Медээлер

29.04.2014 Хем-сугда чел-кудурук бар эвес…

Хүннүң чидиг айтырыы

Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг сумузунуң чурттакчылары 2012 чылдан бээр кожуун төвү-биле аргыжар Хемчик көвүрүүн улуг суг алгаш барганының соонда, түрегделди көрүп эгелээн. 2000 чылдар эгезинде Хемчик хемни кежилдир үе-дүпте кылган эрги  көвүрүгнүң орнунга, ооң шала адаа чарыынга чаа  көвүрүгнү кылган турган. Он ажыг чылдарның дургузунда көвүрүг сандан үнүп, чоокку чылдарда барык доктаамал айыылдыг байдалга туруп келген болгаш, ону бо-ла септеп-селиир, быжыглаары чаңчыл апарган турган деп болур. Кызыл-дагжылар аңаа шефтеп, демнии-биле ажылдап шаг болганнар. А 2012 чылда Хемчик улгадып, үерлээн соонда, көвүрүгнүң үштүң бир кезиин суг алгаш барган. Бистиң корреспондентивис Светлана Балчыр аңаа четкен. Журналистиң караа-биле көрүп, кулаа-биле дыңнаанын бо чүүлден номчуңар.

29.04.2014 Эң-не чогаадыкчы аныяк-өскен

2014 чылдың дургузунда хемчеглер бүрүзү республиканың юбилейлеринге тураскааттынган болганда, «Ус-шеверлер хоорайы» мөөрей база-ла 100 чылдаар байырлалдарның демдээ-биле эрткен. Бо чылын салым-чаяанныг уругларның мөөрейи 12 дугаар эртип турары бо. Ол 2003 чылдың июнь 1-де тургустунган. Мөөрей «аныяк»-даа бол, школачыларның болгаш оларның дагдыныкчы башкыларының аразында аажок нептерээнин бо удаада киржикчилерниң хөйү бадыткаан. Аңаа Кызыл, Ак-Довурак хоорайлардан база республиканың 15 кожуунундан 400 хире өөреникчи идепкейлиг киришкен. Уруг бүрүзү мөөрейниң кожуун чергелиг чадазын эрткеш, республика деңнелдиг чадазынче эрткен. «Ус-шеверлер хоорайы» мөөрей техниктиг, ус-шевер каасталга кылыглары кылыр салым-чаяанныг уругларны болгаш аныяктарны тодарадыр, улаштыр сайзырап-хөгжүдер, ол ышкаш немелде өөредилгениң өөредилге-кижизидилгезиниң шынарын бедидер арганы бээр сорулгалыг. Ус-шеверлер маргылдаазынга кайгамчык салым-чаяанныг уруглар келген дээр болза, хөөредиг эвес.

28.04.2014 13 муң ажыг кижи киришкен

Тываның Чазааның Даргазының оралакчыларындан, сайыттардан, Тываның Баштыңының Администрациязының болгаш Чазак Аппарадының харыысалгалыг ажылдакчыларындан тургустунган ажылчын бөлүктер чаңгыс неделяның дургузунда 137 ужуражылганы республиканың муниципалдыг он сес тургузугларының суур бүрүзүнге эрттиргеннер.

Агаар-бойдустуң баксыраанындан чүгле Тере-Хөл кожуунга олар четпээннер, ынчалза-даа ужуражылганы чоокку хүннерде эрттириптер. Эң хөй ужуражылга Кызыл хоорайга болган, ооң саны 26. Улуг-Хемге — 19, Чөөн-Хемчикке — 12, Каа-Хемге — 10 ужуражылгалар болган. 2013 чылда ажылының түңнелдериниң дугайында республиканың Чазааның отчедун чугаалажырынга баштайгы медээ езугаар алырга, 13 муң ажыг кижи киришкен, 990 кижи боттарының санал-оналын киирген. Оларның аразында республиканың болгаш кожууннарның сайзыралынга, губернатор төлевилелдериниң күүселдезинге, федералдыг программаларга киржилге дугайында саналдар хөй болган.

