Июль 13. Республиканың малчыннар найыры Наадымның ийиги хүнү. Тес-Хем кожууннуң Калдак-Хамар артының девискээринде Чаа-Оваа шөлү деп чер. Республиканың бүгү чону күрүне деңнелиниң эргезин алган малчыннар байырлалынче чыглып келген. Артты ажып кээрге-ле, хөй машина-балгат болгаш кижилер аразында маңган ак-ак өглер каракка дораан көзүлдү. Көктүг-шыктыг Чаа-Оваа шөлү деп черге Наадымның найысылалдан уламчылаан солун кезээ республиканың муниципалдыг тургузугларының делегацияларының байырлыг чыскаалы-биле эгелээн. Башкарыкчыларның «Амыргын-на, хүндүлүг аалчылар!» дээн дыңзыг үнүнүң соонда Тываның Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң үделгези-биле чыскаалды Тес-Хем кожууннуң ээлери кожуун чагырга даргазы Юрий Тыт-оолдуң башкарганы-биле делегация ажытты. 

Республиканың көдээ ажыл-агыйының мал адырынга чылдың түңнелдери-биле көскү чедиишкиннерни чедип алган кожууннардан 175 делегаттың база чалаттырган аалчыларның киржилгези-биле малчыннарның VI шуулганы Чазактың хуралдаар залынга болуп эрткен. Хүндүлүг аалчыларның аразында Алтай Республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Огнев, кожа-хелбээ Моолдуң Сенгел сумузунда чурттап чоруур тыва делегация база киришкен. Тываның Баштыңы-Чазааның Даргазы Ш.Кара-оол байырлыг хуралды ажыдып тура, күрүне ужур-уткалыг эрге-байдалды алган күш-ажылчы байырлал – Наадым хүнү-биле байырны чедиргеш, онза өөрүп четтириишкинни Моолдан келген төрел чонга дамчыткан.

Ада-чурттуң Улуг дайынынга немец-фашизм-биле дайылдажып, бөгүнгү тайбың чуртталганы камгалашкан тыва эки турачыларның аъттыг эскадронунуң сөөлгү дайынчызы Вера Чулдумовна Байлакты сөөлгү орукче үдээриниң езулалы Алдан-Маадыр аттыг Национал музейге эрткен. Эрес-маадырлыг дайынчы, эрес-кежээ ажыл-ишчи өгбези-биле байырлажып алыр дээш дайынның болгаш күш-ажылдың хоочуннары, Тываның найысылалы Кызыл хоорайның чурттакчылары, кожууннардан келген чон, күш-ажылчы коллективтерниң болгаш хөй-ниити организацияларның төлээлери чедип келген.  Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол маадыр иениң уругларынга, чоок төрелдеринге, чонунга бодунуң болгаш республиканың удуртулгазының мурнундан ханы кажыыдалды илереткеш: «Бистиң эрес-маадырлыг эневис ам-даа үр чурттаарын күзеп чораан мен – деп чугаалаан. 

Ада-чурт дайынының ордениниң бирги, ийиги чергези-биле, Тыва Арат Республиканың ордени, Тыва Республиканың ордени болгаш хөй-хөй медальдарның эдилекчизи, Тываның алдарлыг малчыны, он ажы-төлдүң эргим авазы, эки турачы Вера Чулдумовна Байлактың чырык тураскаалынга мөгейиг кылдыр «Шын» солун сактыышкын арнын парлап үндүрүп тур. Ооржак (Вера) Байлак эрте өгленип алган. Өөнүң ээзи Хапылак Сарыгларны куда соонда Москваның Чөөн чүк улузунуң коммунистиг университединче өөредип чоруткан. Баштайгы дун оглу Кош-оол бир хар четпээнде, аныяк ава Вера Байлак фронт чоруур дугайында билдириишкинни киирген: «Yш эжишки кожкомга чеде бергеш, немец-фашистерни чылча шавары-биле фронтуже чорударын дилээн бижикти берип каан бис.

