Медээлер

05.12.2014 Шажын билиглерин — аныяктарга

Кижилерниң чамдык кылып алган чүүлдери ээлени бээр, тел ыяшты дагып, агын-көгүн баглап эгелээрге, өскелери база ынчаар уламчылай бээр. Ындыг ээлени берген черлерге аъш-чемниңдээжизин өргүп турары дээрге-ле, дагылганың эге базымы болур. Ылаңгыя улуг-улуг тайгаларны (Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайга, Мөңгүлек дээн чергелиг) ниити кожуун, сумулар дагып турар. Дагылгалыг черлерден ыяш кезери, чаш, чадаң ыяш, даш, хөрзүн алыры хоруглуг.

Дагып болбас чүүлдер база бар: кижи көжээлер, хөөрлер, базырыктар дээш, оон-даа өске. Кижиниң-даа, өске-даа дириг амытаннарныңбодарап тыптыры кыдыг-кызыгаар чок чаптылган делегейде каракка көстүр-көзүлбес болуушкуннар-биле холбаалыг болганда, ол бүгүнүң буурап дүжериниң хоойлузунда салым-чаяан ол чаданы чайлаш чок эдере бээр. Ол бойдустуң болуушкуннарының билиглери-биле дөмейлешкек.

04.12.2014 Шылгалдалар,шылгалдалар…

2015 чылдан эгелеп чаңгыс аай күрүне шылгал­даларынга (моон ыңай – ЧКШ) чаартыл­галар,өскерилгелер дугайында айты­рыгларга хамаарыштыр та­йыл­­быр алыры-биле бистиң корреспондентивис ТР-ниң өөре­­дилге болгаш эртем са­йыды Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей-биле ужурашкан.

— Чаңгыс аай шылгалдаларга хамаарыштыр 4 өскерилге бар. Оларның аразында солун, улуг өскерлиишкин – декабрь 5-те чогаадыг бижиири. Ол чогаал дээш ажы-төлдү кергедип, улуг негелделер кылган херээ чок. Чогаалды колдуунда эге чаданың шыл­галда хевирлиг көрүп турар. Ооң түң­­нели-биле өөреникчи дараазында шылгалдаларже кирериниң эргезин алыр ужурлуг. Ынчангаш тер­гиин демдектер сүрген ажыы чок. Кол-ла чүүл бо шылгалдага шупту өөреникчилеривис киришкеш, чедиишкинниг кылдыр бижип эртери болур.

04.12.2014 Орус дылды эки билир болза...

Тывага чарлаттынган Орус дыл чылы адакталып, түңнелдер үндүрүп болур хире үе чедип келирге, Өөредилге яамызы орус дыл болгаш литература башкыларының бир дугаар съездизин  организастап эрттирген.

Орус дыл чылы эрттирер дээн эгелээшкинни чурттуң удуртулгазы деткээнин Чазак Даргазы Ш.В. Кара-оол  съездиге дыңнаткан. Бо чылын ооң саналы-биле ийи кол угланыышкынныг төлевилел кылдынган. Ол дээрге, бирээде,  орус дылдыг башкыларның көдээ школаларже барып ажылдаарын кыйгырганы, ийиде, өг-бү­­ле бүрүзүнге бирээден эвээш эвес дээди эртемниг уруг турарын чедип алыры. Андрей Марченко Москва хоорайга төрүттүнген, аңаа гуманитарлыг университетти доос­кан. Орус дылдыг башкыларның көдээ черлерже ажылдап-чурттаарынга респуб­лика Баштыңының грантызын алыр конкурска тиилеп алгаш, Москваның 498 дугаар школазынга ажылдаар деп турган боду Тываже  чедип  келген, амгы үеде Барыын-Хемчик кожуун­нуң Кызыл-Мажалык школазында ажылдап турар. Бо чылын ол конкурска 6 кижи киришкен, олардан амдыы­зында үш орус дылдыг башкы Тываның көдээзинде ажылдап турар. Орус дыл чылы эртип-даа  каар  болза,  бо ажыл моон-даа соңгаар уламчылаар дээрзи чугаажок.