28.04.2014 Хүрээ тудуунга деткимче

Тываның найысылалынга  сарыг шажынның хүрээзин  тударынга ачы-буянныг деткимче фондузу тургустунган

1992 чылда Ыдыктыг XIV Далай-Лама Башкының Тывага тускай чалалга-биле аалдап кээп чорааш, ыдыктап айызап каан черинге, Кызыл хоорайның Мурнуу микрорайонунга сарыг шажынның улуг хүрээзин тудар. Ону тударынга ачы-буянныг деткимче фондузун тургузарының дугайында саналды Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол киирген. Ол 2012 чылдың февральда Ыдыктыг Башкы-биле ужуражып тургаш, чаа хүрээниң таваан салырын, ону тудуп эгелээрин база  айызадып алган.Ачы-буянныг деткимче фондунуң үндезилекчилери — Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарының төлээзи Мерген Ооржак, «Энерготудуг» КХН-ниң чиңгине директору Николай Крапивин база сайгарлыкчы алышкылар Роберт биле Леонид Доржу.

28.04.2014 Тываның сайзыралы бурунгаарлаар

Апрель 27-де российжи парламентаризм хүнү. ТР-ниң Дээди Хуралы (парламентизи) хоойлужудулга ажыл-чорудулгазынга болгаш ооң чугула айтырыгларынга чоннуң кичээнгейин хаара тудары, хамаатыларның хоойлу-дүрүм билиин бедидери болгаш хоойлужудулгага хөй-ниитини идепкейжидери-биле чогуур хемчеглерни ап чорудуп турар. Республиканың парламентизи идепкейлии-биле үе-шаанда шын шиитпирлерни хүлээп ап, чоннуң амыдырап-чурттаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузары-биле ажылдап турарын демдеглевес аргажок. Байырлал бүдүүзүнде ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) экономика хөгжүлдези, энергетика, тудуг болгаш транспорт комитединиң даргазы Святослав Чотпаевич Ондар-биле комитеттиң ажыл-агыйының дугайында каксы чугаалаштывыс. Депутаттың чугаалап турары-биле алырга, комитет экономика хөгжүлдези, чылыг, чырык энергиязы, тудуг, оруктар, инвестиция ажыл-чорудулгазы дээн ышкаш чидиг айтырыглар харыылаар болганда, ажыл онза күжениишкинниг чоруп турар. Тудуг болгаш энергетика талазы-биле хоойлу-дүрүм колдуунда федералдыг чергениң болур, ынчалза-даа бистиң республиканың бүрүн эргелерин езугаар Тываның хоойлулары база бар дээрзин Святослав Чотпаевич чугаалады.

28.04.2014 Тураскаалды каяа тургузарыл?

Апрель 17-де Кызылдың «Аныяк» өөредилге төвүнге Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутаттарының киржилгези-биле хөй-ниити дыңнаашкыннары болуп эрткен.

 Аңаа хем кыдыында Азия төвүнүң тураскаалының чанында девискээр чаартылгазының болгаш найысылалдың экологтуг байдалының дугайында сайгарып чугаалашкан. Бо айтырыгларның модератору (башкарыкчызы) Дина Оюн болган. Күчүлүг Улуг-Хемниң кыдыын аян киирип турар «Суг делегейи» КХН-ниң директору Михаил Пережегин амгы үеде ында чоруп турар ажылдар-биле олурганнарны таныштырган. Хем кыдыынга эрги Азия төвү тураскаалының орнунга сураглыг скульптор, чурукчу, ювелир Даши Намдаковтуң ажылдап кылганы ырлап турар фонтаннарлыг чаа Азия төвүнүң тураскаалын салыптар. Ол кезекке чайгы пляж, национал кухнялыг ресторан, «Хаанның аңнаашкыны» тураскаал болгаш театржыткан сцена чонну өөртүр. Бо дугайында массалыг информация чепсектери болур-чогууру-биле чырыткан болгай. Чурукчулар бажыңынга алдарлыг, аныяк-даа мастерлерниң чурук делгелгези болгаш музейни, ийи дугаар каъдынга мастерскаяларны организастаар. Ырактан келген туристер ынаар кирип, Тываның төөгүзү-биле таныжып алыр аргалыг болур. Михаил Пережегин объектилерниң эскизтерин олурганнарга көргүзүп тайылбырлаан.

