Байыр чедириишкиннери

Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс, республиканың хүндүлүг аалчылары!

Төөгүлүг улуг ужур-дузалыг, тыва чонга уттундурбас болуушкуннар ооң үндезини болуп турар байырлал-биле — Тываның Россия-биле демнежилгезиниң болгаш республиканың найысылалы Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылы-биле сеткиливис ханызындан байыр чедирип тур бис.

Идеологтуг көрүштүң уржуундан дыка үр үениң дургузунда бо байырлал дугайында ыыттавайн келген. Ындыг турбуже Тываның салым-хуузунуң төөгүзүнге  ооң ужур-дузазы чугула болгаш улуг болуп келген. 1914 чыл болгаш Россияның хайгааралы Тывага чаа амыдыралдың эгезин салган үе болур. Россияның хайгааралынга болгаш ооң дузазы-биле бистиң өгбелеривис 100 чыл бурунгаар хөй-хөй чүс чылдарда бир дугаар чаңгыс аай чон кылдыр каттыжып, бодунуң девискээрин тургузуп, бодунуң дылын болгаш бодунуң культуразын камгалап алган. Тыва күрүнениң баштайгы дазылы ынчан тургустунган, ооң соонда бот-догуннаан республика көстүп келген. Эрткен 100 чыл бистиң чоннарывыска бөдүүн эвес болган. Төөгүнүң байдалдары--революциялар-биле, дайыннар-биле, Совет Эвилелиниң бузулганы-биле, экономиктиг буураашкыннар-биле эвилелдиң быжыын чаңгыс эвес удаа хынап келген. Ынчалза-даа бистиң ниити бажыңывыс буступ дүшпээн. Харын-даа улам улгадып, оон-даа быжыг апарган. Бистиң өгбелеривистиң Россияны шилип алганы кара чаңгыс шын шиитпир болганын ол көргүзүп турар.

Революсчу болуушкуннарның уржуунда Россияда хаанныг чазакты 1917 чылда дүжүрген дугайында Тывага дыңналы бээрге-ле, Урянхай крайда орус чурттакчыларлыг суурларга Советтерни тургузуп эгелээн. Орус империяның кыдыг-кызыгаары чер Тывага революцияны чоннуң хөй кезии деткээни эрткен вектиң эгезинде орус күрүнеде бөдүүн чоннуң амыдырал-чуртталгазының байдалы ындыг-ла кончуг эки эвес турган дээрзиниң херечизи деп, төөгүчүлерниң чамдыызы санап турар.

1918 чылдың июнь айда Тываның орус болгаш тыва чоннарның  төлээлериниң чыыжы болган. Орус биле тыва улустарның найыралының болгаш чаңгыс демнежилгезиниң, Тываның бот-догуннаан күрүне болурунуң дугайында Дугуржулганы аңаа хүлээп алган. Хамаарышпас тыва күрүнениң тыптып келгенинге Октябрь революциязы улуг салдарлыг болганын  үстүнде бижээн болуушкуннар болгаш ийи чоннуң демнежилгезиниң дугайында Дугуржулга херечилеп турар. Россияга хаанныг чазак турда, Тыва күрүне болурунуң дугайында чугаа шуут турбаан. 1921 чылдың июнь айда эң хөй чурттакчылыг Даа биле Бээзи кожууннарның төлээлериниң шуулганы Чадаанага эрткен. Бот-догуннаан хамаарышпас тыва күрүнени тургузар дугайында шиитпирни аңаа үндүрүп, Совет Россияның төлээлерин бо шиитпирни деткииринче кыйгырган. Ол-ла чылдың август 13-16     хүннеринде Таңды кожууннуң Суг-Бажы суурга Тываның шупту кожууннарының, Совет Россияның, Моолдуң, Коммунистиг интернационалдың төлээлери бүгү Тываның шуулганынга  хамаарышпас күрүне Тыва Арат Республиканың тургустунганын чарлаан.

Алдан-Маадыр аттыг национал музейге 100 чылдаан байырлалдарга тураскааткан «Кызыл – төөгүлүг хоорай» деп делгелгениң ажыдыышкынынга Кызыл хоорайның мэри биле хүндүлүг хамаатыларның ужуражылгазы эрткен.

