Буура дааның мөңге сыннарының эдээн тырткан хүн үнер чүгүнде ыдыктыг Хайыраканга чаглактанган дег, тайбың сайзыраан үнүш-дүжүткүр, бай-байлак ховунуң ортузунда сайзанак дег чараш хоорай Шагаан-Арыг аалчыларны байырланчыг уткуп алган. Арыннарында өөрүшкү чайнаан улуг-бичии чоннуң каас-шиник кудумчуларда хөйүн! Оларның аразында чайгы шыкта өң-баазын чечектер дег, чаптанчыг чаштар, артистер, спортчулар база республиканың кожууннарының төлээлери бөлүк аайы-биле чыскаалыпкан.

Өртке удур эки тура командаларынга өрт өжүрер техниканы байырлыг байдалга дамчыдарының езулалы Кызыл хоорайга болган. Зил-131-ниң баазазынга кылдынган арс-14 деп алды машинаны өртке удур техниказы чок суурларга дежурныйлаашкын эрттирер кылдыр берген. Машина бүрүзүн өртке удур дайынчының үш комплект хеви-биле четчелээн. Машиналарның дүлгүүрлерин муниципалдыг тургузугларның удуртукчуларынга Чазак Даргазының оралакчызы Виталий Бартына-Сады хүлээдип берген. Зил-131 деп автомобильдерден аңгыда, ХК болгаш ОБ агентилели 12 «Robin Koshin» деп мотопомпаны база дамчыдып берген. 

Бо чылын регионнар аразының «Улуг-Хем хүнү» экологтуг байырлалын Тывага демдеглээр. Ооң кол хемчеглери сентябрь 28-те Кызылга Красноярск крайның болгаш Хакасияның төлээлериниң киржилгези-биле болуп эртер. Совет Тываның 5 чылы стадионнуң баарында шөлге чурттакчы чонну солун оюн-тоглаа программазы манап турар. Аңаа Красноярскиниң, Хакасияның, Тываның чогаадыкчы коллективтериниң концертинден аңгыда, күчүлүг Улуг-Хемге тураскааткан чуруктарны болгаш чоннуң ус-тывыжын делгээр. Шөл кухнязын база организастаар, күзелдиг чон балык мүнүн ижер аргалыг. Байырлалдың хүндүлүг аалчылары дээрге-ле, «Улуг-Хем — бичии чораан үемниң хеми» чогаадыгга, «Улуг-Хемге аян-чорук» чурулга мөөрейинге тиилээн өөреникчилер болур.   

Тываның лицей-интернады ТР-ниң Чазааның болгаш Өөредилге, эртем болгаш аныяктар херектериниң талазы-биле яамызының 1993 чылда кады ажылдажылгазының ачызында тургустунган. Күрүнениң инновациялыг өөредилге чери 2006 чылда «Өөредилге» деп мурнады хөгжүдер национал төлевилелге тиилээш, хөй-ниитиниң деткимчези-биле лицей деп эрге-байдалды албан-езузу-биле чаалап алган. Лицейниң ажыл-чорудуунуң өөреникчилерге билиг бээр талазы-биле бедик деңнелдиин ооң доозукчуларының чедиишкиннери херечилеп турар.

«2013—2015 чылдарда гуманитарлыг эртемнер талазы-биле эртем шинчилелдериниң күрүне деткимчези» республиканың тускай сорулгалыг программазынга өскерилгелерни регионнуң Чазаа киирген. Ол өскерилге езугаар программаның акшаландырыышкынын 60 млн. рубльге өстүрген (16 млн. 678 муң рубль турган болза, 78 млн. 160 муң рубль чедирген). Ону Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылы-биле болгаш Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылы-биле холбаштыр боттандырган деп, өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей демдеглеп турар. Программага дүүштүр күүседир кол сорулгаларның бирээзи—Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдун бүрүнү-биле чаартып кылыры. 2011-2012 чылдарда болган чер шимчээшкиннеринден ол аажок үрелген. Ону септеп кылырынга 73 млн. 160 муң рубльди тускайлаан, федералдыг бюджеттен 22 млн. 600 муң рубль келир.