01.12.2014 Иелер Хүнүн таварыштыр байыр чедириишкини

Тываның эргим ие-херээженнери!

Силерге эң изиг күзээшкиннерни болгаш чүректиң ханызындан байырны кайгамчык байырлал — делегейниң Ие хүнү-биле респуб­ликаның бүгү эр кижилериниң өмүнээзинден чедирерин чөпшээреп көрүңер!

Бо хүн чырык чер кырынга бисти чаяаган, чугаалап өөренип чорааш, эң баштай адаарывыс, деткимчези-биле амыдыралдың оруунга баштайгы базымнарны кылдырткан кижини ханы хүндүткел-биле алдаржыдып турар бис. Кижиниң салым-хуузу кандыг-даа болур болза, ооң бүгү назынында эң эргим болгаш чоок кижизи иези болур.

Келир үениң салгалдарын кижизидеринге, өг-бүлениң чаңчылдарын быжыглаарынга иелерниң салыышкыны үнелеп четтинмес. Төрээн чуртунга, бодунуң чонунуң дылынга болгаш культуразынга ынакшылды иевистиң сүдү-биле кады чедип ап турар бис. Бо хүн бистиң аваларывысче угланган ынакшылдың болгаш хүндүткелдиң сөстери чаңгыланып турзун.

01.12.2014 Оннуң бирээзи — Бай-Тайга кызы

Сактыышкын

Дайынче аъттанырда эки турачы кыстар аныяк-чалыы турганнар. Куулар Дарьяның хары ынчан чүгле 17. Чоруурунуң мурнуу хүнүнде чолдаксымаар мага-боттуг, арнында хүлүм- зүрүг чайыннаан уруг Кызылдың дыштанылга парыгының сценалыг хуралдаар шөлүнге хөйнүң мурнунга үнүп кээрге, ооң дидим, чүткүлдүүн эш-өөрү дораан эскерип каан. Бичии када хөрээниң тыныжын хостап алыр дээнзиг, холун көдүре каапкаш, дорт көрүш-биле Дарья чугаазын эгелээн: «Бистерниң, тыва кыстарның, сагыш-сеткили чаңгыс — Совет Эвилелинге дузалаары. Совет Эвилели бистиң улуг өңнүүвүс, деткикчивис, ооң хос­талгазы Тываның база болур, ооң демисели — бистиң демиселивис. Фашистиг Германия — ССРЭ-ниң дайзыны-дыр».

01.12.2014 Бөдүүн тыва иениң төлептиг кызы

01.12.2014 Кадыкшылының байдалы-биле арга-шинээ кызыгаарлаттынган кижилерниң эрге-ажыы
Бүгү-делегейниң инвалидтер хүнүнге уткуштур редакцияга ноябрь 20-де ээлчеглиг «дорт харылзаа» болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының оралакчызы Елена Ондаровна Саая, специалистери Чечек Юрьевна Күжүгет, Экер Чингир-оолович Монгуш, Людмила Васильевна Хоюр-оол, «Медицина-социал экспертизаның Тыва Республика талазы-биле кол бюрозу» федералдыг албан чериниң 1 дугаар бюрозунуң удуртукчузу Ая Сү­­ге-Маадыровна Ооржак, Пенсия фондузунуң Тыва Республикада салбырының кол специализи Саяна Эрес-ооловна Бараан олар киржип, «Шынның» номчукчуларының айтырыгларынга харыылаан.

28.11.2014 ИНВЕСТИЦИЯ ПОЛИТИКАЗЫНЫҢ КОЛ СОРУЛГАЛАРЫ

ТР-ниң Чазааның чанында Экономика чөвүлелиниң хуралы Кызылга болган, аңаа Тываның Чазааның кежигүннери, Дээди Хуралдың депутаттары, эртемденнер, кожууннарның болгаш хоорай округтарының чагыргалар баштыңнары, федералдыг тургузугларның удуртукчулары, республиканың бизнес ниитилежилгезиниң болгаш улуг-улуг инвестиция компанияларының төлээлери киришкен. Чөвүлел кежигүннериниң болгаш чалатканнарның мурнунга респуб­лика Баштыңы Шолбан Кара-оол «2015 чылда Тыва Респуб­ликаның инвестиция байдалы болгаш инвестиция политиказы» деп Айыткалды кылган.