Музейниң делгем залында Кызыл хоорайның (1914 чылда — Белоцарск, 1918 чылда — Урянхайск, 1920 чылда — Красный, 1925 чылда — Кызыл) төөгүзүн фото-чуруктарда көргүзүп, архив материалдарын делгээн. Ында Тыва музейниң бир дугаар директору В.П.Ермолаевтиң Кызылдың тургустунганындан эгелээш 1950 чылга чедир тырттырган ховар фото-чуруктарын көргүскен. Совет үеде хоорайның бир дугаар үлетпүр болгаш социал-культура объектилериниң фото-чуруктарын, социал-экономиктиг сайзыралын херечилээн документилерни делгээни онзагай. Хоорайның юбилейинге тураскааткан «Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатылары» деп бир дугаар үнген номнуң таныштырылгазы база болган. 120 арынныг, өңнүг номда хоорайның 55 хүндүлүг хамаатыларының фото-чуруктарлыг допчу намдарын, төөгүзүн бижээн.

Сентябрь 1-де, Билиглер хүнүнде, Тыва Республиканың Чазааның Бажыңынга онзагай болуушкун болган – Сергей Шойгунуң удуртулгазы-биле тургускан «Урянхай. Тыва дептер» деп чеди томнуг антологияны Тываның ат-алдарлыг кижилеринге, республиканың экономиказының, эртеминиң, культуразының болгаш өске-даа адырларының хөгжүлдезинге үлүүн киирип чоруур кижилерге Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылы-биле холбаштыр тывыскан. 

Тыва улустуң эң сонуургаар номун тыпсырының мурнунда ооң республиканың хөгжүлдезинге, чоннуң угаан-медерелинге ужур-дузазын Тываның Баштыңы онзалап демдеглээн. Шолбан Кара-оол: «Мында улустуң эмчилери, улустуң ус-шеверлери, улустуң артистери дээш, Тываның чонунуң эң төлептиг төлээлери чыглып келген-дир. Силер тыва ниитилелдиң мерген угаан-медерелиниң илередикчилери силер. Бөгүн бис Тыва биле Россияның демнежилгезиниң  100 чылын демдеглеп эрттирип турар бис. Ол дээрге анаа эвес байырлал-дыр. Ону демдеглеп эрттирип тура, эрткен төөгүвүсче хая көрнүп, кылган чүүлдеривисти түңнеп, нарын айтырыгларны сайгарып, чүнү кылырын демдектеп алыр ужурлуг бис. Шупту чүүлдерни дүрген кылыптар арга бисте чок, ынчалза-даа Тыва өскерлип, бурунгаар хөгжүп орар деп чүвени билип, сандаргай эвес угаан-медерел-биле чаа 100 чылче кирер ужурлуг бис» — дээш, республикада кылдынып турар ажыл-херектерни, берге айтырыгларны каксы сайгарып чугаалаан.

Россия Федерациязының харылзаа болгаш массалыг коммуникациялар сайыды Николай Никифоров Тыва Республиканың Чазааның Бажыңынга Тываның информатизация болгаш харылзаа четкизиниң, массалыг информация чепсектериниң ажылдакчылары, яамыларның болгаш албан черлериниң удуртукчулары-биле дүүн ужурашкан. Ужуражылганы Тываның Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит башкарып эрттирген.

Николай Никифоров харылзаага чаа технологияларны шиңгээдип алырының идепкейлиг талалакчызы, «Татарстан Республиканың электроннуг чазаа» деп төлевилелди боттандырар талазы-биле бөлүктүң кежигүнү турган, күрүнениң болгаш муниципалитеттерниң электроннуг ачы-дузазының интернет-порталын шиңгээдип алырынга улуг үлүүн киирген, 2012 чылда РФ-тиң харылзаа болгаш массалыг коммуникациялар сайыды албан-дужаалга томуйлаткан.Тывага информатизацияны болгаш харылзааны хөгжүдер талазы-биле кылып чорудуп турар ажыл дугайында дыңнадыгны республиканың информатизация болгаш харылзаа сайыды Органа Натсак кылган. Ооң соонда РФ-тиң харылзаа болгаш массалыг коммуникациялар сайыды бистиң республикага харылзааның чаа технологияларын шиңгээдип алыр талазы-биле федералдыг яамының ап чорудар хемчеглери-биле чыылганнарны таныштырган. 

