Бажың­ның херээ­жен ээзи Чаа чыл столун белеткээрде, чүгле өг-бүлезин өөртүр дээш эвес, үнүп орар чылдың ээзи — Ногаан Ыяш Хойну ээ кө­­рүн­­­дүрүп алырын бодап, бүдүн чыл чогумчалыг болзун дээш аъш-чемин дел­гээр. Найыралга болгаш тайбыңга ынак амытанны деткиир­де столдуң херекселдери ыяштан кылган азы ногаан өңнүг боору чогумчалыг. Чүгле стол шывыы, салфетка, аяк-сава эвес, а ба­йырлалга кедер хеп, белекчигештер  хавы  база  ол өңге дүүшкек болза эки. Ногаа, чимис-биле байырлал столун элбеди каастаар.

2015 чылды уткуурда янзы-бүрү амданныг, чигирзиг чемнер — пирожноелер, ногаа-чимис, каттар-биле чемчиткен пирогтар, хой дүрзүзү кылдыр быжырган печеньелер, быштактыг торттар (хой сүдү-биле кылган быштак оон-даа эки), мороженое база конфеталар, ары чигири болгаш тооруктар. Бо чылдың езулуг суксуну — алкоголь чок суксуннар — чимис хандызындан морстар, компоттар, чимистиг шай база кисель.

«Шын» солуннуң бөгүнгүаалчызы аныяк модельер-дизайнер Шолбана Очур-оол. Чаа чыл уткуштур номчукчуларны сонуургадыры-биле мода делегейинде онза, солун чүү болуп турарын база бодун таныштырарын диледивис.

— Мындыг ховар, солун мергежилди канчап шилип алган сен, Шолбана?

— Бичии тургаш-ла, кыдыраашка чараш хептер чурааш, садыг кылдыр бодап алгаш, ону эштеримге садып ой­наар турдум. 5 класска «Келир үеде сээң мергежилиң» деп чогаадыгга чурукчу-модельер болур мен деп бижип каарымга, башкым безин кайгай берген. Эш-өөрүмге чурукчу-модельер дээрге кандыг мергежилил деп тайылбырлап берип турдум. Ынчангаш бичиимде бодап чораан күзелимни чедип алган мен деп бодаар мен.

Декабрь 19-та Чаа-Хөл ко­­жууннуң Ак-Туруг сумуга Тыва Республиканың баштайгы шериг комиссары Монгуш Чөвекович Сувакка тураскаат­кан байырлыг хемчеглер болуп эрткен. Оларны бо суурга эрттире бергениниң чылдагааны — бирээде, М.Ч. Сувак — Ак-Туруг суму чурттуг кижи. Ийиде, бо хонуктарда Тываның шериг комиссариады тургустунганындан бээр 70 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар.

М.Ч. Сувак ажылдап чораан үезинде Тыва Арат Республиканың шериг күчүзүн тургузарынга болгаш быжыглаарынга улуг үлүг-хуузун киирген. Ол ТАР-ның шериг сайыды чорааш, тыва эки турачыларны Ада-чурттуң Улуг дайынынга белеткээш, 1943 чылдың сентябрь айда үдээш, таптыг-ла бир чыл болганда, чону-биле кады найысылал Кызылга эки уткуп, хүлээп алган.

Чартык чүс чыл ажыг үениң дургузунда Кызылдың чылыг, электри төвү найысылалдың болгаш кожууннарның социал-экономиктиг амыдыралының кол дазылы болуп келген. Ол хире улуг күчү-күштүг бүдүрүлгеде дыка хөй  кижилер дү­не-хүн­­дүс кызымаккай ажылдап турарлар. Чымыш иштиг энергетиктерниң декабрь 22-де профессионал ба­йырлалынга ТР-ниң Чазаа­ның Даргазының оралакчызы Владимир Фалалеев, Дээди Хуралдың депутады Алдын-кыс Конгар, ТР-ниң одалга болгаш энергетика  сайыды Роман Кажин-оол чедиишкиннерни күзеп база мурнакчыларга өөрүп четти­риишкинниң болгаш хүндү­лел бижиктерни Орус культура төвүнге байырлыг байдалга  тывысканнар. Кандыг-даа байдалда боттарының мурнунда салган сорулгаларын ак сеткилдии-биле күүседип турар республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан келген чамдык мурнакчылар ажылын таныштырды:

Чаа чылдың утренниктери, балдары болгаш мас­карадтары

Декабрь 20 — 2015 чылдың январь 7

Бичии уругларга Чаа чылдың балдары, маскарадтары, утренниктери база көргүзүглери – В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга,  Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг национал  музейинге,  Тываның Үндезин культура төвүнге, Ты­­ваның күрүне филармония­зынга, Орус культура төвүн­­­­­­­ге, өөредилге болгаш социал албан черлеринге, культура бажыңнарынга, библиотекаларга.