Сентябрь 27-де
Эр болгаш херээжен ойнакчылар ортузунга хол бөмбүүнге республика маргылдаазы;  
«Мээң сактыышкынымда хоорайым» деп сактыышкын кежээзи – Шагаан-Арыг хоорайда районнуң Культура төвүнге 17.00-19.00 шакта;
Сентябрь 28-те
Аът чарыжы – Улуг-Хем кожуун чагыргазының мурнунда шөлге финиш, 9.00-14.00 шакта;  
Шагаан-Арыг хоорайның бажыңнар девискээринде командаларның фестивалының «Хоорайның чалыылары-дыр бис!» деп уругларга оюн-тоглаалыг программа – Саяно-Шушенская 3 биле Дружба 59-та бажыңнар девискээриниң спортчу шөлдеринге 12.00-15.00 шакта;

 

Россия Федерациязының Айыыл чок чоруунуң Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң дыңнатканы-биле алырга, Россияның Чазааның курлавыр фондузундан септелге ажылдарынга үндүрген акша-төгерикти, тудугнуң септелге ажылдарын кылган дугайында документилерге меге сан-чурагайларны киирип тургаш, 2012 чылдың июль – сентябрь айларда оорлап алган. Тудуг организациязының оорлап самчыгдаан акшаның ниити түңү 1 миллион 900 муң рубль. Бо хире акша-төгерик бистиң республиканың байдалынга дыка хөй. РФ-ниң КК-ниң 159 чүүлүнүң 4-кү кезээнде көрдүнген кеземче херээн КАЧ-ның Тыва Республика талазы-биле эргелели оттурган.

Республиканың Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының яамызының бо чылдың май айда берген медээлери-биле алырга, Тывада кагдынган болгаш ажыглаттынмайн турар 467 тудуглар бар. Оларның байдалын шинчилеп көөрге, 319 тудугну улаштыр тудуп ап болур. Бо чылдың май айда-ла 29 тудугну чаартыр тудуп эгелээн. 13 тудугну улаштыр тудуп алыр күзелдиг ажыл-агыйжы хамаатыларга хуу өнчү кылдыр дамчыдып берген. 2 тудугну муниципалдыг өнчүже шилчиткен. 106 тудугнуң шынары багай, оларны бузуп болур. Ээн калган тудугларны өнчү кылып ап, оларны боттарының хереглелдеринге таарыштыр тудуп алыр күзелдиг кижилерниң бар болганы өөрүнчүг. Чижээлээрге, Каа-Хем кожуунда Бүрен-Бай-Хаак суурда кагдынган садыгны сайгарлыкчы септеп алган.

«Марк Подрабинек-биле кадр артындан» деп программаның бөлүүнде «Тываның чүдүлгези» деп бир шак үргүлчүлээн фильмни «Моя планета» телеканалга субботада көргүзүп эгелээн.Ол фильмни Мөңгүн-Тайга, Эрзин, Чөөн-Хемчик кожууннарга болгаш Кызыл хоорайга тырттырган. Ооң кол темазы — тыва хамнаашкынның чажыттары. Кол маадыр Лазо Монгуш хам болган. Марк Подрабинектиң Тывага башкарыкчызы сураглыг тыва режиссер Орлан Дамба-Хуурак болган.Ол бөлүк фильмнерин бир дугаар тырттырып эгелээн чери Россияның регионнарындан Тыва болган. Автор бистиң республиканың ак-көк дээрин дыка-ла магадаан. «Ындыг дээр кажан-даа көрбээн мен» — деп, ол чугаалап турган.

Сөөлгү чылдарның часкы-күскү үелеринде республиканың өске черлеринден харылзаазын үзер чыгыы апаар чер Кызыл кожууннуң Оттук-Даш арбаны болуп турар. Ында амгы үеде 39 өг-бүледе 172 кижи бар, оларның 52-зи — бичии уруглар. Мынчага чедир республиканың Чазаа болгаш кожуун чагыргазы сугга алзыр дей берген бажыңнарның ээлерин көжүрер майгын хоорайжыгаштарын тургузуп, аъш-чем-биле болгаш эргежок чугула чүүлдер-биле хандырып келген. Ол айтырыгны чогумчалыг шиитпирлээри-биле республиканың Чазаа Оттук-Даштың чурттакчыларын оон дөрт хире километр черде бедик черже организастыы-биле көжүрер деп шиитпирни хүлээп алган. Кожуун чагыргазы хуу чуртталга бажыңын тудар черлерни шилээн болгаш ол чер участоктарын бүрүткеп берген. Регионнуң инвестиция программазындан чеди миллион хире рубльди электри четкилерин эде тургузарынга болгаш трансформатор подстанциязын тударынга үндүрген. Суг хандырылгазын чаа туткан кудуктуң ачызында боттандырар.