Улуг чурт ССРЭ-же оор езу-биле халдап келген немец фашистерни чылча шапчыр күзелин Тыва Арат Республиканың арат чону изиг күзелин илередип, дилег билдиришкиннерни киирген. Фронтуже аъттанган 206 эки турачыларның эң сөөлгү дириг арткан маадыры Вера Чүльдүмовна Байлак 2013 чылдың июль 12-де 89 харлыында мөчээн. Ол эгиттинмес улуг чидириг чүгле ооң өг-бүлезинге, чоок дөргүл-төрелинге, тыва чонга эвес, а бүгү чуртка улуг когарал-дыр. Ада-чурттуң Улуг дайынының дарызыг чыдын чыттап, аар-кадыг каржы-дошкун чылдарны чурттап эрткен дириг херечи, Араттыг Тывадан сайзыралдыг амгы Тывага чедир бодунуң күш-ажылчы үлүүн киириштирип, салгалдарга үлегер-чижээн көргүзүп чораан Дайынчы, Малчын, Ие бистен чарлып чоруткан. Ынчангаш тыва эки турачы Вера Чүльдүмовна Байлак-биле байырлажып, сөөлгү оруунче үдээр июль 15-тиң хүнүн Тыва Республиканың Баштыңының Чарлыы-биле кажыыдалдың хүнү кылдыр чарлаан. Орнужудулга езулалын Кызыл хоорайга эрттирер. Июль 15-те 10.00 шакта Национал музейге маадыр-биле байырлажырының хамааты езулалы болур.

Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну, ынчан бот-догуннаан Тыва Арат Республика күрүнеден эки-тура-биле дайынче аъттанган тыва дайынчыларның сөөлгү дириг арткан маадыры Вера Чүльдүмовна Байлак 2013 чылдың июль 12-де 89 харлыында мөчээн. Ол июнь 30-те аар кемдээшкин алганының уржуундан Кызыл хоорайда республика эмнелгезиниң травматология салбырынга чок болган. Вера Чүльдүмовна Байлак 1924 чылдың декабрь 15-те төрүттүнген. 1943 чылда тыва эки турачыларның кавалержи эскадронунуң санитар инструктору болуп дайынче аъттанып турда, ооң хары чүгле 18 турган. Дайын-чааның шөлүнге 8-ки гвардияның эскадрону-биле Украинаның Ровно-Луцк областарын хостажып, бодунуң эрес-дидим чоруун көргүскен. Немец фашистиг эжелекчилерден акы-дуңмалышкы Украинаның хоорай, суурларын хосташкан

Ээлчеглиг ажыл-ишчи чыл эрткен. Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киириштирип, мал оолдаашкынының база малдың баш санын камгалап алыр талазы-биле эки көргүзүглерни чедип алгаш, республиканың көдээ ишчилериниң ортузунга салдынган сорулгаларны боттандырган малчыннарны Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы илередип үндүрген. Өскелерге үлегер-чижекти көргүзүп, эң-не эки үнелелди алган чемпионнарның болгаш мурнакчыларның аттары бо:

Республика Наадымынче чалаттырган аалчыларның бирээзи — Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Таланың хөй мал-маганныг араттарының бирээзи Буян Куулар.

«Октябрь 30 чылы» совхоз сандарап дүжерге, ооң ада-иези хууда мал-маганын азырап өстүрүп чорааннар. Оглу эр бооп өзүп кээрге, аңаа мал-маганын дамчыдып бергеннер. Буян ада-иезинден хүлээп алганы малды өөнүң ээзи Саида Опай-ооловна-биле көвүдедир азырап өстүрүп алганнар. Амгы үеде оларның коданында 600 ажыг шээр, 25 баш бода мал бар. Бо чылын аныяк малчыннар төрүүр 100 хойдан 95 хураганны алган. Аныяк малчын мал-маганын Ээр-Хавак деп черде чайлаанда семиртир одарладып турар.

Июль 15 — Тыва Республиканың Өрт камгалалының хүнү  

Өртчүлерниң бир ажыл хүнү
Тыва Республиканың девискээринде 22 өрт кезектери ажылдап турар. Оларның үжү — найысылалда. Кызыл хоорайның 22 дугаар өртке удур кезээ 2011 чылдың күзүн Магистральная кудумчузунда чаа туттунган оран-савага шудургу ажылдап эгелээн. Байырлал бүдүүзүнде ук черге чедип, өртчүлер-биле бир хүннү эрттирдивис. Солун болгаш билдингир тайылбырларны 2012 чылда ТР-ниң өрт кезектериниң тергиини, өрт кезээниң начальниги Шимет Хүлер-оолович Онгуда берген.