Декабрь 24

Өскүс уругларга болгаш ада-иезиниң азыралы чок арткан уруг­ларга Чаа чылдың ачы-буян концерти – Кызыл хоорайның школа-интернадынга.

Декабрь 25

Республиканың бичии уругларынга ТР-ниң Баштыңының Чаа чылдың елказы – В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга 12.00 шакта.

«Чаңгыс суур – чаңгыс  бүдүрүлге» губернатор  төлевилелиниң  кол  сорулгазы чурттакчылыг суур бүрүзүнге ол суурну бадыткап турар азы  суурнуңбедик адын тудуп болур продукцияны бүдүрүп  үндүргеш, сайгарары.

Бо айтырыг талазы-биле Эрзин кожууннуң мал  ажыл-агыйлыг, тыва хойну өстүрер, уксаалыг мал заводу, «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агый кооперативиниң даргазы Эртине Аңгырович Манзай Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң болгаш  ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем  яамызының сүмелээни-биле чурттакчы чоннуң аъш-чемге айыыл чок чоруун хандырар сорулга-биле тус черниң шээр малындан эът бүдүрүп сайгарар талазы-биле тодаргай ажылдарны кылып чорутканының  түңнелинде,  мал  согар бүдүрүлге тудуун дооскаш,  тускай шенелдени эрттиргеш, продукциязын берип эгелээн.Мал согар цехти Бай-Даг суурдан ырак эвесте, Тарлашкынның чоогунда,  Эрзин — Кызыл автооруунуң чанында туткан. Бо тудугну Москвада «Комман групп» дээр акционерлиг ниитилелдиң (чиңгине директору Андрей Борисович Волков) төлевилели езугаар туткан. Бо чугула бүдүрүлгени тударынга кожуун  чагыргазы тус чер бюджединден  800 муң рубльди, а «Бай-Хөл» ажыл-агый  2750 муң рубльди тускайлаан.

Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В.Кара-оолдуң саналы-биле эгелээн «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң күүселдезин 3 чыл улаштыр хайгаарап тур мен. Аңаа киржири-биле «Мөген-Бүрен» КУБ-туң чанынга «Сайзырал» КХН-ни тургускаш, эът, дүк, сүт болбаазырадып кылыр дериг-херекселдерни республика Чазааның дузазы-биле четчелеп берген бис. Ооң соонда аңаа ажылчын олуттарны тургузуп, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр талазы-биле ажылды эгеледивис.

Ол дериг-херекселдерни чогумчалыг ажыглаанывыстан чоннуң хереглелинге ажыглаар продукцияны «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелге киириштир бүдүрүп, делгелгелерге-даа киржип, багай эвес үнелелди ап келдивис. Бо чүүлүмге бодумнуң ажыл-агыйымны мактаар, көргүзер-даа дивээн мен, ниити төлевилелге хамаарышкан саналды киирер сорулганы салдым.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ниити-россияның Улусчу фронтузунуң регион активи-биле ужурашкан.

Ужуражылганың кол сорулгазы — декабрь 12-де Дээди Хуралга кылган Айыткалында турушту улусчу контроль­дуң төлээлери-биле сүмележири дээрзин Тываның Баштыңы айыткан.

«Үнер чыл бөдүүн эвес, бодунуң экономиктиг, социал болгаш политиктиг негелделери-биле аажок-ла нарын болур чадавас — деп, Чазак Даргазы ужуражылганы ажыдып тура, чугаалаан. — Ол шылгалдаларга удур чүгле күрү­не эрге-чагыргазы эвес, чурттакчы бүрүзү туржур ужурлуг. Ынчангаш шуптувус чаңгыс кижи дег, демнежип алгаш, чаңгыс айтырыгны — ол берге үени Тывага чидириг чок, харын-даа дадыккан, келир үеде быжыг үндезинниг апарган ажып эртери дээш туржур ужурлуг бис».  

