Найысылал Кызылдың национал парыгында «Хүреш» стадионунга Улуг Тиилелгениң 68 чылынга болгаш ТАР-ның Арзылаң мөгези, тыва эки турачы Донгак Бегзи-Хуурактың чырык адынга тураскааткан хүреш маргылдаазы майның 9-та болуп эрткен. Донгак Бегзи-Хуурак –ТАР-ның Арзылаң мөгези. Ол 1943 чылдың Наадымның хүрежинге шүүлген. Ол-ла чылдың сентябрь 25-те фронтуже аъттанган. Эки турачылар дайындан ээп чанып кээп турда, оларның аразынга Д.Бегзи-Хуурак чок болган. Ону өлген деп санап турда, 1945 чылда дөргүл-төрелин, чонун, эш-өөрүн өөртүп, ол амыр-менди, дириг чанып келген.

Вера Чүлдүмовна Байлакты бистиң республикада билбес кижи чок. Ол — 206 тыва эки турачылардан дириг арткан чаңгыс фронтучу. Эрес-дидим 18 харлыг аныяк кыс бичии оглун ада-иезинге каапкаш, төрээн чуртун камгалажыры-биле дайынче аъттаныпкан. Каржы-дошкун дайын-чаага Вера Чүлдүмовна эрес-дидим чоруун көргүзүп, бөдүүн санитар кыстан эгелээш, гвардия сержантызы эрге-дужаалга четкен.

Эргим өңнүктер!
   Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннарынга, тылдың ишчилеринге болгаш бүгү сибирьжилерге Тиилелге хүнү-биле сеткилим ханызындан байыр чедирдим! Частың бо хүннеринде бистиң Төрээн чуртувустуң хосталгазын болгаш хамаарышпас чоруун аар демиселге камгалап алган хостакчы маадырларны алдаржыдып турар бис.
    Ада-чурттуң Улуг дайынының фронтуларынга муң-муң сибирьжилер демисешкен, тылга Тиилелгениң чепсээн шуткуп турган. Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың дайынчы маадырлыг чоруктары болгаш эрес-шудургу күш-ажылы бо хүнге чедир патриотизмниң болгаш дидим чоруктуң үлегери болуп турар. Тиилелгени аар өртек-биле чедип алган бис, бистиң ниити хүлээлгевис — төөгүнүң ол арыннарының дугайында ыдыктыг тураскаалды камнаары, фашизмге удур демиселге шиитпирлиг рольду ойнаан бодунуң чурту дээш чоргаар болур чаңчылды аныяк салгалга дамчыдары болур.

Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс!
   Улуг байырлал — Тиилелге хүнү-биле сеткиливис ханызындан байыр чедирип тур бис!
Төрээн чуртунуң хосталгазын болгаш хамаарышпас чоруун чаалыг шөлге камгалаан, фашист дарлалдан кижи төрелгетенни хостаарынга шиитпирлиг салыышкынны киирген Россияның бүгү чонунга бо хүн аажок үнелиг байырлал болур. Ол бистиң чүректеривиске дайынчы эрес-маадырлыг чоруктуң, сагыш-сеткилдиң байлааның, хөй националдыг Ада-чурттуң улустарының чаңгыс деминиң болгаш сырый каттыжыышкынының демдээ болуп сиңнигип кирген.

Харылзааның шупту адырларының хүндүлүг ажылдакчылары, эргим хүндүлүг хоочуннар!

Радио хүнү - силерниң профессионал байырлалыңар-биле байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер! Бо байырлалды 1945 чылдың чазын доктааткан. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында радио кижилерге идегел биле Тиилелгеге бүзүрелдиң аразында көвүрүг апарган. Совет информация бюрозунуң медээлерин бүгү чурт дыңнап турган. Харылзаачыларның идегелдиг ажылы эвес болза, немец эжелекчилер-биле демиселге чедиишкиннер дугайында билип алыры берге. Фронтуга болгаш тылга, дайын соонда болгаш оон-даа ыңай чылдарда чуртталгага эргежок чугула харылзаа системазының идегелдиг ажылын хандырып келген хоочун харылзаачыларга күдүк базып мөгейдивис.

