Апрель 12-де дүнекиниң 12 шак 50 минута турда Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринде Кызыл — Абаза автооруунга коргунчуг орук озал-ондаа болган. Аңаа 6 кижи амы-тынындан чарылган, оларның аразынга 10 айлыг чаш төл база чок болган. Арткан 4 кижи эмнелгеде болгаш оларның байдалы бо хүнде чүгээр. Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле Тыва Республиканың Чазааның оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак баштаан комиссия болгаш иштики херектер сайыды Александр Лобанов озал-ондак болган черже дарый үнүпкен. Комиссияже эмчилер, психологтар, орук ажылдакчылары, ТР-ниң ИХЯ-зының Чоннуң айыыл чок чоруун камгалаар полицияның ажылдакчылары кирген. Уткуштур чоруп олурган «ВАЗ-21120» маркалыг ийи машинаның үскүлешкени-биле Чадаана хоорайның бензин кудар станциязының чанынга канчаар-даа аажок коргунчуг озал-ондак болу берген. Чөөн талаже халдып бар чораан «ВАЗ-21120» маркалыг автомашинаны 19 харлыг чолаачы башкарып чораан болгаш, ол боду, ооң 39 харлыг ачазы  күштүг үскүлежиишкинден ол-ла черинге амы-тынындан чарылган.

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың культуразының болгаш эртеминиң хоочун ажылдакчызынга төрүттүнген хүнү-биле байыр чедирген.

Төөгү эртемнериниң доктору, Тываның Улустуң чогаалчызы болгаш эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы, Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, тыва хамнарның бүгү назынында президентизи, «Хамнаашкынның дириг эртинези» америк шаңналдың эдилекчизи, Буян-Бадыргы орденниң баштайгы эдилекчизи, Найырал ордениниң болгаш «Ада-чурттуң мурнунга ачы-хавыяазы дээш» орденниң II чергезиниң эдилекчизи Монгуш Борахович Кенин-Лопсан 89 харлаан. Тыва эртемниң болгаш культураның хоочун төлээзинге төрүттүнген хүнү-биле холбаштыр республика Баштыңы Шолбан Кара-оол байыр чедирген.

Өг-бүлениң сагыыр чаагай чаңчылдары бичии уруглар кижизидилгезинге улуг ужур-дузалыг. Өг-бүлениң чаңчыл-езулалдары уругнуң амыдыралче көрүжүн өөрүшкүлүг болдурар, боду дээш база өг-бүлези дээш чоргааралды оттурар. Чаагай езу-чаңчылдар чаш назын үезин аас-кежиктиг, езулуг тоолчургу байырланчыг болдурар. Өг-бүлеге уруглар-биле кады номну дыңналдыр номчуур чаңчыл эки салдарны чедирип турар, ону нептередип тургузары күзенчиг. Школа назы четпээн база эге школа чадазының үезинде уругну номга хандыкшыдып өөредири чугула. Уругнуң баштайгы номчуур номнары улуг хемчээлдиг, тода үжүктерлиг, чараш чуруктарлыг болза эки. Номчуттунары — ном номчууру кижиниң ниити культуразының база бир кол көргүзүү кылдыр санаттынар.

Федерация Чөвүлелинге Тыва Республиканың хүннери

2014 чылда Тывага кылымал шөлдүг база бир футбол стадиону ажыттынар. Ооң кылымал сиген шывыын РФ-тиң «Күш-культура болгаш спортту сайзырадыры» күрүне программазының акша-хөреңгизи-биле садып алыр. Эрткен неделяда Россияның Чазааның Даргазы  Дмитрий Медведев регионнарда футбол шөлдеринге ындыг шывыгны садып алырынга субсидияларны хуваарының дугайында айтыышкынга ат салган. Россияның 37 субъектилериниң аразындан Тыва футбол стадионун дерииринге 8,4 млн. рубль хемчээлдиг федералдыг субсидияны алыр. Ындыг кылымал шывыг чайгаар үнген сигенниг шөлге деңнээрге, үр хуусаалыг болур (15 чыл чедир) болгаш ажаап-тежээри бөдүүн.

Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чоруктуң «Россияның деткимчези» ниити-россия организациязының президентизи Сергей Борисов Россияның Федерация Чөвүлелинге Тыва Республиканың ажылының түңнелдеринге тайылбыр берген.  «Тывада бизнестиң сайзырап турарын билир мен. Бодунуң демир-орук болгаш одалга төлевилелдери-биле Руслан Байсаров база олче улуг бүзүрел-биле кирген. Ол дээрге аажок кичээнгейлиг болгаш билдилиг, бодамчалыг сайгарлыкчы-дыр. Шупту чүвени ол ылавылап алган деп билип тур мен. Бүгү чүве ынчаар болур болза, ынчаар болур-даа ужурлуг, ынчан Сибирьни шиңгээдип алырының база бир чаа үе-чадазы көстүп кээр. Ынчаар ажылдаар херек! Чуртка ындыг улуг ужур-дузалыг төлевилелдерни сегирип ап турар сайгарлыкчылар эр хейлер-дир. Ыракта черлерни шиңгээдип алыр талазы-биле чүс-чүс чылдың дуржулгазы бисте бар.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Моолдуң Убсанур аймааның губернатору дээрги Даш Цэндсурэнге удурткан моол делегацияны хүлээп алган. 