Ужуражылгага чугаа Ниити-россияның Улусчу фронтузунуң (НУФ-туң) республикага болгаш чуртка онзагай ужур-дузалыын демдеглээни-биле эгелээн. Чурттуң Президентизи НУФ-ту нацияларны каттыштырып шыдаар күш, российжи кижи бүрү- зүнге хөй-ниити чорудулгаларга киржиринге чепсек, бүгү чурттуң болгаш бодунуң төрээн булуңунуң чаартылга­зынга хуу киржилгезинге идиг кылдыр тургусканын демдеглээн дээрзин Тываның Баштыңы сагындырган. Дайын-чаада дег, фронт деп аттыг-даа болза, ол шимчээшкин тургустунган айтырыг­ларны чөптүү-биле шиитпирлээриниң, кижилерниң күзел-чүткүлдери-биле херек кырында тургустунган байдалдарның аразында чогумчалыг арганы тыварының талазы-биле сорулгаларны шиитпирлээр.

Бурунгу кыдат дайынчы уран чүүлдүң  ушу хевири амгы үеде бистиң республикада бурунгаар сайзырап турар. Кыдаттан  ужукталып үнген бо хевирге  чоокта чаа делегей чергелиг маргылдаа болуп эрт­кен. Аңаа Россияның болгаш Тываның адын камгалап, бис­тиң  спортчуларывыс киришкеш, келген.

Күстүң ортаа  айының төнчүзүнде Кыдат чурту четкен тыва спортчуларның бирээзи  Чойган Николаевна Самбыланы номчукчуларга таныштырайн.

«Кижи — чурттуг, куш — уялыг»

Мээң маадырым баштайында  бодун мынчаар таныштырды:

— Өскен-төрээн черим Чадаананың  №1 школазынга өөренип тургаш-ла, спортка ынак турган мен. 6-гы класска  ушуну сонуургап эгеледим.  Ушу хевириниң чажыттарын башкым Алексей Ытсыгбаевич Сат өөредип каан. Бо башкы — хү­решке, оон ыңай каратэ, ушуга  бедик мергежилдиглерниң бирээзи. Кезээде-ле  бистерни деткиир, кичээлдер соонда ушуну 20 хире уругга өөредип турган башкывыс-тыр – деп, ол чугаалады. Чойган Николаевнаның ушуга сонуургалы ооң хан-дамырында сиңе берген-дир деп эскердим. Ону чугаалай бергенде, чечен-мерген тоолчуларывыс Баазаңай Түлүш, Чанчы-Хөө Ооржак ышкаш  ыдып-ла, чугааланып-ла олурар болду. Мен ооң солун чугаазын Степан Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» Аңгыр-оол биле Буян деп ийи оолдуң чугаалажып орары дег, «ийе, ыык…» деп каап, кончуг кичээнгейлиг дыңнап олурдум.

Тываның Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол 90 харлаанынга

Тыва прозада кижиниң салым-чолунче, мөзү-бүдүжүнче, хууда амыдыралынче, ниитилелдиң нарын айтырыгларын  көдүреринге чогаалчы Салим Сазыгович Сүрүң-оолдуң чо­гаадыкчы үнү чидиг,  бот-тускайлаңы-биле ажыт­тынган. Ол хөй чечен чугаа­ларны: «Дагын таныжылга» (1955), «Оржуңмаа биле Балдай-оол» (1959), «Төнмээн төөгү» (1962), «Сес чүстүг дуран»; тоожуларны: «Чайгы хүннер» (1962), «Ынакшыл-дыр» (1965), «Озалааш хем» (1968), «Лейтенантының даалгазы» (1970), «Авазынга даңгырак» (1973), «Кымның оглул?» (1977), «Кижиниң намдары» (1983), «Ак-Төш» (1984), «Ногаан ортулук» (1986), «Ак анай биле Арбай-оол» (1987); романнарны: «Өске кадай» (1980), «Тывалаар кускун» (1994) бижээн.  Ниитизи-биле 26 проза болгаш шүлүк  номнарының автору.

Тываның Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол — ниитилелде кижиниң амы-хуунуң мөзү-шынарының база мораль-этика айтырыгларын, хууда амыдыралды, амыдыралдың  «кара» талаларын чидии-биле бир-ле дугаар чогаалдарынга көдүрген чогаалчы. 

