Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга республиканың Ростислав Кенденбиль аттыг уран чүүл школазының өөреникчилериниң Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга болгаш Культура чылынга тураскааткан ээлчеглиг отчеттуг концерти болган. Концертти бо чылын тургускан уругларның үрер хөгжүм оркестри ажыткан. Ооң дирижеру Алдынай Араптан (уран чүүл школазының доозукчузу). Уругларның күүселдези ТР-ниң Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң акылары, угбаларындан дудак чок, көрүкчүлерниң дыңзыг адыш часкаашкыннары ону бадыткаан. Доозукчулар фортепиано, флейта, баян, виолончель, чадаган дээш, оон-даа өске хөгжүм херекселдеринге орус, тыва чогаалчыларның, даштыкы классиктерниң оюнун күүсеткен. Хореография салбырының самчылары П.И. Чайковскийниң «Щелкунчик» деп баледи-биле көрүкчүлерниң кичээнгейин хаара тудуп кайгаткан. «Мээң хоорайым», «Тыва Республикам» деп ырыларны уругларның күүсеткени онзагай.

Эрги үении-биле бижиирге, Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республиканың Улуг-Хем районнуң Чаа Чаа-Хөл суурун тудар дээш баштайгы өргенни черже киир каккандан бээр бо үнген Аът чылында 40 чыл бооп турар. Чаа суурга эң баштай туткан бажың «Октябрьның 60 чылы» кудумчуда бир дугаар бажың. Чаа Чаа-Хөлдүң баштайгы кудумчузунуң бир дугаар бажыңының бир дугаар квартиразында Александр Самбууевич Түлүштүң өг-бүлези чурттап орар. Чаа Чаа-Хөл суурнуң баштайгы бажыңын туткандан бээр хөй-ле өскерлиишкиннер болган. Ону Чаа Чаа-Хөл деп адавастай берген, Чаа-Хөл деп адаар, ол ам Чаа-Хөл кожууннуң төвү улуг кода-хоорай чыгыы хире апарган, маңаа баштай төрүттүнген ажы-төл ам боттары уруг-дарыглыг. Ынчалза-даа өскерилбээн чаңгыс-ла чүүл турган – 40 чыл дургузунда суурнуң Культура-спорт төвүн тудуп чадаан.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россия Федерациязының  Президентизиниң удурткан делегациязының составында Кыдатта барган. 

Кыдат Улус Республиканың Даргазы Си Цзиньпинниң чалааны-биле РФ-тиң Президентизи Владимир Путин май 20-де Кыдатта чеде берген. Шанхай хоорайга болуп эртер ужуражылгага удуртукчулар Россия биле Кыдаттың ниити айтырыгларын чугаалажыр. Садыг-экономика, энергетика болгаш гуманитарлыг адырларның элээн каш чугула документилеринге ат салыр. Делегейге Россия биле Кыдаттың кады ажылдажылгазының байдалын болгаш келир үезин сайгарып көөр. «Бо ужуражылга ийи чурттуң бүгү талалыг кады ажылдажылгазының болгаш удур-дедир харылзаазының стратегиязын чаа деңнелче үнериниң демдээ» — деп, Кремльдиң парлалга албаны дыңнаткан.

Чүс чылдың тудуглары               

Агаар-бойдус чылып келгенде, арыг агаарга дыштанып, кежээки сырынга кым-даа өпейледиксээр. Кижи селгүүстеп чорааш, угаан-медерелин сергедип, сагыш-сеткилин оожургадып, күш-шыдалын дадыктырып, сайзырадып алыр. Мындыг болганындан кызылчылар Улуг-Хемниң эриинге, паркка дыштанырынга аажок ынак. Ылаңгыя арыг-силиг, чаагайжыттынган сесерликке дыштаныры кымга-даа күзенчиг. Сөөлгү үеде Кызылдың Гастелло аттыг парыгын бүрүнү-биле чаагайжыдар айтырыг чидии-биле тургустунган.  Хоорайжыларның үрде четтикпейн манааны болуушкун ам бо үеде кидин түлүк чоруп турар. Ында ажыл-иштиң хайныышкынын, кижи эрткеш-дүшкеш, бо-ла эскерер. Дыштаныр ынак черивис каш-ла ай болгаш кандыг аян-шинчилиг апаарын сонуургап, чаартылга девискээрлерин харыылап турар Анвар Додхоев-биле чугаалаштым. 