28.04.2014 «Кызыл болгаш кызылчылар»

Апрель 21-де Национал музейге найысылал хоорайывыстың тургустунганындан бээр 100 чыл оюнга тураскааткан «Кызыл болгаш кызылчылар» деп фотоконкурс делгелгези болуп эрткен. Аңаа хоорай школаларының өөреникчилеринден эгелээш, хүндүлүг дыштанылгада хоочуннарга чедир чурук тырттырарынга сонуургалдыг хөй кижилерниң  1979 ажылдарын жюри сайгарып көрген. Хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутады, Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Анатолий Серен мөөрейни байырлыг байдалга ажыткаш, найысылалдың төөгүзүн, баштай туттунуп эгелээн чуртталга бажыңнарын, өске-даа оран-сава, албан организацияларны адап-санап, Кызылдың сайзыралынга доктаап, тайылбырны кылган. Ооң сөөлүнде Төлээлекчилер хуралының даргазы Д.И.Оюнга сөстү дамчыткан.

25.04.2014 Харон Амерханов: «Тыва хой – бриллиант»

25.04.2014 «Питержилер» чалап тур!

Бо хүннерде В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының артистери, Санкт-Петербургтуң театр уран чүүлүнүң академиязының 1994 чылда доозукчулары, улуг сценаже үнгенден бээр 20 чыл оюн демдеглеп турар. Бөлүктүң даргазы турган, амгы үеде ТР-ниң алдарлыг артизи Саяна Сат-биле бистиң корреспондентивис ужуражып чугаалашкан. Оларның аразында болган чугааны сонуургаттывыс.

— Саяна, силер каш удаа уран номчулгалар, «Ойнаттынмаан рольдар» мөөрейлеринге киржип, «Чылдың артизи» атты ап келген болгаш, көрүкчүлерниң хүндүткел, ынакшылын чаалап алган артист апарган силер. Артист болуру бичииңерден тура күзелиңер турган бе?

— Чогум артист болур мен деп бодавайн чораан мен. Чоок улузум, авам-ачам, төрелдерим ону күзеп чораан улус болган, сөөлүнде билип каан мен. Бичиимде школага класстар, сумуга агитквартиралар аразынга эртип турган фестивальдардан чыда кагбас турдум. В.Көк-оолдуң «Хайыраан бот» деп шиизи кээр деп чарлал көстүп кээрге, неделя бурунгаар аңаа белеткенип эгелээр мен. Бажың-балгадым аштап-арыглап, идик-хепти чуп, аъш-чемни белеткеп, улуг байырлал болур дээн-биле дөмей өөрүшкүлүг манаар турган бис.

25.04.2014 Делгем билиглиг, онзагай угаан-бодалдыг

Тывада аныяк салгал ортузунда «Аныяктарның санал-онал солчулгазы» чаа шимчээшкини элээн күш кирип турар. Ол Тываның күрүне университединиң эрткен чылдың сентябрь айда «Делгем санал-онал солчулгазы» төлевилел-биле Ажык ниитилел фондузу (АКШ) делегей чергелиг грантының боттанылгазының ачызы-биле эгелээн. Ол төлевилелге даянган кол хемчег – ТывКУ-нуң, Кызылдың башкы институдунуң студентилериниң, Көдээ ажыл-агый техникумунуң сургуулдарының болгаш Кызылдың школаларының өөреникчилериниң аразынга аныяктарның санал-онал солчулгазының талазы-биле маргылдаа болуп эрткен. Аңаа ниитизи-биле 32 кижи киришкен. Маргылдаа британ система-биле эрткен. Команда бүрүзү ийи кижиден тургустунган. Yш раунд иштинде командалар удурланышкак бөлүктер кылдыр катчы бээр ужурлуг: тала бүрүзүнден ийи команданың каттышканы – чазак биле оппозиция. 

