Закрыть
Логин:
Пароль:
Забыли свой пароль?
Войти    

Медээлер

Хамаарышпас Тываның үезинде эрге - хоойлу 26.11.2013 Хамаарышпас Тываның үезинде эрге - хоойлу

Бистиң республиканың бут кырынга тургустунуп, бот-тускайлаң байдалды чедип ап турган үезинде артып калган төөгүлүг чүүлдерниң бирээзи болза, 1924 чылда кеземче-шүүгү херектери болур. Ында кеземче, негелде, күүселде, оон туржук, өг-бүле эргелерин кииргени солун. Амгы күштүг болуп турар кеземче херектериниң 1924 чылдың ол кеземче-шүүгү херектери-биле дөмейлешкек чоруун көөрү амгы үеде солун болуп турар. Таңды-Тываның кодекизинде мындыг одуруглар бар: «Угаан-медерели четпес аарыг кижи херекти медерели чок тургаш, кылыр болза, ону шиитпес. Ындыг кижиге эмчи дузазын чедирер херек. Эзирип алгаш, херек үүлгеткен кижи ону медерелдиг-даа, медерел чок-даа кылыр болза, анаа кижини ышкаш кеземчеге онаар». Ол дүрүм ам-даа күштүг болгай: херек үүлгеткен кижиге эзирик болганы-биле дээш кандыг-даа келдерел көргүспес, ылаңгыя эзирик чорааш, орук шимчээшкининиң дүрүмнерин хажыдып, транспортту шын эвес ажыглаар болза, херекти харын-даа аартадырынга барымдаа болур. 

Чоннуң культуразын диргизер кол арга 26.11.2013 Чоннуң культуразын диргизер кол арга

Чоокта чаа «Шын» солунга (№92, 2013 ч., август 10) В.Конгарның «Оюн, тоол делегейи» деп материалын сонуургадым. Ында совет үеде кыстырган сураглыг эртемден, педагог В.Сухомлинскийниң сөстерин парлаан: «Чаш уругнуң сагыш-сеткил амыдыралы чүгле оюн, тоол, хөгжүм болгаш чогаадыкчы бодал делегейинде чурттап турар болза, бүрүн үнелиг деп санаттынар, а ол бүгү чокта, ол кадып калган чечек-биле дөмей». Бо сөстерни Эрзинниң Булуң-Бажы сумузунуң Кызыл-Сылдыста «Челээш» уруглар садының бажыңының ханазында бижээн дээн. Оон ыңай уруглар садының эргелекчизиниң хөй үе иштинде ак сеткилдиг ажылдап, чаш уругларны ногаа өстүрүп, кат-чимис чыырынга, тодаргайлаарга, күш-ажылга өөредип турарын бижээн. «Оюн, тоол делегейин» оон черле тып чададым.

Ыры-хөгжүм –эгээртинмес байлаавыс 26.11.2013 Ыры-хөгжүм –эгээртинмес байлаавыс

Ноябрьның 16-17 хүннеринде Кызыл кожууннуң Сукпак суурунуң көдээ Культура бажыңынга Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, ыраажы Михаил Айыжының шаңналы дээш республика чергелиг бирги ретро ырлар мөөрейи («Эрткен үе ыры-хөгжүм — эгээртинмес байлаавыс-тыр») болуп эрткен. Бо төлевилелди республиканың Улусчу чогаадылга төвү, Кызыл кожуун чагыргазының культура эргелели, Сукпак суму чагыргазы болгаш Айыжыларның өг-бүлези демнежип организастаан. Ооң сорулгазы – эрткен үениң сагыш-сеткилди доюлдуруп кээр уттундурбас, чараш ырларын чонче катап ээлдирип, Тываның композиторларының чогаадыкчы ажылы-биле чурттакчы чонну улам ханы таныштырып, улус аразында ыраажы салым-чаяанныгларны илередип тывары.