Хостуг хүреш маргылдаазы

Эрткен дыштаныр хүннерде «Сүбедей» спорт комплекизинге бүгү Россия чергелиг «Азияның төвү» хостуг хүрешке маргылдаа болуп эрткен. Ол Кызыл хоорайда 38 удаа эртип турар. Бо удаада маргылдааны 100 чыл юбилейлеринге тураскааткан. Тывага бо чылын эртер байырлыг болуушкуннар-биле холбашкан маргылдаага онзагай аалчылар моорлап келген. Хостуг хүрешке Россияның мөгези, Олимпий оюннарының үш дакпыр чемпиону, Россияның беш дакпыр чемпиону Бувайсар Сайтиев, Россияның алдарлыг тренери, хостуг хүрешке ийи дакпыр делегей чемпиону Виктор Алексеев, бүгү делегей чергелиг судья Салтан Засеев олар-дыр. Хүндүлүг аалчыларны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажылдаар өрээлинге уткуп, хүлээп алган. Чүгле хостуг хүреш талазы-биле тыва спортчуларның чедиишкиннериниң база моон-даа соңгаар бо спорт хевириниң хөгжүлдезиниң дугайында эвес, а Тываның чараш агаар-бойдузунуң, «Кызыл — Курагино» демир-орук тудуунуң база тергиин дээн спортчуларга материалдыг деткимче көргүзериниң аргаларының дугайында Олимпийжи чемпион биле Тываның Чазак Даргазы сайгарып чугаалашкан.

100 чылдың тудуглары

Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң бажыңын 1950 чылдарда тудуп кылган. Оон бээр хөй-ле үе эрткен. Бо оран-сава эргижиреп «кыраан», ийи чыл бурунгаар болган чер шимчээшкининиң үезинде бажыңның ханалары тигленип, бустур часкан. Аңаа ажылдаар арга чок, байдал улам-на айыылдыг. Институттуң коллективи чогуур албан черлеринче ажылдаар оран-савазының берге байдалының дугайында  айтырыгны  киирген.

  Тываның Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол институттуң оран-савазының «салым-чолунга» хамаарыштыр дарый шиитпирни үндүрүп, чаа бажыңны тудар деп түңнээн. Удавас Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чылын демдеглээр бис. Юбилейлерге уткуштур   республикага 20 ажыг тудугларны тудуп, ажыглалче киирерин Шолбан Кара-оол чугаалаан. Оларның аразында Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң оран-савазы база чугула.

Кызыл хоорайда «Сайзырал» деп тускайланган көдээ ажыл-агый рыногу ажыттынган. Садыг-саарылганың чаа тудуу Тыва Республиканың Чазааның болгаш бүдүрүлге черлериниң демниг кады ажылдажылгазының түңнели болур. Ону «Роскөдээ ажыл-агый банкызы» чээли акша-хөреңгизи болгаш «Тыва Республикага 2012-2020 чылдарда көдээ ажыл-агыйны болгаш көдээ ажыл-агый барааннарын, чиг эдин болгаш аъш-чем рыногунга идигни берип хөгжүдери» деп республиканың тускай сорулгалыг программазындан үндүрген субсидия-биле акшаландырып туткан. Төлевилелдиң ниити өртээ — 93,4 млн. рубль болган. Арат ажыл-агыйларының, аъш-чем болбаазырадыр бүдүрүлгелерниң төлээлери болгаш садып алыкчыларның четтикпейн манап турганы рыноктуң байырлыг ажыдыышкыны май 10-да болган. Ооң ишти делгем болгаш чырык. Аъш-чемниң сүүзүннүг шынарын камнап-кадагалаар тускай соодукчу-делгиирлер, ногаа болгаш чимис аймаан  шыгжап кадагалаарынга таарымчалыг байдалды тургузар агаарның сериинин болгаш шыгын хынаар херекселдер, изиг-соок суглуг чунар раковиналар-биле  дериттингенин шупту магадап үнелээннер.