Декабрь 28-те  Кремльге  РФ-тиң Президентизи В.В.Путинниң даалгазы-биле Россияның булуң бүрүзүнден  келир бичии уругларга елка болур.  Тывадан  12 бичии уруглар 3 тускай үдекчилиг декабрь 23-те ынаар «аъттаныптар».

Президентиниң елказынче баар  школачылар  —  кожуун, республика чергелиг мөөрейлерге, маргылдааларның чаңгыс эвес удаа тиилекчилери-дир.  «Кайы-даа эртемнерниң олимпиа­даларынга киришкеш, бир-ийи ду­гаар черлер ап турдум, ынчангаш Президентиниң елказынче баар аас-кежиктиг болдум. Чогум Москва хоорайже ооң мурнунда барып турган мен» — деп, Барыын-Хемчик кожууннуң Бижиктиг-Хая ортумак школазының 6-гы клазының өөреникчизи Чаян Чадамба улуг өөрүш­кү-биле чугаалады.ТР-ниң лицей-интернадының өөре­никчилери Евгения Шимит-оол, Оэлун Бимба, Бии-Хем кожууннуң Тарлаг ортумак школазының өөреникчизи Чаяна Кончук, Бижиктиг-Хая ортумак школазының өөреникчизи Чаян Чадамба, Р.Кенденбиль аттыг уран чүүл школазының өөреникчилери  Алдар Саая, Даяна Хомушку, Кызыл хоорайда №5 гимназия школазының өөреникчизи Айлаң Достай, Ак-Довурак хоорайның 1 дугаар школазының өөреникчилери Диана Күжүгет,  Менди Ооржак, Кызыл хоорайда кадет школазының өөреникчизи Намсарай Сараагай, Тес-Хем кожууннуң Самагалтай ортумак школазының өөреникчизи Баазанчав Натпит-оол, Кызыл хоорайның 1 ду­гаар школазының өөреникчизи Адаш Хомушку  олар 2014 чылда өөредилгеге, спортка, уран чүүлге шылгарааш, РФ-тиң Президентизиниң елказынче баар аас-кежиктиг болганнар.

Чылгычы Ондар, ТР-ниңдаштыкы экономиктиг харыл­заалар талазы-биле агентилелиниңдиректору:

— Тываның Баштыңының Дээди Хуралга айыткалын кончуг кичээнгейлиг дыңнадым. Тыва Республиканың даш­тыкы экономиктиг харыл­заалары-биле ажылым холбаалыг болгаш Моол, Кыдат дээш Азия чурттары-биле экономиктиг харылзаалар дугайында Айыткалдан чугула чүүлдерни билип алдым. Барыын Сибирьниң газын Кыдаттың Синьзян-Уйгур автономнуг районга «Алтай» деп хоолай шугуму-биле Россия чедирер деп турарын  Шолбан Валерьевич дыңнаткаш, ол газ шугумунга Тываны кожуп болур аргалары бар деп чугаа­лады. Ону боттандырары ам дээрезинде чүгле планнар-даа болза, оларны Тывага ажыктыг болдурар дээш, «Газпром» компания-биле ажылдаар деп турарын дыка чүүлдүгзүнер-дир мен. Россияның экономиктиг харылзаалары болгаш эрге-ажыктары Мурнуу Азия чурттарынче чайлы бергенде, ооң херек кырында боттаны бээр аргазы бар боор. Аңаа ТР-ниң даштыкы экономиктиг харылзаалар талазы-биле агентилели база үлүүн киирери чугаажок.

Бодап-бодап кээрге, кижиниң кадыкшылындан эрткен чү­ве чок. Эшкедеп-ле чоруур эрбенниг амыдыралывыста кадыывыс дугайында тооп бодаар эвес бис. Кандыг-бир аарыгга туттурупкаш, ынчан харын бодавасты бодап, кончуумну аа, кадыым дугайында чоп-ла сагыш салбайн чораан кижи боор мен деп эмчи-домчуже маңнап, лама-хамнарга безин чалбарып чеде берген турар бис. Кижиниң кадыы-ла эки болур болза, арткан чүве аайлажы бээр деп бо-ла чугаалажыр болгай бис. Ол-даа шын. 