ТР-ниң  Тудуг  болгаш коммунал ажыл-агый чаартылга яамызының сайыды халашкан 25.11.2013 ТР-ниң Тудуг болгаш коммунал ажыл-агый чаартылга яамызының сайыды халашкан

Тываның Баштыңы  Шолбан Кара - оол   ТР-ниң  Тудуг  болгаш коммунал ажыл-агый чаартылга яамызының сайыды Владимир Саттың ажылындан халажыр  дугайында  билдириишкинин хүлээп алган. Сайытты ажылындан  хостаан дугайында медээни      бо хүнгү Чазактың аппарат хуралынга дыңнаткан. Ооң кол чылдагаанын Тываның Баштыңы сайыттың харыылап турары тудуг адырында тургустунуп келген нарын байдалдар дээш халаанын айыткан. Чаа туттунуп турар объектилер  кошкак  хайгааралда, авария соонда катап тургустунар ажылдарның  удуртулгазы чедимче чок болганын демдеглээн.” Чазактың мурнунда улуг сорулгалар салдынган болганда, анаа - ла хол дашты - биле ажылдаары чедишпес. Коммуналдыг ажыл - агыйга суг болза, күштүг  өскерлиишкиннер  негеттинип турар. Ону чедир кылып чоргузарынга сайыттың  үе - хуусаазы  чедер турган ” - деп, Чазактың даргазы санап турар. Тываның Баштыңы сайыттың эрге - дужаалын күүседиринге конкурсту чарлаарын, ажылдап  болгу дег  улус  - биле чугааны  боду чоргузарын, тудуг ажыл - агый угланыышкынында ажылдар хөй болганы - биле  шиитпирни дарый хүлээп алырын дыңнаткан.

Ноябрь 24 — Ие Хүнү 23.11.2013 Ноябрь 24 — Ие Хүнү

Тываның эргим ие-херээженнери! Республиканың бүгү эр кижилериниң өмүнээзинден кайгамчык байырлал-биле — Делегейниң Ие хүнү-биле силерге чүректиң ханызындан изиг байырны чедирерин чөпшээреп көрүңер! Чырык чер кырынга төрүттүнгенивис дээш өөрүп четтирип чоруурувус, чугаалап эгелеп чорааш адаарывыс баштайгы сөзүвүс болур, амыдыралче базымнарны холундан туттунуп алгаш эгелээривис кижиге ханы хүндүткелди бөгүн көргүзүп турар бис. Кижиниң салым-хуузу кандыг-даа болур болза, ооң амыдыралының бүгү дургузунда эң төрээн болгаш чоок кижизи авазы болуп артар.

Меңгилиг сынның мерген сөстүг кызы 23.11.2013 Меңгилиг сынның мерген сөстүг кызы

«Шын», «Тываның аныяктары», тыва радио, телевидениеге ажылдап турган чылдарымда чогаадыкчы журналистерниң улуг-бичии бүгү салгалдарының арга-дуржулгазын көрүп, чагыг-сүмезин дыңнап, мерген сөстүң мергежилинге өөренип, эгин кожа эдержип, кады ажылдап чорааным кажан-даа уттундурбас. Оларның аразында чоргаарланыр коллегаларымның бирээзи – мөңге меңгилиг Мөңгүн-Тайга кызы Лидия Херлииевна Иргит. Ол биче сеткилдиг, оожум-топтуг, эртем-билиглиг, дузааргак, хүлээнген херээнге бедик харыысалгалыг болгаш эчизинге чедир бердинген кижи. Чаңгыс домакка түңней сөглээрге, онза, бүдүштүг кижи.

 

Шыңгыы негелделерни эрткеш… 23.11.2013 Шыңгыы негелделерни эрткеш…

Тыва Республика Россияның өске 82 региону ышкаш, бодунуң девискээринге Олимпий одун хүлээп алырынга белеткенип турар. Республиканың найысылалы Кызыл хоорай эстафетаның киржикчизи болганда, улуг харыысалганы онааган. Тыва чуртка болур улуг болуушкуннуң кол киржикчилери – Олимпий одунуң тудукчуларының дугайында тайылбырны Тыва Республиканың Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамының сайыды Уран-кыс Сергеевна Ондардан алдывыс.

«Адалар» азы «Эрлер»… 23.11.2013 «Адалар» азы «Эрлер»…

Адалар хүнүнге тураскааткан «төгерик столдуң» ажылынга киржир дээн кижилер ноябрь 21-де дүъш соонда Тываның Чазааның Бажыңынга чыглып келген. Олар колдуунда кожууннарда болгаш сумуларда адалар чөвүлелдериниң удуртукчулары, хөй-ниити организацияларның төлээлери, Тываның социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезинге боттарының төлептиг үлүүн киирген, ажыл-херээ, ат-сураа чонга эки билдингир күш-ажылдың хоочуннары, культураның болгаш уран чүүлдүң ажылдакчылары. Оларның аразында күш-ажылчы чедиишкиннери бүгү Тывага диңмиреп турган хоочун малчын Иван Симчитович Дансурун, республикага ча спортун сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирген Евгений Тутатчиков, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ачазы Валерий Кара-оол, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, чурукчу, ус-шевер Эрес-оол Байынды дээш, өскелер-даа. 