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!

Бөгүн Тываның чаа төөгүзүнде бир-ле дугаар мал ажылдыг араттарывыстың Наадым байырлалын чүгле чоннуң эвес, а күрүнениң кылдыр демдеглеп эрттирип турар-дыр бис. Кайы-даа шагда мал ажыл-агыйы Тываның көдээ черлериниң өзек ажыл-агыйы болуп келген. Мал ажыл-агыйы рынокче шилчилгениң нарын, берге үелерин шыдажып эртер болгаш республиканың көдээ ажыл-агый адырын катап тургузар арганы берген. Чоокта чаа-ла келир үези чок диртип турган көдээ суур-сумуларда кайы хире чаа бажыңнар туттунуп турар-дыр, көрүп көрүңер даан — бүдүн-бүдүн кудумчулар болгаш кварталдар. Көдээде чүгле улуг салгалдың кижилери эвес, а аныяктар бодунуң быжыг дазылдарын «тарып», ажыл-агыйларны тургузуп, бизнести организастап турар апарган.

"Наадым-2013" байырлалының хүннеринде Тыва Республиканың чурттакчыларын болгаш аалчыларын Кызыл хоорай биле малчыннар байырлалының болур чери Тес-Хем кожууннуң Чаа-Оваа шөлү аразынга автобус-биле аргыштырарын Кызыл хоорайның чагыргазы организастап турар. Июль 13 хүннүң бирги чартыында эртенгиниң 7 шактан, ооң соонда 1 шак болгаш-ла, пассажирлер АТБ-ниң автобустары «Кызыл – Самагалдай – Чаа-Оваа шөлү» маршрутка рейстерни кылыр. Автобустуң маршрутче үнер чери – Дружба кудумчузу, 55-те автовокзал. Бир эвес херек апарза, рейстерже немелде автобустарны үндүрүп болур.

Өг-бүле, ынакшыл, шынчы чорук хүнүн байырлаарын 2008 чылда РФ-тиң Премьер-министриниң кадайы Светлана Медведеваның бот-идепкейи-биле демдеглеп эгелээн. Бо байырлал «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» деп медальдыг, ромашка чечээ демдектиг. Анджела, Радик Баадырларның өг-бүлези 16 ажы-төлдүг, оларның аразында 8 уругну азырап алганнар. Анджела Ижиевна өөнүң ээзи-биле 1983 чылда Кызылдың башкы институдун доозуп тургаш, ынчан Радиктиң шеригден чаа келген үези, таныжып алган. 1984 чылда Мөрен суурга куда-доюн эрттирип, 5 оолдуг болуп, эге ажылчын базымнарын Самагалдай, Мөрен суурлардан эгелээннер.

Малчыннар байырлалы Наадымның шилчип турар кубогун бо чылын Тес-Хем кожуун 2012 чылдың түңнелдери-биле көдээ ажыл-агый адырында чедиишкиннери дээш чаалап алган. Наадым байырлалын республиканың кожууннарынга ээлчег аайы-биле эрттирер дугайында шиитпирни Тываның Чазааның Доктаалы-биле 2010 чылда хүлээп алган дээрзин сагындыраалыңар.Тес-Хем кожуун – «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң идепкейлиг киржикчизи. Төлевилелдиң боттанылгазы-биле Чыргаландыда сүт аймаан хүлээп алыр пункт, Берт-Дагда биче тууйбу заводу, Самагалдайда кондитер цеги, Кызыл-Чыраада аът дериг-херексели кылыры-биле биче бүдүрүлге ажыттынган. «Наадым-2013» байырлалының эрттирикчилеринден Кызыл-Чырааның ус-шевери Күр-Дагба Ланаа Тываның тергиин малчыннарының шаңнал фондузунга 39 сыдым кылыр чагыгны алган.