Тиилелге хүнүнде

Улуг Тиилелгениң 69 чылынга тураскааткан байырлыг хемчеглер Арат шөлүнге эртенгиниң 10 шакта эгелээн. Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары, тылдың ишчилери шөлдүң ортузунда хүндүлүг олуттарже чалаттырган. Аяс агаар-бойдус таарымчалыг байдал киирип, чыылган чоннуң хей-аъдын, өөрүшкүзүн улам киискидип тур. Байырлыг чыскаалды четтикпейн манаан чон, «кижи бажы кизирт, аът бажы козурт» дээни ышкаш, хөй болду. «Өлүм чок полктуң» салгалдарының сактыышкын чыскаалының соонда, 11 шакта байырлыг марш эгеледи. ТР-ниң ИХЯ-ның, ОБЯ-ның, ТР-ниң суд приставтарының, ТР-ниң үндүрүг албан чериниң, ТР-ниң «Росхайгаарал» эргелелиниң база Агаар-десант шерииниң хоочуннары, школаларның, ортумак, дээди өөредилге черлериниң өөреникчилери, сургуулдары  хөгжүмге үдетпишаан, марштап эртерге, чыылганнарның сагыш-сеткили ала-чайгаар көдүрлүп, бир шактың дургузунда-даа болза, шериг делегейинче аалдап четкен-биле дөмей болдувус. ТР-ниң кадет корпузунуң курсантыларын онзалап демдеглевес аргам чок. Ада-чуртувустуң өзүп орар камгалакчыларының эр мөзү-бүдүштүү, Россия деңнелдиг мөөрейлерге төрээн чуртунуң алдар-адын төлептиг камгалап чорууру дээш оон-даа хөй чедиишкиннеринге кижиниң чоргааралы хайныгып келир.

Тываның Баштыңы хөй-ниитиниң дилээ-биле киирген чугула төлевилелдерни даргалар оюп эртпес ужурлуг дээрзин сагындырып, өөредилге талазы-биле губернаторнуң ийи төлевилелинге хамаарыштыр арга-сүмени бир ай дургузунда белеткээр деп даалганы  социал адыр талазы-биле ажыл-чорудулганы харыылап турар вице-премьер Анатолий Дамба-Хууракка, ол ышкаш Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызынга берген. «Даалга хуусаазында күүсеттинмес болза, яамының ажылдакчылары ажылындан халажып болур»—деп, Шолбан Кара-оол сагындырган.

Тываның Баштыңы өөредилге адырының удуртукчулары-биле бир өг-бүлениң чаңгыс-даа ажы-төлүнге дээди эртем-билиг чедип алырынга деткимче бээр аргаларны тургузар болгаш школаларның удуртулгазынче эр башкыларны хаара тудар дугайында 2013 чылдың төлевилелдерин канчаар боттандырып турарын сайгарып чугаалажып тургаш, чөптүг, шыңгыы чугааны кылыр ужурга таварышкан. Тываның Баштыңы төлевилелдерни боттандырарынга херек кырында чүү-даа кылдынмаанынга  таарзынмаан. Чүге дээрге Өөредилге болгаш эртем яамызы төлевилелдерниң бирээзин 2014 чылдың февраль айда Тываның Чазаанга бадыладырының дугайында илеткээн турган.

Тываның эргим чурттакчылары! Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары!

Россия күрүнезиниң маадырлыг төөгүзүнче мөңгези-биле киир бижиттинген улуг байырлал—Тиилелге хүнү-биле силерге сеткиливис ханызындан байыр чедирип тур бис!

Кижи төрелгетенниң көрбээни эң кадыг-дошкун болгаш хан төгүүшкүннүг дайынының төнгениниң дугайында бүгү делегейге чарлап дыңнаткан тиилелгениң 1945 чылдагы медээзиниң соонда үе улам бурунгаарлап бар чыдар. Ынчалза-даа эрткен дайынның дугайында, улуг салгалдың кижилериниң маадырлыг чоруктарының дугайында сактыышкыннар кажан-даа уттундурбас.Бистиң ыдыктыг хүлээлгевис—боттарывыстың күш-ажылывыс болгаш салым-чаяанывыс-биле Россияның өндүр улуг чоруун бадыткап, ооң экономиктиг күчүзүн, дайынчы аргаларын болгаш делегейге ат-алдарын быжыглап тургаш, тиилекчи маадырларның херектерин төлептии-биле уламчылаары болур. Бо херектерге бистиң чедиишкиннеривис Тиилелгеге болгаш ону чедип алыры дээш өлүм чок маадырлыг чорукту кылганнарга эң эки тураскаал болур. Май 9-та Россияның хоорайларының кол-кол кудумчулары-биле Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары, оларның уруглары болгаш уйнуктары эртерлер. Россияның чаңгыс аай чыскаалынга төлептиг черни бо чылын Крымның болгаш маадыр хоорай Севастопольдуң чурттакчылары ээлээрлер.