Сентябрь 19-21 хүннеринде Тываның төөгүзүнде уттундурбас, кайгамчык байырлал Сүт-Хөл кожуунга болуп эрткен. Алдан-маадырларның тура халыышкынының 130 чыл оюн демдеглээн байырлалче «Шын» солуннуң хоочуну Владимир Чадамба-биле кады Сүт-Хөл кожуун кайы сен дээш хаптывыс. Орук дургаар хоочуннуң алдан-маадырлар дугайында дыңнаан, номчаан солун чугааларын дыңнааш, ол маадырларның дириг бодун хензиг үе дургузунда караам ужу-биле оода чаңгызын көрзе деп канчап-даа болдунмас күзел-биле бодумнуң сагыш-сеткилимни кыптыктырып-ла чордум. Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң 2013 чылда чырыкче үндүргени Ю.Л. Аранчынның «Тыва улустуң маадырлыг оруу» деп номунда мынчаар бижип турар: «Алдан-дургуннарны «кемниг оор-дургуннар, аза-хортан баък чүвелер» деп феодал төрениң кижилери араттарны үргүлчү дорамчылап, хоптап келген. Ынчалза-даа олар араттарның ырмазын сып, идегелин оскундуруп шыдаваан: харын бөдүүн араттар баштайында дургуннарның база оларга чоок кижилерниң «бак салымын» кээргеп чоруй, чоорту оларның овур-хевирин сагыш-сеткилинге маадыржыдып арттырып алган». 

Кызыл хоорайның адаа талазында дачаларга бүдүн өг-бүлени эзирик чолаачы хөме бастырып каан, ооң уржуунда чаш ажы-төл авазы-биле кады амы-тынындан чарылган дугайында республикага тарай берген медээ чоннуң килеңин доюлдурган. Ол кижи кеземчени албан алыр ужурлуг деп Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң интернетке бижээнин хөй кижи номчааш, аңаа бүгү сагыш-сеткилинден чүүлдүгзүнген. Чолаачылар машиналарны эзирик мунуп, оруктарга болгаш кудумчуларга хөй озал-ондакты кылып, кижилерниң амы-тынындан чарлыры азы кемдеп-кергээри көвүдээни Тывада дүвүренчиг апарган. 2012 чылдың март 12-де Сүт-Хөл чурттуг аныяк оол машинаны эзирик мунуп алгаш, Элегес-Аксы суурнуң кудумчузунга ойнап турган уругларның кырынче халды берген. Чоокта чаа Кызылга Ровенская кудумчузунга 6 харлыг бичии уругну чиик машиналыг аныяк оол өлүр бастырып каан. Ол уругнуң чок болган черинде чечектер боондаа ам-даа турбушаан…

Тываның муниципалдыг тургузугларында картофель болгаш ногаа ажаалдазы эрткен неделядан эгелеп идепкейжээн. Ниитизи-биле «ийиги хлебти» 665,5 га черден ажааган (планның 18 хуузу), ногааны 146,5 гектар черден чыгган (21, 8 хуузу). Бо ажыл Бии-Хем, Барыын-Хемчик болгаш Таңды кожууннарда идепкейлиг чоруп турар. Картофельдиң дүжүткүр чоруу улуг идегелди берип турар дээрзин Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы дыңнаткан, ортумаа-биле бир гадан 99,5 центнер алдынган, а чамдык кожууннарда - чижээ, Бии-Хемде 122,5 ц., Чеди-Хөлде болгаш Барыын-Хемчикте 110 центнер чедип турар.

Орук-транспорт озал-ондаанга таварышкаш, амызындан чарылганнарның өг-бүлелеринге дузаны чедирер. Сентябрь 16-да болган эртенги хуралга Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол эрткен субботада Кызылга болган коргунчуг орук озал-ондааның дугайында чугааны көдүрген. Иштики херектер сайыды Александр Лобановтуң дыңнатканы-биле алырга, чиик автомобильдиң 23 харлыг чолаачызы эш-өөрү-биле төрүттүнген хүнүн демдеглээн соонда машиназы-биле чадаг кижилерни бастырган. «Тес-Хем кожууннуң Ак-Эрик суурнуң чурттакчызы кижи-дир. Ижип орган арагазы төне бээрге, ол магазинче ону садып алыры-биле чорупкан. Амгы үеде ол туттурган, бо талазы-биле кеземче херээн оттурган, тудуп хоругдаарының чөпшээрели алдынган — деп, Александр Лобанов дыңнаткан. — Чолаачы-биле кады чораан улустуң ат-сывы база тодараттынган».