Ол ужуражылга үезинде кызыгаар чоогунда ийи регионнуң хөй талалыг кады ажылдажылгазының дугайында чугаа болган. Аалчыларга байыр чедирбишаан, Шолбан Кара-оол Тыва биле Убсанур аймактың аразында дугуржулганы тодаргайлаар талазы-биле идепкейлиг туружу дээш оларга өөрүп четтиргенин илереткен, бо чорук экономиктиг болгаш культурлуг харылзааларны шапкын сайзырадыр арганы бээр дээрзин демдеглээн.

Россияның кезек регионнарга, ооң иштинде Тывага, немелде акша-хөреңгини үндүрүп бээриниң дугайында айтыышкынга ат салган

Россияның Тудуг яамызының белээткен документизин Чазактың хуралынга сайгарып көргеш, деткээн. Дмитрий Медведев 2014 чылдың март 31-де Россияда күрүнениң болгаш муниципалдыг хуу өнчүнүң капиталдыг тудуг объектилеринге: 2014 чылда — 1 млрд. 354 млн.,  2015 чылда — 3 млрд. 319 млн.,  2016 чылда — 3 млрд. 446 млн., а ниити — 8 млрд. 143 млн. рубльди чарыгдап, федералдыг кады акшаландырыышкын дугайында доктаалга атты салган. Бо акша-хөреңгини капиталдыг тудуг объектилеринге база федералдыг субъектилерниң тураскаадыг үелерин федералдыг деңнелге байырлап демдеглээр дараазында хемчеглерни кады акшаландырарынче угланган:

Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол республиканың уран чүүл школазының кижизиттирикчилеринге өөрениринге болгаш чурттаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузарын негээн. Республиканың Баштыңының Национал театрга март 15-те   Культура чылынга тураскааткан хемчег үезинде суй белектер делгелгезинге чорааны аңаа чылдагаан болган. Шолбан Кара-оолдуң кичээнгейин дойдан кылган чүүлдерниң бедик шынарлыы, тускайы болгаш чаражы кайгаткан. Тываның Баштыңы республиканың уран чүүл школазының башкызы Арат-оол Бегзи-биле чугаалашкан соонда, ус-шеверниң болгаш ооң өөреникчилериниң чогаадыкчы бодалдарын амыдыралга боттандырарын шиитпирлээн. 

«Тиилелгениң салюду»

Эрткен дыштаныр хүннерде Тываның күрүне филармониязынга «Россия болгаш Тыва — чүс чылда кады» деп кыйгырыг-биле Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чыл оюнга тураскааткан «Тиилелгениң салюду» деп уруглар болгаш элээдилер аразынга республика чергелиг фестиваль болуп эрткен. Аңаа Бии-Хем биле Тере-Хөл кожууннардан аңгыда, шупту кожууннардан чогаадыкчы коллективтер киришкен. «Тиилелгениң салюду» фестивальды ТР-ниң Эртем болгаш өөредилге яамызы 12 чыл дургузунда организастап эрттирип турар.

Тыва Республиканың албан-езузунуң делегациязының РФ-тиң Федерация Чөвүлелиниң комитеттеринге ажылдаанының соонда федералдыг МИЧ-лерниң төлээлерин регионнуң социал - экономиктиг хөгжүлдезиниң айтырыглары сонуургаткан. 

Олар чүгле транспорт айтырыын, энергияның чедишпес чоруун, РФ-тиң Президентизиниң майда үндүрген чарлыктарының күүселдезин сонуургаан эвес, республикада көдээ ажыл-агый адыры кандыг угланыышкын-биле сайзырап турарын база сонуургааннар.

Президентиниң кадет корпузунуң Кызылда тудуун эгелээнин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эрттирген чөвүлел хуралынга ажылчын бөлүктүң удуртукчузу, «Шериглер тудуунуң кол эргелели» ААН-ниң күүсекчи директорунуң бирги оралакчызы Дмитрий Баскаков илеткээн.