Боттуң барааны көвүдээн 21.11.2013 Боттуң барааны көвүдээн

Социал-экономиктиг хөгжүлдениң кол-кол көргүзүглериниң талазы-биле өзүлдениң темпизи Тывада турум болуп артпышаан. Ол дугайын ноябрь 19-та Тываның Чазааның ээлчеглиг хуралынга, 9 айларның түңнелин чугаалажып тургаш, демдеглээн.Республиканың Экономика яамызының дыңнатканын езугаар алырга, боттуң бараан бүдүрүлгезин өстүреринге 2013 чылдың чугула төлевилели — «Бир суур — бир бүдүрүлге» улуг ужур-дузалыг болган. Губернатор төлевилелин күүседип турар үеде көдээ черге чондан сүт хүлээп алыр 20 пункт ажыттынган, дыка хөй сайгарлыкчылар чалаң сүт болбаазырадыр, хымыс болгаш сүттен национал чем белеткээр, эът болгаш балык болбаазырадыр, кондитер цехтерин ажыдар ажылдарже кирген.

Баян-Тала – Бай-Хову 21.11.2013 Баян-Тала – Бай-Хову

Баян-Тала сумузунуң дугайында төөгүп-бижип эгелээр мурнунда чонумга, номчукчуларымга билдингир болзун дээш, Тыва Республиканың төп архив шыгжамырындан бүгү назынын партия ажылынга бараалгаткаш, сөөлүнде хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, партархивке ажылдап турган Баян-Тала оглу Базыр Давааевич Монгуштуң архив шыгжамырындан тыпкан, таңма баскан доктаалын таныштырайн: 1928 чылдың сентябрьда Тываның араттың революстуг намының VII дугаар Улуг Хуралының доктаалы: Улан-Хаан-Ула, Кызыл-Хаан-Даг кожууннардан 13 сумуга чарар. Ооң иштинде Баян-Тала сумузу. Бистиң өгбелеривис Баян-Тала дээрге моол сөс дээр чораан. Тыва дылче очулдурарга «бай чер» азы «бай хову» дээн.

«Участок төлээзиниң чаңгыс хүнү» 21.11.2013 «Участок төлээзиниң чаңгыс хүнү»

Ноябрь 17-де Россияның участок төлээзиниң хүнүнге болгаш участок төлээлериниң албанының үндезилеттингенинден бээр 90 чылынга тураскаадып, «Полицияның участок төлээзиниң чаңгыс хүнү» деп, солун акцияны ТР-ниң ИХЯ-зының парлалга албаны организастаан. Айыткан хүнде болгаш шакта РФ-тиң ИХЯ-зының Кызыл хоорай талазы-биле эргелелинге ИХЯ-ның хөй-ниити чөвүлелиниң кежигүнү, Тываның Улустуң артизи Станислав Ириль болгаш массалыг информация чепсектериниң төлээлери чыглып келдивис. Кызыл хоорайның Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң полициязының начальнигиниң оралакчызы Орлан Сарыгбайның ажылдаар өрээлинде хоорайның участок төлээлери чыглып келген болду. Олар ажылдап үнериниң бетинде дүүнгү хүннүң дугайында байдал-биле таныжып ап, бөгүнгү чаа даалгаларны хүлээп алыр.

Тулган эрлер 20.11.2013 Тулган эрлер
Эр кижи чуртун ээлээр, аал-оранын камгалаар, ажы-төлүн кижизидер дээн бедик хүлээлгени тудар база быжыг күрүнени үндезилеп тургузарынга ханы, мерген, чазыг чок шиитпирни кылып, кезээде чонун баштап чоруур. Республикада Ада хүнүн таварыштыр хөйнүң киржилгези болгаш бедик көдүрлүүшкүнү-биле эрткен байырлыг хемчеглерге «Ада кижи! Шынчы, чөптүг, күштүг, чоргаар болгаш үлегерлиг бол!» деп кыйгырыг-биле Эрзин кожууннуң Адалар чөвүлелиниң удуртуп эрттирген шуулганы онзагай болган.