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң чугаазы:

— Экономиктиг чөвүлелдиң хүндүлүг кежигүннери! Хүндүлүг коллегалар! Чалатканнар!

2015 чылда инвестиция политиказын хевирлеп тур­гузарының кол быразын то­дарадыры-биле бөгүн мында чыылган бис. Республиканың сайгарлыкчылар ниитилежил­гезинге болгаш эрге-чагырга ор­­ганнарынга инвестиция айыт­калы чаа чүүл эвес, а чыл санында күү­­седир ажыл апарган, аңаа эдилгелерни амыдырал боду киирип турар. Ол дээрге чедип алдынган түңнелдерниң дугайында анаа-ла отчет эвес, ол дээрге бистиң девискээривиске инвестицияның байдалын экижидериниң талазы-биле тургустунган сорулгалар-дыр.

28.11.2014 «Авай, Ачай! Арагалавайн көрүңерем!»

Өг-бүле күрүнениң бир ду­гаар тургузукчу кезээ болганда, ында кандыг байдал  тургустунганыл, күрүнеде байдал база шак-ла ындыг болур болгай. Күрүнеде өг-бүле бүрүзү аас-кежиктиг, амыдыралының байдалы чедимчелиг, ажы-төлү тодуг-догаа, хөглүг, чараш болза, бүгү күрүнеде ажы-төлдүң байдалы база шак-ла ындыг болур.

2014 чылдың тос ай иштинде Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринде өг-бүле иштинге болган кем-херектерни сайгарып, оларның болуп турар чылдагаанын, уржуктарын айтып, хөй-ниитиниң кичээнгейин ынаар хаара тудуп, олче сагыш салырын база боттарының бодалдарын үлежип, саналын кии­рерин диледим.Бо чылдың алды айларының иштинде Чөөн-Хемчик районнуң муниципалдар аразында килдистиң истелге килдизи өг-бүле иштинге болган беш кем-херектерни оттургаш, истелгезин кылган. Дөрт таварылгада өгнүң эр ээлери хе­рээжен ээлериниң амы-тынынга айыылдыг, кадыынга хоралыг аар кемдээшкинни сагыштыы-биле чедирген.

26.11.2014 Чаа уруглар садтары ажыттынган
2014 чылдың ноябрь 19 Каа-Хем кожууннуң чурттакчы чонунга, ылаңгыя бичии чаш­тарга,    аас-кежиктиг хүн бол­ган.  Кожууннуң  Бүрен-Хем  бол­гаш Сарыг-Сеп суурларында 2 чаа уруглар садтарын ажыт­кан. Байырлалдың хүн­­дүлүг аалчылары Тываның Баш­тыңы Ш.В.Кара-оол, ТР-ниң өөредилге болгаш эртем са­йыды К.А.Бичелдей, ТР-ниң көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды С.И.Огнев, ТР-ниң тудуг болгаш коммунал ажыл-агый чаартылгазының са­йыды А.Б.Сенсов, Каа-Хем кожууннуң  чагырга даргазы А.Х. Чалан-оол байырлыг ажы­дыышкыннарга киришкеннер.Тываның  Баштыңы ооң соон­­­да Сарыг-Сеп суурда 140 олуттуг чаа туттунган «Теремок» уруглар садының  ажыдыышкынынга киржип, өөрүш­­күзүн үлежип, улуг-улуг чедиишкиннерни күзээш,  чаа уруглар «ордузунче»  кирген. Чаа сад турар черге ооң мур­нунда 60 олуттуг бичии  уруг­­лар сады турган. Тудуг үе­-зинде школаның эге класстар өөренип турган бажыңынга бичии чаштар сады  турганын,  чаа садта  олуттарның чедишпес бол­ганы-биле эге школа турган бажыңны сад хевээр арттырарын   Сарыг-Сеп суурнуң  чурттакчызы  чугаалады.

