2014 чылдың август 15-те Тыва Республиканың хүнүн 2014 чылдың сентябрь 5-че шилчидериниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң дилээн Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттары ээлчег чок сессиязынга чугаалажып көрген. 

Ындыг дилегни Шолбан Кара-оол Россияның болгаш Тываның демнежилгезиниң 100 чылы-биле холбашкан юбилейлиг байырлалды ол үеде эрттирери көрдүнүп турары-биле киирген. Ынчаар чылдырган чорук күрүне эрге-чагырга болгаш муниципалдыг тургузуглар органнарының бүгү тургузугларының, ол ышкаш ажыл-агый ээлериниң чогумчалыг ажылын хандырар дээрзин регионнуң удуртукчузу дыңнаткан. Дилегни парламентарийлер деткээн болгаш дыштаныр болгаш ажылдавас байырлал хүннерин чон ажыктыг ажыглаар кылдыр Тыва Республиканың Дээди Хуралының чогуур доктаалын хүлээп алган. Малчыннарның республика Наадымы сентябрь эгезинде Кызыл хоорайга Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын демдеглээри-биле катай болур. Малчыннарның республика чыыжы чаңчыл езугаар база эртер.

Июль 31-де Чөөн-Хемчик кожууннуңнаадымы болуп эрткен. Тус черниңудуртулгазы бо чылгы малчыннар байырлалын Тыва биле Россияныңдемнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайныңүндезилеттингенинден бээр 100 чыл оюнга база Майдыр Бурганның эргилдезинге тураскааткан.

Даа кожуун наадымының хүндүлүг аалчылары – Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол болгаш ооң оралакчылары Артур Монгал, Сергей Огнев, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа, депутаттар: Радислав Намажап, Юрий Кара-оол, Святослав Ондар, ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыдының оралакчызы Аганак Монгуш, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының сайыдының оралакчызы Сергей Оюн болганнар. Чөөн-Хемчик мооң мурнунда наадымын делегей чергелиг «Yстүү-Хүрээ» шажын-хөгжүм фестивалы-биле дакпырлаштыр кожуун төвү Чадаана хоорайга эрттирип турган болза, бо чылын ооң хемчеглери Yстүү-Хүрээ девискээринге  болган. Хүннүң бирги чартыында «Майдыр бурганның эргилдези» шажын езулалы кожууннуң камбы-ламазы Гелег Чалсре болгаш хөй санныг лама­башкыларның, чүдүкчүлерниң киржилгези-биле эрткен. Хороо соонда, лама-башкылар Туйсол болгаш буян-кежик номнарын, Бурган Башкыга йөрээлдерни номчаан.

Тываның Десантчылар эвилелиниң хүндүлүг кежигүннери!

Силерге болгаш силерниң өмүнээңерден десант шериинге албан эрттирери-биле холбашкан бүгү кижилерге Россияның эң чырык болгаш улуг ужур-дузалыг шериг байырлалы — Агаар-шериг десантчыларының хүнү-биле байыр чедирип тур мен!

Агаар-шериг десантызының шериглери — Россияның Чепсектиг Күштериниң эң кол кезээ, ооң күчүзүнүң болгаш дайынчы арга-шинээниң, чурттуң камгалакчыларының эрес-дидиминиң болгаш бедик мергежилдииниң демдээ болуп турар. Ак-көк өңнүг беретка кедери — маадырлыг чорук болгаш алдар дугайында бодап чоруур дыка хөй оолдарның ыдыктыг күзели. Бистиң Төрээн чуртувустуң эрге-ажыктарын мурнуку одуругга эрес-дидим камгалап тургаш, десантчы шериглер аныяктарның сонуургалын болгаш улуг назылыгларның хүндүткелин чаалап алганнар. «Чалгынныг чадаг шеригниң» чаныш-сыныш чок, маадырлыг болгаш эрес-дидим чоруун Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында дүшкүүрлүг болгаш кара сеткилдиг дайзын бодунуң карактары-биле көрген. Тайбың хүннерде десантчы дайынчылар боттарының албан-хүлээлгезин төлептиг күүседип, делегей терроризминге болгаш политиктиг дээрбечи чорукка эртери болдунмас камгалал болуп турар.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва АССР-ниңалдарлыг тудугжузу, Россияның «Монтажспецстрой»-нуң Хүндүткелдиг монтажниги, Күш-ажылдың Кызыл Тук болгаш Улустарның найыралы, Тыва Республика Ордени орденнерниң эдилекчизи Аркадий Поручникке август 1-де ооң 80 харлааны-биле байыр чедирген.