Чоннуң кадыкшылының дугайында сагыш салыышкын — күрүне политиказының эң чугула сорулгаларының бирээзи. Кижилерниң кадыын камгалаарынче, аарыгларны болдурбазынче угланган янзы-бүрү хемчеглер доктаамал алдынып турар. Ооң чижээнге бүгү-ниитиниң диспансеризациязын, халас шинчилгелерни, кадыкшыл маршруттарын көрүп болур. 2014 чылда Тывага «Кадыкшыл маршруду» деп төлевилел ажылдап эгелээн болгаш бо үе дургузунда эмчи бригадалар рес­публиканың шупту кожууннарын эргип-кезээн. 

Республиканың Баштыңының Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2015 чылда республикада болгаш иштики политикада ажыл-херектерниң байдалының дугайында

АЙЫТКАЛЫ

Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!

Дээди Хуралдың хүндүлүг депутаттары!

Коллегалар! Эш-өөр! Чаңгыс

чер-чурттугларым!

Москвадан чоокта чаа чедип келдим, аңаа республика парламентизиниң удуртукчузу-биле, бистиң сенаторларывыс болгаш депутаттарывыс-биле кады чурттуң Президентизиниң Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынга Айыткалын дыңнаар аргалыг болдум. Ол дээрге бүгү делегейге, бистиң шуптувуска хамааржыр Айыткал-дыр.

Айыткал ханы уткалыг болгаш патриот­чу хөөннүг дээрзинге чигзиниг чок. Чүнү кылырын, чүнү ооң соонда кылырын — даштыкы политиктиг нарын айтырыгларның-даа, көдээ школа тудуунуң талазы-биле-даа кандыг-даа айтырыгга хамаарыштыр күүседирин билир кижи бистиң-биле чугаа кылды. Россияның эрге-ажыктарын болгаш Украинада бис­тиң акы-дуңмаларывыстың эргелерин камгалаар ажылды аажок берге байдалдарда күүседип турар Владимир Владимировичиниң оожум болгаш бүзү­­релдиг чоруу бисти күш киирип турар.

2015 чыл чуртка бөдүүн эвес болур дээрзин эки билип турар бис. Амгы үедеги шылгалдалар Россияның чонун кайы үеден-даа артык каттыштырган. Бодунуң Төрээн чуртунга ынакшыл, улуг чуртунуң төөгүзүнге хүндүткел, шынның күжү Россияны быжыглаарынга күчүлүг чепсек болган.

Владимир Владимирович мынча      дээн: «Мурнувуста үе нарын,    дүш­­күүр­лүг, хөй-ле чүүлдер бистиң канчаар ажылдаарывыстан хамааржыр. Санкциялар болгаш даштыкы кызыгаар­лаашкыннар дээр   чүүл­­дер салган сорулгаларны дээштиг, шалыпкын чедип алырынга харын-даа деткимче болуп турар».

Ол сөстер бистиң ажыл-херээвиске удуртулга болур ужурлуг, бистен өске кым-даа бистиң айтырыгларывысты шиит­пирлевес. Кым-даа биске чүнү-даа өргүвес, дээрден кежик бадып келбес. Шупту чүүлдер бистен хамааржыр. Бисте иштики курлавырлар бар, ону эң долузу-биле ажыглаар ужурлуг бис.

Тыва Республиканың Баштыңы Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) Айыткалды декабрь 12-де Улусчу чогаадылга бажыңынга кылган. Ооң ады «2015 чыл: чаа шылгалдалар – чаа аргалар». Кол утказы Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң Күрүне Думазынга кылган Айыткалы-биле хөөннеш болган.

Тываның Баштыңының Айыткалында хөй сан-чурагайлар  чок, рес­публиканың, ооң ажыл-ишчилериниң мурнунда тургустунуп келген бергелерни, оларны ажып эртер талазы-биле аргаларны айытканы-биле тодаргай. Келир 2015 чыл Россияга болгаш Тывага белен эвес шылгалдаларның чылы боорун чугаалап, оларны ажып эртер дээш бүгү күштерни мөөңнеп, шудургу ажылдаар, дээрден маанай манаан херээ чок дээрзин Шолбан Кара-оол сагындырган. Даштыкы чурттарның Россияга экономиктиг санкцияларын ажып эртер дээш төп эрге-чагырганың ап чорудар хемчеглеринге даянгаш, республика бодунуң курлавырларын дээштиг ажыглаар ужурлуг. Оларның бирээзи — республиканың көдээ ажыл-агыйын база бир бедик чадаже көдүрген «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилели.

.