Тываның «Чоннуң бюджеди»  - budget17.ru деп порталда 20.11.2013 Тываның «Чоннуң бюджеди» - budget17.ru деп порталда

Амгы үеде техниктиг сайзыралдың  ажык - чарлыг  чоруу - биле чергештир, республиканың бюджет айтырыгларын база - ла ындыг ажык байдалда сайгарып турар  болганда,  информация шөлдеринге хөй - ниитиниң ажыглаар хөреңгизиниң дугайында чаңгыс аай  билдингир медеглелдер турарын чедип алыры - биле, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оол  Интернетке “чоннуң бюджеди” деп тускай портал  турарын  айыткан:  “ - Республиканың чурттакчыларынга бюджет  бөдүүн болгаш  билдингир  турар ужурлуг. Бюджеттиң кандыг адырларынче каш түңнүг акшалар чоргузуп турарын, кандыг тңнелдерни чедип алыр сорулгалар ында салдынганын болгаш кандыызы чедип алдынганын билдингир кылдыр парлааш, “Чоннуң бюджеди” деп порталды тургузары чугула. Бистиң чаңгыс чер - чурттугларывыс  чүгле бюджетти билип алырындан аңгыда, чарыгдалдар кезээ канчаар чарыттынып турарын болгаш оларның шын ажыглаттынып турарын сайгарып, оон боттары түңнелдер үндүрүп болур аргалыг  турар ужурлуг”

Сайгарылгада - бюджет айтырыы 20.11.2013 Сайгарылгада - бюджет айтырыы

   2014 чылда болгаш  2016 чылга чедир үеде бюджет талазы - биле хөй - ниити дыңнаашкыннары Тываның Чазаанга болган. Тыва Республиканың Бюджет, үндүрүглер болгаш сайгарлыкчы чорук талазы - биле комитединиң удуртукчузу Маргарита Чульдумнуң даргалаашкыны - биле эрткен хөй - ниити дыңнаашкыннарынга республиканың Чазааның болгаш парламентиниң кежигүннери, ведомстволарның болгаш албаннарның удуртукчулары, муниципалдыг тургузугларның болгаш кожуун чагыргаларының баштыңнары, Саналга палатазының болгаш хөй - ниити организацияларының төлээлери киришкен.

Агаарга ужудулганың айыыл чок чоруун хынаар 19.11.2013 Агаарга ужудулганың айыыл чок чоруун хынаар

Тываже ужуп турар авиарейстер кылып турар самолеттарның айыыл чок чоруун хынаарының дугайында албан - ёзузунуң чагаазын Тываның Баштыңы чоруткан. Казаньга болган халаптың дугайында Шолбан Кара - оол дыңнап каан соонда бодунуң "Вконтакте" арнынга мынчаар бижээн: Казаньга ол коргунчуг халап болуп турар үеде Бакудан ужуп чоруп орган мен. Тудуг материалдарының бүдүрүлгезинге инвестиция кииреринге белен компаниялар - биле чугаалажыышкыннар кылыры - биле болгаш бүдүрүлге шөлдеринге баары - биле дүүн кежээ ужудуп үндүм. Оон мындыг коргунчуг халап болду...

  Тываның  Баштыңы Шолбан Кара - оол Татарстанга болган  халапка кажыыдалын илереткен    19.11.2013 Тываның Баштыңы Шолбан Кара - оол Татарстанга болган халапка кажыыдалын илереткен

“Казаньда коргунчуг халап болган! Амы - тынындан чарылганнарның чоок болгаш төрел кижилеринге кажыыдалды Тыва Республиканың бүгү чурттакчыларының өмүнээзинден илередип тур бис. Улуг оглун чидирген адага, мээң коллегамга, Татарстанның Баштыңы Рустам Нургалиевич Миннихановка кажыыдалдың онза сөстерин илереттим” - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара - оол социал четкиге бижээн. “Татарстан” авиакомпанияның 363 дугаар рейизин күүседип чораан, бортунда 44 пассажирлиг, 6 экипаж кежигүннерлиг “Боинг 737” деп самолет Москваның “Домодедово”  аэропортундан ужуп үнгеш, Казань хоорайның аэропортунга хонуп бар чорааш, ужудуп үнер - хонар шөлге ноябрь 17 - де 19.26 минута турда кээп дүшкен болгаш өртени берген.