«Хүндүлүг Аркадий Прокопьевич! Силерниң чуртталгаңарда онзагай болуушкун – төрүттүнген хүнүңерден бээр 80 харлааныңар-биле чүрээмниң ханызындан изиг байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер! Бодуңарның 60 чыл бүгү күш-ажылчы чуртталгаңарны ынак ажылыңар – монтажниктиң мергежилинге, шеригге техниктиг монтаж батальонунга албан-хүлээлге эрттиргениңерден бээр тураскааттыңар. Тывага экономиканың болгаш социал адырның улуг хемчээлдиг тудугларын тудуп эгелээни-биле Силерни, бедик мергежилдиг специалисти, Кызылче монтажниктер коллективин тургузары-биле чоруткан. Силерниң туда удуртулгаңар-биле тудуг индустриязының болгаш коммунал ажыл-агыйның, аъш-чем болгаш чиик үлетпүрнүң, эвилел чергелиг «Тыва даг-дүгү» биле «Тывакобальт» комбинаттарынга, спорт тудугларынга, Национал музейге болгаш өске-даа тудугларга нарын технологтуг дериг-херекселдерни тургузуп турган. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, Силерниң киржилгеңер чокта ажыглалга кирген бүдүрүлгени республикадан тывары берге.

Тере-Хөл кожууннуң Кунгуртуг суурга чаңчыл болган, чылдың эртер көдээ ажыл-агыйның малчыннар байырлалы «Наадым-2014» суурнуң «Заречная» стадионунга бедик деңнелге  эрткен. 

     Суурнуң чону, сумулар Эми, Шынаа, Каргы, Балыктыгдан чалаттырган төлээлер, малчыннар база Улуг-Хем, Өвүр, Эрзинден аалчылар, спортчулар, аът салыкчылары, мөгелер кээп киришкен. Наадымга кожууннуң Шынаа сумузу ийи өгнү тиккен. Байырлыг ажыдыышкынны кожууннуң чагырга даргазы Андрей Александрович Салчак ажыткаш, кожууннуң алдарлыг малчыннарынга байыр чедирип,  ажыл-ижинге чедиишкиннерни, быжыг кадыкшылды күзевишаан, шаңналдарны тывыскан. Тере-Хөл кожууннуң чагыргазы «Көдээ ажыл-агыйның алдарлыг сарлыкчызы — 2014»  хүндүлүг атты Адыя Андреевич Кызылга, «Көдээ ажыл-агыйның алдарлыг хойжузу – 2014»  атты Белекмаа Ивановна Артынага, «Көдээ ажыл-агыйның алдарлыг чылгычызы — 2014» атты  Айдыс Най-оолович Найданга, «Көдээ ажыл-агыйның алдарлыг малчыны» Ирина Ивановна Банданга, Орлан Иванович Найданга тывыскан.

Арга-арыгже кирерин кызыгаарлаары-биле Тывада 218 кижиден өртке удур 43 таңныыл черлери тургустунган.

Республиканың «Авиаарга-арыг камгалалы» КАА-ның медээзи-биле, республиканың девискээринге 17 арга-арыг өрттери демдеглеттинген. Ниити шөлү – 2451,2 гектар, ол өрттерниң  дөртү улуг хемчээлдиг. Арга-арыг өрт айыылының эгелээн үезинден бээр Тывада ниитизи-биле 133 арга өрттери бүрүткеттинген. Ниити шөлү – 7851,51 гектар. Тываның күрүне арга ажыл-агый комитединиң медээлеп турары-биле алырга, эрткен чылдың ол-ла үези-биле деңнээрге, демдеглеттинген өрт саны 12 азы 10 хуу өскен. Өрттүң 60 хуудан эвээш эвес кезии, оларның иштинде хыналда чок хову шөлдерде өрттер кижилерниң хайындан болуп турар. База ол ышкаш өрттүң элээн хөй кезии диңмирээшкин-кызаңнаашкындан хып үнүп турар.

Чеди-хөлчүлер малчыннарының ажыл-ижин түңнеп, Наадым байырлалын Сайлыг сумузунуң көктүг-шыктыг стадионунга эрттирген. 

Бо удаада оларның байырлалы мурнуку чылдардан ылгалдыг болуп, кызылчылар хоорай хүнүн малчыннар-биле кады демниг демдеглээннер. Кызылчылар биле чеди-хөлчүлерниң кады ажылдажылгазы ол хүнден эгелээн. Долгандыр ногаан, шыргай арга-эзимниг бедик даглар бүзээлээн суурнуң стадионун каас-шиник кылдыр дерип каанын көрүптерге-ле, езулуг байырлал шинчилиг. Докулчак ак кидис өглер, сумулардан келген аалчыларның чаглактаныр майгыннары база ында-мында шаараңнашкан улуг-бичии, аът-хөлдүг улус-ла хөй. Кымыскаяктар өөнге дөмейи аажок. Наадымның киржикчилериниң чыскаалы. Ооң бажында дерип каан аъттарлыг, тыва хептерлиг аът мунукчулары баштап алган. Оларның соонда кожууннуң депутаттары, Сайлыг, Хендерге, Элегес, Хөлчүк, Чал-Кежиг сумуларының көдээ ишчилери, Хову-Аксының албан черлери болгаш Кызыл хоорайның мэриязының ажылдакчылары чыскаалыпкан. Элегестиң муңчу малчыны Вячеслав Маскыр байырлалдың тугун көдүрдү.

