агыйларның колхозтажыышкыны колдуунда доозулган. 1953 чылда Тывага эъттиң 64,5 хуузун, сүттүң 44,4 хуузун,  дүктүң 77,8 хуузун, тарааның барык шуптузун коллективтиг ажыл-агыйлар бүдүрген.

Улаштыр номчуур...