Байырлалдан репортаж

Май 1 — Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы. Эртенгиниң 10 шак. Эрткен чылдарда бүргег, хаттыг турган болза, бо хүн агаар-бойдус чылыг, хүннүң херелдери чалаткан аалчыларны өөртүп, чылыдып тур. Оларның аразында хоорайның хүндүлүг хамаатылары, маадыр иелер бар. Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол, Дээди Хуралдың (парламентиниң) Даргазы Каң-оол Даваа, Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш чалаткан аалчылар-биле амыр-менди солчуп, байырны чедиргеннер. Байырлалдың эрттирикчилери чарлааны билек Национал парк аксындан эгелээн чыскаал Арат шөлүнге кирип, Тыва Республиканың Чазааның үрер-хөгжүм оркестри байырлалды аян киирип башкарган.

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!

Күрүне байырлалы — Тыва Республиканың Конституция хүнү-биле силерге байыр чедирип тур бис! Амгы үеде күштүг болуп турар Yндезин Хоойлунуң төөгүзү байлак, ол Тыва күрүнениң сайзыралының аңгы-аңгы үе-чадаларын тодаргай көргүскен. Кандыг-даа конституцияның күштүг болгаш «ажылдап шыдаар» аргазы ооң хөй-ниитиниң сайзыралынга болгаш үениң негелделеринге дүгжүрүнден хамааржыр. Бистиң республиканың амыдыралында ажыглаттынып турар Yндезин Хоойлу чаа муң чылдың эгезинде тургустунган политиктиг болгаш социал-экономиктиг байдалдарны көргүзүп база ону быжыглап турар.

Кандыг-даа чурттуң Yндезин Хоойлузу ооң күрүне болгаш ниитилел тургузуун, соңгулда чурумун, эрге-чагырга болгаш удуртуп-баштаар органнарының тургузуун, ажыл-чорудулгазын, хамаатыларның эргелерин, хосталгаларын болгаш хүлээлгелерин тодаргайлап айыткан документ болур. Күрүнениң бүгү хоойлужудулгазы ооң Конституциязынга дүүштүр тургустунар. Россия Федерациязының соңгулдалары РФ-тиң Конституциязынга, соңгулда хоойлужудулгазынга, РФ-тиң субъектилериниң конституцияларынга, хоойлуларынга үндезилээш, белеткеп эрттирип турар. Референдумнар болгаш хостуг соңгулдалар – чоннуң эрге-чагыргазының дорт, дээди илергейлээшкини болур деп, РФ-тиң Конституциязында айыткан. Бүгү соңгулда хоойлужудулгазында чурттуң Конституциязы үндезин болур, ында айыттынган норма-чижектерден бичии-даа каржып болбас ужурлуг.

Уран чүүлдүң болгаш спорттуң байырлалындан репортаж

Найысылал Кызылдың национал парыгында «Хүреш» стадиону. Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы Майның 1-ге тураскааткан Тыва Республиканың В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының организастап эрттирип турары тыва хүреш маргылдаазын көөрү-биле кызылчылар болгаш ооң аалчылары дүъштекиниң 12 шак четпээнде-ле, стадионче шуужуп кирип тур. Харалаан, кирип орувуста, эгелээри чарлалында 12 шакта дээн-даа бол, Арат шөлүнде байырлал доостурга, 2 шактан бээр эгелээр деп чарлап турар болду. Эртежик кээп, хөлегелиг черге олут ээлеп алыр дээн улус ынчалдыр изиг хүнге ийи шак иштинде манаар ужурга таварышты. 

2012 чылда Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазы республиканың экономиктиг болгаш социал хөгжүлдезин дүргедедириниң, бистиң хамаатыларывыстың амыдыралының шынарын бедидериниң, болбаазырадылга бүдүрүлгезин экижидери-биле чергелештир ажыл-агыйны сайзырадырының, энергияның аажок чедишпес чоруунуң болгаш транспорт инфраструктуразын сайзырадырының айтырыгларын шиитпирлээриниң, ажылдаар чаа-чаа олуттарны тургузарының, сайгарлыкчы чорукту деткиириниң талазы-биле сорулгаларны шиитпирлээринче угланган.