Тываның күрүне университединиң студентилериниң болгаш башкыларының Билиглер хүнүнге тураскааткан байырлыг хуралы Кызылга, Улусчу чогаадылга бажыңынга болган.

Келир үениң специалистеринге чагыын республика Баштыңы Шолбан Кара-оол берген. Чугаазынга чаңчылчаан сөстер киирбейн, бодунуң студент чылдарын, сагыжында кезээ мөңгеде арткан чүүлдерни болгаш студент бузулбас найыралдың дугайында таныштырган. Чаңгыс №315 өрээлге ооң-биле кады Павел Егоров, Сергей Золотов болгаш Юрий Прохоренко олар чурттап турган дээрзин ол сагынган. Ынчан олар аңаа деңнээрге, шериг албанын эрттирип каапкан, кирер мурнунда Свердловскиниң ажылчын факультедин дооскан улуг эрлер турган. Оларның бирээзи университеттиң комсомол комитединиң секретары, өскези — профэвилел удуртукчузу, а үшкүзү — факультеттиң парторугу.Ол арга-дуржулгалыг эрлер Тывадан барган бичии оолду хайгааралга алганнар. Ону делгелгелерге, музейлерге, театрга чедирип турганнар. Юрий Прохоренко хүннүң-не эртенгиниң 6 шакта тургаш, ооң-биле кады чадаг маңнаарын өөрүнден негээр. Ылаңгыя баштайгы үеде аажок берге болган деп, Шолбан Кара-оол билинген.

Сентябрь 5 (пятница)

«Скифтерниң эртинези» чуруктар делгелгези – «Азия төвү» скульптура ансамблиниң чанында чурукчулар бажыңынга сентябрь 5-тен 7-ге чедир 10.00-18.00 шакта.

Өглер хоорайының ажыдыышкыны. «2014 чылдың эң-не шыырак өө» национал өглер конкурузунуң көрүлдези – Тос-Булакка 11.00 шакта.

Россия биле Тываның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чылдаанынга болгаш «Наадым-2014» малчыннар байырлалынга тураскааткан Тыва Республиканың чогаадыкчы бот-тывынгыр уран чүүл коллективтериниң конкурузунуң көрүлдези – Тос-Булакка 12.00 шакта.

Россия биле Тываның демнежилгезин эгелээннерниң бирээзи, Тываның күрүнезиниң үндезилекчизи Буян-Бадыргы Монгушка тураскаалдың байырлыг ажыдыышкынының езулалы. – Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң чанында шөлчүгешке 13.00 шакта.

Тываның хүндүлүг чурттакчылары!

Чаа өөредилге чылының эгелээни-биле болгаш Билиглер хүнү-биле силерниң шуптуңарга чүректиң ханызындан изиг байырны чедирип тур мен. Шуптуңарга дээн чылдагааным--бистиң аныяк республикавыста өөреникчи азы студент, башкы, кижизидикчи чок өг-бүле чок. Бистиң 57 муң хире оолдарывыс болгаш кыстарывыс сентябрь 1-де парталарга олуруптар, 12 муң хире аныяктар студентилер сандайларын ээлептер. Бир эвес улус өөредилгезиниң адырында школаларның болгаш профессионал өөредилге организацияларында сес муң ажыг башкылар ажылдап турар дээрзин барымдаалаар болза, Тываның дөрт чурттакчызының бирээзи-ле билиглер чедиреринге болгаш өөредиринге дорт киржип турар. Ол билиглер бистиң сайзырап турар ниити республикавыска эргежок чугула болгай. Сентябрь 1 -- онзагай хүн. Аныяк салгалга ол кайгамчык чажыттарны болгаш ажыдыышкыннарны шыгжап чыдар билдинмес делегейже нарын болгаш солун аян-чоруктуң эгези, хүн бүрүде хөй-хөй чүүлдерни болгаш долгандыр турар хүрээлелди билип эгелээриниң хүнү.

Билиглер хүнү болгаш чаа өөредилге чылының эгелээшкини, чагыдып каан дег, чылыг, аяс хүнде эгелээн. 