26.11.2014 Конкустуң тергииннери
Конкурстуң организатору «Енисей-М-54» федерал­дыг оруктуң эргелелиниң ажылдак­чылары база кол инженер Сергей Квашин шупту коррес­пондентилерге ук конкурска идепкейлиг киришкени дээш четтиргенин илереткен: «Бистиң албан чери чаа-чаа оруктарны ажыглалче киирип, чаартылга, септелге ажылдарын доктаамал чорудуп турар, а ол болууш­куннар дугайында чурттакчы чон со­лун-сеткүүл, радио, телевидение таварыштыр билип ап турар. Республиканың массалыг информация чеп­сектериниң төлээлери-биле баштайгы кады ажылда­жылгавыс  үре-түңнелдиг болганынга өөрүп, моон-даа соңгаар силерниң-даа, бистиң-даа ажыл-иживиске чедиишкиннерни күзедим».

21.11.2014 Чуртуңну камгалаарынга белен бол!

Аңаа ТР-ниң Чазааның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң байыр чедириишкинин ооң оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак дамчыткан. «Төрээн чуртувустуң камгалакчылары, тыва чонувустуң   адын бедик тудуп чоруңар. Каяа-даа чорааш, кандыг-даа бергелерден чалданмаңар. РФ-тиң камгалал сайыды, чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгунуң алдар адын бодаңар. «Чаңгызы — хөйү дээш, хөйү — чаңгызы дээш» бот-боттарыңарны деткижип чоруңар, «Төрээн чуртуң камгала, төрел чонуң хүндүле» деп чоннуң мерген угаадыын черле утпаңар!» — деп, ол чагаан. Республиканың шериг комиссары Юрий Марков болгаш өскелер-даа ак орукту күзеп, чагыын бергеннер. Амгы үеде Россияның аңгы-аңгы булуңнарында шериг хүлээлгезин бистиң республикадан 1700 оолдар эрттирип турарлар. Оларның аразында төлептиин болгаш үлегерин көргүзүп турар оолдарның ада-иезинге өөрүп четтириишкинниң бижиктериниң кээп турарын Юрий Иванович демдеглээн. Бөгүн 32 оол эр кижиниң арта баспас хүлээлгезин күүседири-биле аъттаныптарлар. Ол ышкаш ырак оран Афганистанга шериг херээн эрттирген хоочуннар боттарының сактыышкыннарын база чугаалааннар.  

21.11.2014 Алдар - ады төөгүге мөңге артар

Сат Чурмит-Тажының 120 харлаанынга тураскааткан «Алдар-адың төөгүге мөңге артар» деп делгелгени болгаш се­минарны Тываның национал музейи организастап эрттирген. Алды кезектиг делгелгеде төрүттүнген черинден эгелээш, күрүне ажыл-чорудулгазынга, салгалдарынга чедир фото-чуруктарны аскан болгаш архив документилерин база хууда эдилеп чораан эт-херекселин делгеп салган. Күрүне ажыл-чорудулгазы: ТАРН кежигүнү, иштики херектерниң бир дугаар сайыды, ТАР Чазааның даргазы, Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы, даштыкы херектер сайыды. 1929 чылдан 1938 чылга чедир Тыва Чазактың бирги удуртукчузу, ол үеде Сайыттар Чөвүлелин даргалавышаан, Тыва Арат Республиканың Даштыкы херектер яамызын база удуртуп, сайыттап турган. Тываның төөгүзүнде ол хире үр үеде хары угда ийи ындыг бедик албан-дужаал-биле бот-догуннаан республиканы удуртуп турган чаңгыс кижи ол. 1929 чылда ооң эгелээшкини болгаш башталгазы-биле тыва бижикти тургузар күрүне комиссиязы ажылдап эгелээн. Ук комиссияның даргазынга Оюн Танчайны томуйлаан. Ол ышкаш ТАР-ның Эртем комитедин тургускан, ооң даргазынга ынчан культура сай