Күш-культураны болгаш спортту сайзырадыр талазы-биле Тываның эрге-чагыргаларының күжениишкиннерин Россияның спорт сайыды деткээн. «2006-2015 чылдарда Россия Федерациязынга күш-культураны болгаш спортту сайзырадыры» федералдыг тускай сорулгалыг программага дүүштүр Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурга культура-спорт комплекизин тударынга 800 млн. рубльди бо чылын тускайлаар. Ону Москвада ажылчын сургакчылаашкын-биле чоруп турар Шолбан Кара-оолга Россияның спорт сайыды Виталий Мутко бадыткаан.

Сүбедей» спорт комплекизинге республиканың кожууннарының организастап эрттирип турары тыва хүрешке маргылдааларның дугайында көрүкчүлер спорттуң болгаш уран чүүлдүң байырлалы деп чугаалажы бергени черле чөптүг. Чон эндээр эвес, ол ылап-ла ындыг – ол дээрге дыка бедик үнелел-дир. Кожуун бүрүзү хүреш маргылдаазын бир янзы организас-тап, өске кожууннардан ылгалдыг чараш чүүлдери-биле хээлеп турар. Бир эвес ындыг эвес болза, удаа-дараа эртип турар хүреш маргылдааларынга көрүкчүлер эригип-ле калгай. Кожуун бүрүзүнден онзагай чүүлдү эреп, хүреш маргылдааларын чоннуң сонуургап турарының чылдагааны-даа ында.

Тываның Баштыңының тургускан айтырыын шиитпирлээриниң талазы-биле саналдарны «Ростелеком» ААН белеткээр. Москвага сургакчылап чорааш, Шолбан Кара-оол «Ростелеком» ААН компанияның президентизи Сергей Калугин-биле ужурашкан. Республика девискээринге харылзаа операторларынга хамаарыштыр компанияның тариф политиказының, регионнуң девискээринге ооң инфраструктуразын сайзырадырының айтырыгларын чугаалашкан.

Май 15-те Өг-бүле хүнүнге уткуштур Кызылда «Енисей» Культура бажыңының коллективи «Бичии кижиниң карактарынче көр» деп ачы-дуза акциязын эрткен чылын бир дугаар эрттирген. Ооң кол сорулгазы – Улуг-Хемниң оң талазында микрорайонда чединмес чуртталгалыг өг-бүлелерниң уруг-дарыынга идик-хеп-биле дузалажыры. Бо чылын ол акцияга апрель айның эгезинден белеткенгеш, 27-ниң хүнүнде эрттирген. Ниитизи-биле 100 ажыг өг-бүлелерниң уруг-дарыы боттарынга эки шынарлыг идик-хепти шилип алганнар. Идик-хептиң аразында чаа идик-хеп база хөй болган. Ол дээрге бистиң эгелээшкинивисти эгезинден деткээн, бо чылын аңаа каттышкан шыдалдыг өг-бүлелер болгаш сайгарлыкчыларның дузазы-дыр деп, Культура бажыңының уран чүүл удуртукчузу Галина Марченко дыңнаткан.

Тываның эргим чурттакчылары болгаш аалчылары!
Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы—Май 1-биле чүректиң ханызындан чедирген изиг байырывысты хүлээп ап көрүңер! Ол хүн бистиң шуптувуска бойдустуң одунганының база чаартынганының байырлалы болгаш амыдыралдың чаартылгазының база сайзыралының хүнү болур. Май 1-ниң ээлчеглиг хүнүн Тыва политиктиг болгаш социал турум чоруктуң, националдар аразының болгаш хөй-ниитиниң чөпшээрежилгезиниң байдалдарында уткуп турар. Төлевилеттинген планнарны чогумчалыг күүседиринге болгаш тургузуушкуннуң оруу-биле бистиң төрээн булуңувусту улам ыңай бурунгаарладырынга быжыг үндезин ол болуп турар.