23.04.2014 Чүгле чедиишкиннерни эвес, бергелерни база айтыр

Тываның Чазааның отчедун Оо-Шынаа суурнуң чурттакчылары эки деп санаан.

Чазактың 2013 чылда кылган ажыл-чорудулгазының дугайында отчет-биле чоннуң таныжылгазы уламчылап турар. Апрель 17-де Чазак Даргазының оралакчызы Артур Монгалга удурткан ажылчын бөлүк Тес-Хем кожууннуң эң-не ырак булуңу Оо-Шынаа суурга чораан. Чон көдээ школаның залынга чыглып келген. Хуралды Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чоннуң амыр-мендизин айтырбышаан, ужур-чөптүг тайылбырны берген видеоролиги-биле эгелээн. Тыва дылга тайылбырлаан отчеттуң кол-кол чүүлдерин видеога көргүспүшаан, чонга таныштырган. Артур Монгал чурттакчыларны дүвүредип турар чугула айтырыгларга доктаап, республикада энергия чедишпезиниң болгаш транспорт аргыжылгазының нарын айтырыгларын шиитпирлээри-биле тургускан төлевилелдерниң кол ужур-утказын тайылбырлап берген. Ооң-биле чергелештир тус чер бот-башкарылга органнарының мурнунда салдынган ажылын, Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюнунуң байырлалынга хамаарыштыр белеткелге муниципалитеттерниң деткимчези херек дээрзин  демдеглээн. Суурнуң амыдыралынга шиитпирлээри негеттинип турар эргежок чугула айтырыгларынга хамаарыштыр элээн каш айтырыгларны сайгарып чугаалашканнар.

23.04.2014 Эртем-билигниң тергииннери

«Чылдың башкызы-2014»

Апрель 21-де Кызылдың Н.Н.Макаренко аттыг № 15 лицейниң баазазынга «Тыва Республиканың чылдың башкызы – 2014», «Тыва Республиканың чылдың кижизидикчи башкызы – 2014» болгаш «Бүгү-россияның тыва дыл, орус дыл башкыларының мастер-класстары» Бүгү-россияның регионалдыг чадазының мөөрейи байырлыг байдалга ажыттынган. Өөредилге адырының чылдың-на болур башкылар мергежилиниң тергииннерин шилиир мөөрей чаагай чаңчыл апарган. Каш чылдар дургузунда башкылар маргылдаазы чүгле үе-биле шылгалданы эрткен эвес, а харын-даа езулуг мурнакчы башкы мергежилдиң көрүлдези апарган дизе, чазыг болбас. Башкылар боттарының ажыл-чорудулгазынга чогаадыкчы болгаш инновациялыг аргалыг болурунче деткиири – ооң кол сорулгазы.

23.04.2014 Американ аалчылар – Бай-Тайгада

Частың эге айы, март, езулуг чырыткылыг оттуушкуннуң, ырак-узак оруктарның, дүвүрелдиң айы. Бөмбүрзектиң бир талазы – Америкадан аалчылар бистиң Бай-Тайга кожуунга кээп, эртем, культура, уран чүүл талазы-биле ужуражыышкынны кылып, дуржулга солчулгазын кылган.