20.11.2014 2014 чылдың ноябрь 20-де Бүгү-россияның уругларга эрге-хоойлу дузазының хүнү

2011 чылдың ноябрь 21-де «Россия Федерациязынга халас юридиктиг дуза дугайында» №324-ФХ Федералдыг хоойлуну күүседири-биле 2013 чылдың сентябрь 25-те Чазак комиссиязының хуралынга Россия Федерациязының субъектилеринге Бүгү-россияның уругларга эрге-хоойлу камгалалының хүнүн чыл санында ноябрь 20-де демдеглээриниң дугайында шиитпирни хүлээп алган. Бо чылын бистиң чуртувуска Бүгү-россияның уругларга эрге-хоойлу камгалалының хүнүн ийи дугаар демдеглеп турар.

Тыва Республикага 2014 чылдың ноябрь 20-де ниити өөредилге албан черлеринде уругларга эрге-хоойлу талазы-биле тайылбыр кылырының талазы-биле хемчеглер болур. Ол хемчеглерниң кол-кол бөлүктеринге хамааржыр чүүлдер: өскүс чаштар, ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уруглар, а ол ышкаш оларның хоойлу езугаар төлээлери, бир эвес олар өг-бүлеге уругну хүлээп алырының талазы-биле халас юридиктиг дуза дилеп келген болза, ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругну бодунуң өг-бүлезинге азырап алырын күзээннер, инвалид уруглар болгаш оларның ада-иелери.

20.11.2014 Чаагай ажыл-херекти сомалаан
Республиканың кол саң-хөө документизин хөй-ниитиге таныштырар хуралды ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа ажыткан.Бюджет дугайында Хоойлунуң хөй-ниитиге таныштырылгазы чылдың-на эрттирер чаагай чаңчыл апарып, беш чыл улаштыр болуп турар. Тус документини Дээди Хуралдың комитеттеринге, Санажылга палатазынга шинчилеп, сайгарып көргенин онзалап айыткаш: «Бо хүн бюджет дугайында хоойлуга үнелелди депутаттар эвес, залда олурар ажыл-агыйның аңгы-аңгы адырларының удуртукчулары, чурттакчы чон-биле сырый ажылдап турар муниципалдыг албанның болгаш хөй-ниити органнарының  төлээлери бээр ужурлуг. Сайгарып көөр деп турар документивистиң кол сорулгазы республиканың чонунуң мурнунга алган социал хүлээлгелеривистиң күүселдезин чедип алыры болур. Саң-хөө айтырыы кайда-даа нарын. Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол «Акшаны ажылдап ап өөрениилиңер» дээн болгай. Ол ышкаш РФ-тиң Президентизиниң майда ат салган доктаалдарын күүседир ужурлуг бис. Ынчангаш  хуралдың ажылынга чедиишкиннерни күзээйн — деп чугаалаан.

20.11.2014 Идегелдиң көрүжү
Кандыг-даа ниитилелге эр кижиниң туружу, көрүжү, үнү херээжен чондан    бир  аңгы, элдеп күштүг,   тускай    кылдыр дыңналыр. Ылаңгыя, ооң уруглар албан черлеринге, имилеме хөй ажы-төл аразынга бодун алдынып чоруур мөзү-бүдүжү, үлегер-чижээ көскү болгаш каракка дораан-на илдиге хона бээр. Ооң чижээнге губернатор төлевилелдерин боттандырар талазы-биле бир көскү ажылдап чоруур хоорай школаларының бирээзи Кызылдың муниципалдыг автономнуг өөредилге чери Н.Н. Макаренко аттыг 15 дугаарлыг лицейде эр башкыларның саны көвүдеп, чогаадыкчы ажылдап чорууру кижиниң сагыжын өөртпес аргажок.

20.11.2014 Алдын век — сөөлгү век?

17.11.2014 Адалар хүнү-биле байыр чедириишкини

Төөгүзү кыска ол байырлалдың сорулгазы — чогумчалыг өг-бүлени тургузары, сагыш-сеткил, мөзү-шынар чаңчылдарын катап эгидери, өзүп орар салгалды кижизидери болгаш республиканың келир үези дээш оларның бедик харыысалгазының дугайында эр кижилерге сагындырары болур.