80 харлаар юбилейинге

Тываның көскү күрүне болгаш партия ажылдакчызы, 1973-1991 чылдарда Совет Эвилелиниң Коммунистиг партиязының Тыва область комитединиң бирги секретарынга ажылдап чораан, республиканың хөй-ниити амыдыралынга бодунуң ханы угаан-сарыылы, арга-дуржулгазы-биле улуг салдарлыг политик Григорий Чоодуевич Ширшин бо чылдың август 5-те 80 харлаар.

Ол Эрзин кожууннуң Нарын сумузунуң малчын арат өг-бүлезинге төрүттүнген. Бодунуң күш-ажылчы амыдыралын улус судунуң секретары бооп эге­лээн. Комсомолдуң район комитединиң организастыг килдизиниң эргелекчизинге ажылдап турган. Шериг албан-хүлээлгезин эрттиргеш, ийи чыл дургузунда Мөренниң ортумак школазынга башкылаан. Комсомолдуң Эрзин район комитединиң ийиги, ооң соонда бирги секретары, комсомолдуң Кызыл хоорай комитединиң бирги секретары, ВЛКСМ-ниң Тыва область комитединиң ийиги, ооң соонда бирги секретары албан-дужаалдарга 1957-1967 чылдарда ажылдаан.

Тывага июнь 1-де делегейниң бирги скульптура шуулганының киржикчилериниң белеткеп кылганы элээн каш чаа скульптуралары сентябрьда Тываның чаарттынган найысылалын каастай бээр.

Тыва уран-шеверлер Москвадан, Красноярскиден, Моолдан болгаш Киргизиядан келген коллегалары-биле кады бир ай ажыг үениң дургузунда маны-даштан кижилерниң, мал-маганның дүрзү-хевирлерин чонуп кылып турарлар. Ол кылыглар тыва черге көшкүн чоннуң амыдыралын долузу-биле көргүзер.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оларның ажылдап турары шөлчүгежинге чораан. Республика удуртукчузунуң кичээнгейи дээш скульпторлар өөрээн болгаш боттарының ажылының дугайында улуг сеткил-ханыышкын-биле чугаалап турганнар. Хевир-дүрзүлерниң онзагайын өөрүнден дыңнаанын Чазак Даргазы чугаалаан болгаш оларның авторлары-биле таныжып алыр сорулгалыын, дүрзүлерни каяа тургузарын оларның-биле сүмележир күзелдиин дыңнаткан.

Төп шериг округунуң командылакчызы генерал-полковник Владимир Зарудницкий ажыл-албан аайы-биле Тывага кээп чорааш, курлавырда майор Шолбан Кара-оолга курлавырда подполковник шериг атты тывыскан. 

Тываның Баштыңынга шериг эргени тыпсырының езулалы Кызылдың аэропортка Төп шериг округунуң бедик албан-дужаалдыг офицерлериниң киржилгези-биле эрткен. «Россияга бараан бооп тур мен!» деп сөстер-биле чаа погоннарны хүлээп алгаш: «Республиканың социал-экономиктиг   хөгжүлдези-биле чергелештир чурттуң камгалалын күштелдирер дээш, ам-даа хөй чүүлдерни кылыр бис» — деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн.

Июль 24-те Yндезин тыва культура төвүнге «Тувинская правда» солуннуң 90 чыл оюнга тураскааткан байырлал болуп эрткен.

Аңаа редакцияның журналистери, ажылдакчылары, бижикчилери, номчукчулары болгаш массалыг информация чепсектериниң ажылдакчылары – коллегалары, чалаткан аалчылар киришкен. Фойеже кирип кээрге-ле, коридорнуң ортузунда делгээн хана-солуннар хамыктың кичээнгейин хаара тудуптар. Ында редакцияның аңгы-аңгы чылдарда ажыл-амыдыралын, хоочун база аныяк солунчуларны оон көрүп, сонуургадывыс. Бай төөгүлүг солун-дур. Хурал эгелээр бетинде улус-чон залга олуттарны ээлептери билек, экранга бижиткен кино-чурук дамчыштыр «Тувинканың» аңгы-аңгы чылдарда ажылдап чораан журналистериниң чугаазын дыңнадывыс.