Ужуражылга Тээлиниң төп кожуун библиотеказының номчулга залынга болуп эрткен. Американ аалчыларны эртем ажылдакчызы, культурологияның доктору Валентина Сузукей үдеп чораан. А очулдурукчузу ТКУ-нуң англи дыл кафедразының эргелекчизи Шончалай Таргын. Хүндүлүг аалчыларывыс: американ кинорежиссер Стив Элкинс, англи дыл башкызы Тед Трейке база япон-испан аймак-сөөк уктуг, эге класс башкызы Меллисса Сакал болгаш поляк фотограф Ян Чешикевич.

21.04.2014 Юбилейлерниң спортчу белеткел айтырыглары

Тывага спортчу инфраструктураны улаштыр хөгжүдериниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Россияның спорт сайыды  Виталий Мутко Москва хоорайга ажыл-агыйжы ужуражылга үезинде чугаалашкан.

— РФ-тиң Спорт яамызы-биле сырый харылзааны тудуп алганывысты демдеглээр-дир бис. Силерниң киирген үлүг-хууңар база улуг. Чүге дээрге бо сөөлгү беш, алды чыл дургузунда 20 хире спортчу объектилерни, ооң иштинде кылымал шывыглыг үш футбол шөлүн силерниң деткимчеңер-биле кылган бис. Удавас дөрт дугаар кылымал футбол шөлү Каа-Хем суурга ажыттынар. Август айда Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгунуң төрүттүнген хоорайы Чадаанага күш-культураның кадыкшылга комплекизин ажыдарын планнап турар бис. Ол Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюнуң белээ болур.

21.04.2014 Путин «Кремльдиң дзюдозун» көргүстү

Политологтар «дорт харылзаа» дугайында

РФ-тиң Президентизи Владимир Путин дорт харылзааларның аргазын тергиин эки шиңгээдип алган болгаш четвергте «Кремльдиң дзюдозун» көргүзүп, эң чидиг болгаш хуу айтырыгларга тывынгыр харыыларны берген. Россияның Украина-биле катай даштыкы политиктиг айтырыгларга туружун аажок тодаргай бадыткаан деп, Новости информастыг агентилелдиң айтырыгларынга эксперттер харыылааннар.

Телевидение дамчыштыр «дорт харылзаа» Путинниң бирги президент хуусаазының үезинде-ле көстүп келген. Ооң баштайгызы 2001 чылдың декабрь 24-те, а сөөлгүзү 2013 чылдың апрель 25-те болган. Күрүне баштыңының чон-биле харылзаазы ындыг байдалга он ийиги удаа болганы ол, бо президент хуусаазында ийи дугаары. Чон-биле харылзааның бо аргазы аажок ажыктыын көргүскен деп, Президентиниң парлалга секретары Дмитрий Песков демдеглеп турар. Оон аңгыда Путинниң президентилээн ийиги хуусаазының төнчүзүнде Европаның чамдык чурттарының төлээлери Кремльге кээп, дуржулга солчуру-биле дорт харылзаалар эрттирериниң аргаларын чугаалап бээрин дилеп турганнар.

21.04.2014 Удуртукчунуң идепкейинден хамааржыр

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканың муниципалдыг тургузугларының удуртукчулары-биле ужуражылгазы, Тыва Республиканың Чазааның 2013 чылда ажыл-чорудулгазының дугайында отчетту депутаттар-биле чугаалашкан соонда, болуп эрткен. 

Боттарының муниципалитеттериниң девискээрлеринге чуртталга бажыңнарын тудары дээш харыысалганы ап турар тус чер чагыргаларының удуртукчулары ол айтырыгны чогумчалыг шиитпирлээр, а ол ышкаш бо угланыышкынга көскү чедиишкиннерни чедип алыр болза, республикага турум чоруктуң магадылалын тургузар дээрзин билип алыр ужурлуг деп, Чазак Даргазы демдеглээн. Хуу чуртталга бажыңнарының тудуун эргелеп-башкарарының айтырыы чугааның кол темаларының бирээзи болган.