Төрээн черин камгалаары, бодунуң күш-ажылы болгаш чүткүлдүг чоруу-биле делегейни чаартыр, ону Чер кырында чурттап турар бүгү кижилерге чогумчалыг болдурар ыдыктыг хүлээлге, хамыктың мурнунда, эр кижиге онаажыр дээрзин бадыткаан херээ чок.

Бистерге, эр кижилерге, өг-бүлениң камгалалын болгаш чаагай чоруун хандырбышаан, идегелдиг чөленгииш болур сорулга эгезинден-не салдынган. Амыдыралче кирип турар аныяк салгал бодунуң моон соңгааргы салым-хуузун адаларының болгаш кырган-адаларының үлегери-биле тодарадып турар, ол дээрге ниитилелдиң сайзыралы-дыр. Ынчангаш төлептиг аданың овур-хевирин тургузары хөй-ниитичи улуг болгаш күрүне ужур-дузалыг херек болур.

17.11.2014 Чаңгыс-даа аштырыышкын чокка...

Бо чылын прокурорлар шыдыраага, чиик атлетикага, сугга эштиринге, мини-футболга күжүн шенешкеннер.

РФ-тиң Чиңгине прокурорунуң оралакчызы спартакиаданы хаап турда, ооң киржикчилеринге Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү-биле болгаш про­куратура органнарының ажыл­дакчыларының спартакиадазының доозулганы-биле байыр чедирген. Бо чылдагы спортчу маргылдааларның кол утказы — спортчу эки чаңчылдарны катап эгидери болгаш амыдыралдың кадык овур-хевиринче прокурорларны хаара тудары деп демдеглээн. Оон аңгыда Россия Федерациязының Президентизиниң чарлыын езугаар киирген ГТО комплекизиниң чамдык хевирлериниң күүселдези база болган деп айыткан. Маргылдааларга РФ-тиң Чиң­гине прокуратуразының төп аппарадының, федералдыг бүгү округтарының прокуратураларының, Краснодар крайның чыынды командалары киришкен. Крым федералдыг округтуң спортчулары бо чылын бир дугаар ойнааннар. 

17.11.2014 Россия Федерациязының Иштики херектер яамызының реформаларының түңнелинде чамдык ырак-узак чурттакчы черлер камгалал чок арткан деп Тываның Баштыңы санап турар

Полицияның ажылдакчыларының санын кызырып тургаш, ооң салбырларын быжыглап эгелээн чоруктуң уржуундан чамдык ыракта чурттакчылыг черлерде корум-чурум камгалаар кижилер чок апарган.

Ооң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Хөй-ниитиниң айыыл чок чорук чөвүлелиниң хуралынга медеглээн, ооң ажылынга ИХЯ-ның, Федералдыг айыыл чок чорук албан эргелелиниң, прокуратураның, Шииткел күүселдезиниң федералдыг албанының Тывада эргелелиниң удуртукчулары, Чазак кежигүннери киришкен.Республикада корум-чурум хажыдыышкыннарының байдалы дүвүрелди болдуруп турар дээрзин  Чазак Даргазы айыткан. Кем-херек үүлгедир чоруктар-биле демиселдиң чамдык угланыышкыннарында чедиишкиннер бар-даа болза, байдал ниитизи-биле чер албайн турар. «Бир эвес 2008 чылдан 2012 чылга чедир республикага кем-херек үүлгедиишкиннериниң саны чоорту кызырлып  орган болза, амгы үеде ол өзүп эгелээн, шиитпирлиг хемчеглер алыры эргежок чугула апарган»--деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн.Байдалдың мынчаар тургустунуп келгениниң чылдагааны иштики херектер органнарынга кылган чаартылгаларның уржуу деп болур. Чаартылгалар үезинде регионнарның онзагай байдалдарын өөренип көрбээн, чижээлээрге, чурттакчы чоннуң санының эвээжинден чамдык суурларның аразы дыка ырак болгай.