Хоорайның № 3 школазының шөлү байырланчыг байдалда: хөй-ле чаңгыс аай көк-көк хептерлиг уруглар ада-иелери-биле янзы-бүрү өңнерлиг шарлар, чечектер туткулаан, класстар аайы-биле чыскаалыпкан турлар. Биргиклассчыларга сентябрь 1 – онзагай байырлал, бир дугаар башкызы, он бир чыл катай өөренир эш-өөрү, школазы, клазы-биле таныжар хүн. Республикада эң-не улуг бир школа бо чылын 320 биргиклассчыларны хүлээп алган, оларны 9 класстарга чарган. Ниитизи-биле бо чылын 2800 ажыг өөреникчи бо школага өөренир.

«Российская газетаның» федералдыг үндүрүлгезинге Шолбан Кара-оолдуң интервьюзу: чергелешкек юбилейлер делегейге шуут өске Тываны көргүзүп турар.

Чурттуң эң ырак регионнарының бирээзи төөгүлүг үш юбилейни демдеглээр: Россия-биле демнежилгезиниң болгаш бодунуң найысылалының 100 чылы, РСФСР-ниң составынга эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чылы. Бо болуушкуннар төөгүлүг дээрзи чугаажок. Саян сыннарының артында бөгүнгү болуушкуннар федералдыг эрге-байдалдыг апарган байырлалга чүүлдежип турар. Бурунгу черде болуп турар өскерилгелерниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалап турар.

— Бир чурттуң өске чуртка хайгааралының дугайында шоолуг ыыттавас болгай. Силер ол чаңчылдан уштунуп, Россияның Тываны протекторатка алганының 100 чылын байырлаарының эгелекчизи болдуңар. Бо таварылга, Шолбан Валерьевич, чүгле Россияда эвес, делегей деңнелинде безин онзагай болуп турар-дыр.

Шолбан Кара-оол: «Мен бодаарымга, бодунуң төөгүзүн ыттавайн эрттирип азы хөөредип турган херээ чок. Украинада болуушкуннар-биле холбаштыр бистиң эвилеливисти колонияга алган азы бичии Тываны улуг Россияның күш-биле киирип алганы кылдыр көргүзер оралдажыышкыннар бар харын. Ынчалза-даа фактылар бар болгай: Ол айтырыгны Россия эвес, а Тыва көдүрүп үндүрген, демнежилге дугайында айтырыгны чаңгыс удаа эвес тургузуп келген. Орус чурт дугайында бистиң өгбелеривис чүс-чүс чылдарда бодап келген. Орус хаанга бердингениниң дугайында баштайгы даңгыраан XVII чүс чылда-ла берген.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң «Евраз» холдингиниң тургузуунда кирип турар «Межегейуголь» хөмүр-даш компаниязы» КХН-ниң удуртукчузу Вячеслав Сараев-биле ужуражылгазы Шахтер хүнүнүң бүдүүзүнде, «Межегейуголь» шахтаны тударының езулалдың мурнуу чарыында болган.

Бүдүрүлгениң удуртукчузу Вячеслав Сараев «Улуг-Хемниң хөмүр-даш бассейнинде Межегей чыдынында хөмүр-даш казып тывар комплекстиң тудуу» инвестиция төлевилелиниң канчаар күүсеттинип турары-биле Тываның Баштыңын таныштырган. Межегейниң чыдынында хөмүр-даштың санаттынган курлавыры 213,5 миллион тонна болуп турар, ол дээрге «Ж» марканың, металлургия үлетпүрүнге калбаа-биле хереглеттинер кокстуг хөмүр-даш дээрзин Вячеслав Сараев  демдеглээн.  Бүдүрүлге төлевилээни чылда 7,7 миллион тонна хөмүр-даш казып тывар күчүзүнче 2017 чылдың февральда үнер деп, ол чугаалаан. Республика Баштыңынга өөрүп четтиргенин Вячеслав Сараев илергейлээн болгаш ооң талазындан деткимче көргүспээн болза, төлевилелди күүседири болдунмас турган деп айыткан.