Тыва Республиканың Баштыңының Мөген - Бүренде катап туттунган культура бажыңының ажыдыышкынынга байыр чедириишкини 18.11.2013 Тыва Республиканың Баштыңының Мөген - Бүренде катап туттунган культура бажыңының ажыдыышкынынга байыр чедириишкини

Улуг - хүнде, ноябрь 17 - де, Мөңгүн - Тайга кожууннуң Мөген - Бүренге катап  туткан культура бажыңының  ажыдыышкыны болур. 2013 чылдың май айда күштүг хаттың уржуундан электропроводтар каттышканының туңнелинде көдээ культура бажыңы өрттенген турган. Тываның Баштыңы сумунуң болгаш кожууннуң чону демнежип алгаш, ачы - буян марафоннарын кылып чоргузуп турарын көргеш, Тыва Республиканын культура Ямызы таварыштыр «Культура болгаш уран - чүүлге 2013 - 2014 чылдарда Күрүне дузаламчызы»  - деп программа таварыштыр  9 млн рубльди тускайлап дузаны  каткан. Кожуун бюджединден 900 муң рубльди тус чер бюджединден  тускайлаан. Кыска хуусада туттунган культура одааның ажыдыышкынынга Шолбан Валерьевич байыр чедириишкинни чоргускан. 

   

Дүжүттүң магадылалын тургузар дээш 11.11.2013 Дүжүттүң магадылалын тургузар дээш

Бистиң Тывавыстың агаар-бойдузу кончуг кадыг-шириин болгаш чер ажылы агаар-бойдустан кончуг хамааржыр. Ону 2012 чылда болган каңдаашкын база катап бадыткаан. Ынчан бүгү тараа шөлүнүң 5,7 гектары азы 20 ажыг хуузу каңдаашкынга алысканындан 4,4 муң тонна тарааны чидирген бис. Ооң когаралының өртээ 27,1 млн. рубль болган.
Эки дүжүттү алыр дизе, чүгле суггаттыг черлерге тараа культураларын чажары албан апаар-дыр. А амгы үеде бисте бар гидротехниктиг база суггарылга системаларының дериг-херекселдери-биле чүгле 33,2 муң гектар черни суггарып болур бис, ол бистиң хереглелдеривиске оранчок чедишпес. Ынчангаш Көдээ ажыл-агый яамызы 2020 чылга чедир көдээ ажыл-агыйны сайзырадырының база ооң продукциязының рыногун тургузарының үр хуусаалыг улуг программазынга немей тараа шөлдеринге суггарылга системаларын тударының немелде программазын база ажылдап кылган.

Онзагай, ховар мергежилдиг 11.11.2013 Онзагай, ховар мергежилдиг

РФ-тиң Президентизи Владимир Путин 2012 чылдың декабрь 30-де «РФ-тиң инвалидтерниң социал камгалалының» дугайында Федералдыг хоойлуда немелдени киирген. Ында бо чылдың январь 1-ден эгелеп РФ-те имнээр күрүне дылы немешкен.
Россияның кулаа дыңнавастар чөвүлели ниитилелдиң дыңнавас кижилериниң нарын айтырыгларын кичээнгейге алыры-биле тургустунган. Имнээр очулдурукчулар профессионал байырлалын октябрь 31-де демдеглээр. Олар кулаа дыңнавас кижилерге юридиктиг, экономиктиг, социал ачы-дузаны чедирип турар. Ынчангаш олар — дыңнавас кижиниң «кулаа».
  

«Азия төвү» кандыг болурул? 11.11.2013 «Азия төвү» кандыг болурул?

Каа-Хем биле Бии-Хемниң белдиринде «Азияның төвү» тураскаал — чүгле Кызыл хоорайның эвес, а бүгү рес­публиканың онза солун чери. Тураскаалдың мрамордан кылган 2 метр таваанда делегейниң диптерин хевирлээн улуг шардан дээрже үш кырлыг 10 метр суурга дүндүүштелип үнген.Тураскаалда тыва, орус, англи дылдарда «Азияның төвү» деп чайырлап бижээн.
Азияның географтыг төвүн аргыжылга оруктарының инженери, Каа-Хемниң шинчилел ажылдарының партиязының даргазы В.М.Родичевтиң Санкт-Петербург хоорайга 1910 чылда чырыкче үнген «Урянхай крайның дугайында очерк» деп номунда эң баштай бижээн. Англичан доктор Проктор XIX вектиң 90 чылдарда Урянхай девискээринге албан-биле келгеш, Салдам суурга Г.П.Сафьянов дээр байның коданынга Азий диптиң төвүн херечилээн даш чагыны тургускан.