Томск областың Зиморевкага 1925 чылда төрүттүнген, дайын тылының хоочуну Валентина Федотовна Гуменикова (Маткова) Чаа-Хөл суурга аныяанда-ла келген.

Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында кызымак тракторист Валентина Федотовна «Шылгараңгай күш-ажыл» деп медаль-биле шаңнаткан. Сталинниң чуруун шуткуп каан медалында «Наше дело правое», а адаанда «Мы победим» деп бижиктер бар.Дайын үезинде уругларны трактористер курстарынга өөредир, а ойталаарга, судтаар турган. Валя Маткованың ийи эжи өөренмес бис дээш 6-6 айга шииттирген. Валентина эки тура-биле өөренип алгаш, ачазы, акызы база улуг угбазы-биле кады трактористеп турган.Өөнүң ээзи-биле 1948 чылда Минусинскиге таныжып алган. Эрги Чаа-Хөлге 1956 чылда көжүп чедип келген. МТС-ке (машина-трактор станциязынга) куруккан болгаш кур черлерден элбек дүжүт ажаажып, өөнүң ээзи-биле өскелерден дудак чок ажылдаан. 1961 чылда Чаа-Хөл кожуун болгаш МТС дүшкен, «Найырал» совхоз тургустунган. Совхозка өөнүң ээзи чолаачылай берген. Валентина Федотовна төп эмнелгеге санитаркалап киргеш,  хүндүлүг  дыштанылгаже үнзе-даа, чаа Чаа-Хөлге көжүп келгеш, иштики херектер килдизинге аштакчылап хөй чыл ажылдаан.

Дайын. Бо сөстү адаарга безин коргунчуг, ону көрген, аңаа киржип чораан кижилер ооң хоралыг уржуктарын, катап эгиттинмес когаралын чүс-чүс чылдарда килеңнеп, сактып бодап чоруурлар. Хомуданчыг чүүл — чылдан чылче дайын хоочуннарының эвээжеп турары. Ада-чурт дайынының дугайында сактып, чон-биле ужуражылга кылып келир фронтучуларның ховартааны харааданчыг-дыр.

1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгени чедип алырынга совет шеригниң, флоттуң, авиацияның дайынчылары база партизаннар кажанда-даа туруп көрбээн дидим, маадырлыг чоруктарны кылып турган. Бүгү чурт «Бүгү чүвени — фронтуга» дээн кыйгырыг адаа-биле кызымак, шудургу күш-ажылы-биле дайынчыларга дузалашканының түңнелинде улуг Тиилелге чедип алдынган. Дайын чылдарында мындыг одуруглар эрес-дидим шериглерни улам сорук киирип, оларның хей-аъдын көдүрүп турган:

Хүндүлүг хамаатылар!

Тыва Республиканың Конституция хүнү-биле силерге изиг байырны сеткиливис ханызындан чедирип  тур бис!

Республиканың Yндезин Хоойлузунуң ээлчеглиг байырлалын тыва чоннуң эрткен оруунуң төөгүлүг хүннериниң бүдүүзүнде демдеглеп турар бис. Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылын болгаш Совет Эвилелиниң составынга Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чылын демдеглээр үе, хүн эрткен тудум, чоокшулап орар. Тыва күрүнениң тургустунарының болгаш сайзыраарының оруунга бо болуушкуннар кол быраларның бирээзи болган.Бо чүс чылдың дургузунда бистиң чонувустуң амыдыралынга болгулаан улуг-улуг өскерлиишкиннерни быжыглаарынга эң чугула чепсек болза, Тываның чоорту өскертип келген Конституциязы болган. Амгы күштүг болуп турар Конституцияның төөгүзү байлак, тыва күрүнениң тургустунарының аңгы-аңгы үе-чадаларын тодаргай көргүскен. 2001 чылдың май 6-да хүлээп алдынган Yндезин Хоойлу Россияның чаңгыс аай экономиктиг, политиктиг болгаш эрге-хоойлу делгеминге республиканы шапкын хөгжүдериниң эрге-ажыктарынга хамааты чөпшээрежилгени болгаш политиктиг турум чорукту камгалап арттырарынга Тываның хөй националдыг чонунуң чүткүлүн көргүзүп турар.