Август 31-де Кызылда Арат шөлүнге хоорайның чурттакчылары Шахтернуң хүнүн байырлаан. Аңаа Россияның хөйге билдингир «Серебро» бөлүү концертин эрттирген. Аныяк-өскен бөлүктүң ырыларын кады ырлажып, аажок сонуургаан. 

Ыраажы кыстар боттарының мөгейикчилерин чылыг уткуп, чымчак, эки хүлээп алганы дээш четтиргенин илереткен. Диңмиттиг адыш часкаашкыннарынга олар «Сени кымга-даа бербес мен», «Холдардан туттунчуп алыыл», «Тын» дээш, оон-даа өске ырыларын бараалгатканнар. «Серебро» бөлүүн көөр дээш хар-назы аайы чокка келген кижиниң хөйү аажок. Бирги хүндүткелдиг олуттарда Тыва Республиканың хөмүр-даш бүдүрүлгезиниң ажылчыннары,  хоочуннары олурганнар. «Чырыктың болгаш чылыгның кол үндезини – хөмүр-даш казып тывар үлетпүрже кичээнгейни угландырып, бо байырлалды шак мындыг бедик деңнелге эрттирип турары өөрүнчүг-дүр. Хөмүр-даштыг республикага шахтернуң ажылын үнелээр болза эки» – деп, Тываның энергетика үлетпүр корпорациязының БелАЗ чолаачызы Евгений Астанин чугаалаан. Регионнуң баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың аалчызы, билдингир кинорежиссер, актер Федор Бондарчук-биле Тываның хөмүр-дашчыларын профессионал байырлалының хүнү-биле байыр чедирип, сценаже үнүп кээрге, көрүкчүлерниң күштүг шимээни хөлзеп эгелээн. Оларга ТЭYК-түң директору Руслан Байсаров каттыжып келген

Азияның географтыг төвүнүң чаа тураскаалы субботада Кызыл хоорайда Италиядан чедип келген. 

Бо болуушкунну Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чүгле төөгүлүг эвес, өөрүшкүлүг деп үнелээн, чүге дээрге ооң Тывага чедир эрткен оруу узун болган. Ол Украинаның чөөн талакы кезиин тавартыр чорупканы Чазак Даргазын дүвүреткен, чүге дээрге ооң оруу аңаа саадай берип болур.

Суббота кежээзинде Тываның Баштыңы болгаш Тывага дыштаныры-биле келген сураглыг кинорежиссер Федор Бондарчук чаа скульптураны сонуургап көргеннер, ооң чаражы аалчыны аажок магадаткан. Хөй-ле кижилер адааргалдан чарлы бээр боор деп, ол баштактанган. «Азия төвү» тураскаалдың орнунга чаа композицияны скиф аян езугаар делегейге ат-алдарлыг скульптор Даши Намдаков тыва чурукчулар-биле кады тургускан дээрзин Шолбан Кара-оол аалчыга тайылбырлаан. Солун чүве чүл дээрге, тураскаалды көрдүнген черинге чогуур негелде езугаар тургузары-биле итали мастерлерниң боттарының Тывага чедип келгени болур. Байырлалдар эрткен соонда тураскаалга немелде чырыкты тургузар деп, республика удуртукчузу бүзүреткен.

Тываның хөмүр-даш адырының хүндүлүг ажылдакчылары!

Улуг ужур-дузалыг профессионал база бир байырлал — Шахтернуң хүнүн бистиң чуртувус демдеглеп турар.

Шахтернуң күш-ажылын ниитилел кезээде үнелеп келген. Ол мергежил аңаа ажылдаар кижиден кадыг-быжыг, туруштуг, идегелдиг болгаш эш-өөрүнге дузалаарынга кезээде белен чорукту негээр, шахтернуң ажыл-ижи бистиң республикага аажок улуг ужур-дузалыг. Силерниң күжениишкиннериңерниң ачызында энергетика объектилериниң, үлетпүр болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң, социал адырның албан черлериниң болгаш организацияларының ажылы үзүк-соксаал чок болуп, бажың бүрүзүнге өг-бүлениң чаагай чоруу боттанып турар. Ынчангаш силерниң күш-ажылыңар дээш өөрүп четтириишкинниң сөстерин чүректиң ханызындан чугаалап турар бис.