21.04.2014 Найысылалды аян-шинчи киирер Аныяктар Өргээзи

Найысылал Кызылдың төвүнде Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң чанында аныяктар өргээзин тудуп эгелээнден бээр 4 чыл эрткен.  Өргээниң тудуун  «Көдээ тудуг» КХН албан чери чорудуп турар. Олар рынок хамаарылгаларының амыр эвес чылдарында-даа хүлээнген ажылын суларатпайн, кол чүүл – шынарлыг тудугну кылыр дээш кызымаккай ажылдап келген. Албан чериниң удуртукчузу – тудуг талазы-биле байлак арга-дуржулгалыг Сергей Сафрин. Тудугнуң төлевилелин «Тыва хамааты төлевилел» ААН албан чери ажылдап кылган, а ТР-ниң «Капитал тудуг эргелели»  тудугну кылыры-биле  чагыгны киирген. Мында каңнакчылар болгаш канализация четкизиниң ажылдарын күүседир 50 кижиден тургустунган ийи бригада ажылдап турар. Тудугнуң таваан 2010 чылда салган.

21.04.2014 «Өг-бүле бүрүзүнге – чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг»

Төлевилел

Тываның күрүне университеди республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2013 чылдың декабрь айда Айыткалында «Өг-бүле бүрүзүнге – чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг» деп төлевилелди боттандырары-биле ажылды чорудуп эгелээн. Ооң баштайгы базымы кылдыр Таңды кожууннуң чагырга чери-биле Тываның күрүне университединче 22 абитуриентини тускай сорулгалыг кылдыр киирериниң дугайында керээге ат салган.Таңды кожуундан аалчыларны университеттиң ректору Ольга Хомушкунуң удуртулгазы-биле төлээлер уткуп алган. Керээге ат салыры-биле кожууннуң чагырга чериниң даргазы Сергей Ондар, ооң оралакчызы Людмила Хаджиева база ТР-ниң Чазааның Даргазының бүрүн эргелиг төлээзи Наталья Медведева олар төлээлеп чедип келген.

15.04.2014 Тываның Баштыңы 2013 чылдың отчедун кылган

Тываның Чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчет республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) сески сессиязының дөрткү, ээлчег чок хуралының хүн айтырыының кара чаңгыс пунктузу болган. Аңаа Чазак кежигүннери, муниципалдыг тургузугларның баштыңнары болгаш чагыргалар даргалары, Хөй-ниити палатазының болгаш хөй-ниити организацияларның төлээлери, улуг-улуг бүдүрүлгелерниң удуртукчулары, журналистер киришкеннер. Чазактың чыл санында кылып турар отчеду күүсекчи эрге-чагырга болгаш хоойлужудулга органнарының төлээлекчилерниң кады ажылының бачым-чымыш графигинде онзагай черни ээлеп турар дээрзин республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чыылганнарга чугаалаан. 

15.04.2014 Амыдыралдың дазылы – көдээ ажыл-агый

Көдээниң чымыжы

Чөөн-Хемчик кожуунда 2013-2014 чылдарда кыштаглаашкын түңнелдери болгаш часкы хову ажылдарынга белеткел дугайында кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Эдуард Эрес-оолович Бирлей-биле таныжып чугаалаштым.

— Эдуард Эрес-оолович, 2013-2014 чылда кыштаглаашкын канчаар эрткенин чугаалап көрүңерем.

— Бо чылын ниитизи-биле 10200 баш шээр мал, ооң иштинде төрүүр хой 54190 баш, 15000 баш бода мал, 6534 баш төрүүр инек, 5800 баш чылгы мал, 1942 баш төрүүр бе, 658 баш хаван кыштаглаашкынны хүр-менди эрткен. 54190 баш төрүүр хойдан бо хүннерде 18742 баш хураганны камгалап алган бис. Хой оолдаашкыны ам-даа уламчылап турар. 6534 баш төрүүр инектен 1654 баш бызааны онча-менди доруктуруп турар.