Тываның Баштыңының ажыл-албаны

Кожуун төптери чоорту найысылал дег шинчилиг болур ужурлуг деп, Тываның Баштыңы  саналдаан.

Тываның Баштыңы Шагаан-Арыг хоорайда интернеттиң Wi-Fi четкизиниң байырлыг ажыдыышкынынга киришкен. Ол интернет харылзааның дүргени найысылал Кызылдан дудак чок дээрзин магадаан. Шагаан-Арыг хоорайга эрткен чылын чүс муң хире телефоннарны харылзаштырып болур волокон-оптиктиг харылзаа шугуму ажылдап эгелээрге, ону кожуун чагыргазы, Пенсия фондузу, миграция албанының килдистеринче, №1 школаже, хоорай эмнелгезинче, хөй квартиралыг бажыңнарже кошкан турган. Амгы үеде ол харылзаа дамчыштыр интернеттиң Wi-Fi четкизиниң ажылдап эгелээни —  кожуунда база бир чаа болуушкуннуң бирээзи. Бо төлевилелди «Тывахарылзааинформ» ААН боттандырып кылган.«Кандыг-даа чедиишкинге чаа чүүлдү көөрү өөрүнчүг-дүр. Найысылал дег шинчилиг сайзырал бүгү талага турар ужурлуг. Ылаңгыя чаа тудугларны, кожуун төптеринде чуртталга бажыңнарын суурларның чиңгине планынга дүүштүр электри шугуму чоруткан болгаш социал инфраструктура көрдүнген девискээрлерге тудары, а хоорайларның тудуглары суур шинчилиг болбас ужурлуг дээрзин ол айыткан турган. Тус-тус черлерни хөгжүдеринче угланган төлевилелдерни боттандырарынга бүгү талалыг деткимчени Тываның Чазаа берип турар болганда, бо чүүл кожуун, суму чагыргаларының чугула кылыр ажылдарының бирээзи» — деп,  Ш.Кара-оол демдеглээш, Шагаан-Арыгже ээп кирер оруктан эгелеп хоорайның төвүнге чедир дөрт дилиндектиг оруктуң капитал септелгезиниң дугайында дыңнаткан.

Май 1-де Арат шөлүнге Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалынга тураскааткан «21-ги чүс чылдың ажылчын мергежилдери» деп республиканың 4-кү следу болуп эрткен. Чылдың-на эртип турар хемчег бо чылын ыраккы кожууннардан келген аалчыларның киржилгези-биле онзагай ылгалып көзүлген. 

Тываның барык бүгү өөредилге албан черлериниң сургуулдары, башкылары боттарының кылган ажылдарын делгепкен чоргаар бараалгап турарын көргеш, кижиниң сагыш-сеткили көдүрлүр болду. Республиканың эге болгаш ортумак өөредилге черлериниң сургуулдары мергежилдериниң аайы-биле мастер-класстарны база эрттирген. Чижээлээрге, Кызылдың эмчи колледжизиниң студентилери бичии өпеяаны канчаар шын шарыырын, ажаап-карактаарын айтып берип, чамдык улусту өөредилгеге киириштирди-даа. Келир үениң адалары болур аныяк эр кижилерниң сонуургал-биле көрүп турарын аажок чаптадым. Аныяк кыстар күзелдиг улустуң хан базыышкынын база хынап, черле келир үениң эмчилери болгаш, чонга янзы-бүрү сүмелерни берип турдулар. Бо өөредилге чериниң студентилериниң слетка чылдың-на идепкейлиг киржип турарын демдеглевес аргажок. Колледжиниң башкыларының чугаалап турары-биле алырга, бо чылын өөредилге черинде фитобар төлевилелин боттандырганы — канчаар-даа аажок улуг чедиишкин.