Россия Федерациязының камгалал сайыды Сергей Шойгу март 28-те объектини тударының «орук картазынга» атты салган дээрзин дыңнаткан, 2014 чылдың сентябрь 1-де 150 олуттуг ол училищеге өөредилге чылы эгелээр ужурлуг дээрзин ол дыңнаткан. «Ол хуусаада тудугну кылып четтигер ужурлуг бис. Yе бар. Кол чүүл — кады ажылдаарывыс бүгү организацияларның эргежок чугула деткимчени чогуур үезинде көргүзери»—деп, Дмитрий Баскаков чугаалаан.

Кижиниң кадыкшылы – үнелеп четпес эртине. Ынчалза-даа ону хумагалап, камнап билбезивистиң уржуу-биле янзы-бүрү аарыглардан качыгдап, кадыкшылывыска эгиттинмес когаралды чедирип турар бис. Чылдың-на апрель 7-ниң хүнүнде Бүгү-делегейниң кадыкшыл хүнүн демдеглеп эрттирип, эрге-чагыргаларның, ниитилелдиң база кижи бүрүзүнүң кичээнгейин кадыкшыл-биле холбашкан айтырыгларже угландырып, аарыглардан баш бурунгаар камгаланырынче кыйгырып турар.

Бистиң республикавыста кадыкшылды баш бурунгаар кадагалап, аарыглардан камгаланыр, кадык-чаагай, шын амыдыралды чорударының дугайында тайылбыр ажылын чон ортузунда Республиканың аарыгларга удур кадыкшылга төвү чорудуп турар. Ынчангаш бо угланыышкында кандыг ажыл чоруттунуп турарының дугайында төптүң улуг эмчизи Орлан Николаевич СУВАН-ООЛ-биле чугааны чорудар-дыр бис.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Федерация Чөвүлелиниң «Вместе-РФ» телеканалынга интервью берген. Федерация Чөвүлелинге Тыва Республиканың хүннериниң үезинде сенаторлар-биле ажылдың дугайында республиканың удуртулгазының бодалын база регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң онзагай талаларын журналистер сонуургааннар.

— Шолбан Валерьевич, сенаторлар-биле ажылдың түңнелдериниң дугайында Силерниң бодалдарыңар кандыгыл?

— Ол дээрге регионнар-биле ажылдаарының аажок эки хевири-дир. Бистиң республиканы деткээни дээш Федерация Чөвүлелиниң Даргазы Валентина Ивановна Матвиенкога өөрүп четтирдим. Yш хүннүң дургузунда комитеттерге ажыл бачым-чымыш болган. Политиктиг ажыл-чорудулганың хоочуннары, чижээ, Николай Рыжков, Евгений Бушмин болгаш өскелер-даа Тываның сайзыралының чугула айтырыгларын сайгарып турдулар. Оларның дыка хөйү аңгы-аңгы чылдарда республикага каш удаа кээп чорааннар. Бистиң кайгамчык булуңувусту билирин олар чуга

Россия Федерациязының Федералдыг  Чөвүлелинге эрткен Тываның хүннеринге хамаарыштыр үзел-бодал

Тыва Республиканың хүннери Россия Федерациязының Федерация Чөвүлелинге үш хүн уламчылаан. Тываның Баштыңы Ш.В.Кара-оолдуң Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында саналдарын Федерация Чөвүлели бүрүнү-биле деткип, тодаргай хемчеглерни ажылдап кылган.

Федералдыг Хуралдың үстүкү палатазының пленарлыг хуралынга ооң даргазы Валентина Ивановна Матвиенко   түңнел сөс чугаалап тургаш, Тываның сайзыралының нарын айтырыгларын, ооң удуртукчулары улуг күжениишкин-биле шиитпирлеп турарының чугулазын өөренип көргеш, Федерация Чөвүлели Тывага дузалавайн барып шыдавас деп медеглээн. Ол дээрге, республиканың мурнунда тургустунуп келген айтырыгларны дүрген шиитпирлээриниң чугулазын Федерация Чөвүлелиниң сенаторларының ханы анализтеп көргенин херечилеп турар.

Март 29-та ТР-ниң Херээженнер чөвүлели, Бүгү-россияның инвалидтер ниитилелиниң ТР-де салбыры, Кызыл хоорайның инвалидтер ниитилели Орус культура төвүнге «21-ги чүс чылдың херээжени» деп мөөрей эрттирген. Аңаа республиканың кожууннарының, сумуларының база Кызыл, Чадаана хоорайлардан кадыкшыл байдалы кызыгаарлаттынган херээженнер киришкен. ТР-ниң Херээженнер чөвүлелиниң даргазы Раиса Күжүгет Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга мөөрейни тураскаатканын демдеглеп, кожуун чергелиг мөөрейлерни бедик деңнелге эрттирген херээженнер чөвүлелдериниң даргаларының ажылын үнелеп, идепкейжилерге ТР-ниң ХЧ-ниң Хүндүлел бижиктерин тывыскан.