Агаар-десант шериинге чуртунуң мурнунга хамааты албан-хүлээлгезин эрттирери-биле барган аныяк оолдарга аас-кежик «дүшкени» ол деп бодаар мен. Чүге дизе агаар десантниктерге дээрге эң-не дидим, коргуш-сыныш чок, быжыг тура-соруктуг кижилер-дир. Чүге-ле ийик, бичии-даа, элээди-даа оолдар өзүп келгеш, ыяап-ла агаар-десант шериинге хүлээлгезин эрттирер күзелдиг болур. «А чүге албан десантник болуксаар сен?» — деп айтырарга: «Чүге дизе чүгле кортпас кижи парашют-биле самолеттан шураар» — деп харыылаар боор чорду. Ол-даа шын. Ынчаарга оларның чаш угаан-медерелинде безин езулуг эр кижиниң мөзү-бүдүжү хевирлеттинип турары илдең. Маадырымны Станислав Роммедович Самдан дээр. Ол агаар-десант шериинге албан-хүлээлгезин эрттиргеш, улаштыр керээ-биле артып калган. 

Кажан чурт рынок экономиказынче кирип, чурттакчы чонга хостуг сайгарлыр эргени бериптерге, кандыг-даа арга-биле сайгарлып чоруур тура-соруктуг улус аравыста хөй. Олар чуртунга, чонунга сагыш-сеткилинден бердинген, келир үеже тура-сорук-биле бурунгаар базымны кылып чоруурлар.

Бо талазы-биле «Тыва Республиканың күш-ажыл рыногунда дүшкүүрлүг чорукту чавырылдырары» республиканың тускай сорулгалыг программазының шугуму-биле бодунуң хуу бүдүрүлгезин ажыдып алган Кызыл хоорайда хуу сайгарлыкчылар Амир Эдуардович, Саида Тановна Соруктугларның ажыл-ижи-биле таныштым.

Орук-транспорт комплекизиниң яамызындан медээ езугаар алырга, июль 30-де эртен 9-10 шак үезинде Кызыл хоорайның аэропортундан «Ан-2» самолет Yш-Белдир аржаанынче пассажирлерлиг ужуп үнген, шимчедикчизинде дааш дыңналып кээрге, самоледун дүрген хондурар ужурга таварышканын экипаж диспетчерлерге дыңнаткан. «Кызыл» аэропорттуң өрт-камгалал албаны шалыпкын хөделип, өрт өжүреринге болгаш камгалал ажылдарын чорударынга белен турган. Самолетту экипаж озал-ондак чокка аэропортка хондурган, пассажирлер болгаш экипажтың аразындан кемдээн-кергээн кижи чок болган.

Июль 26-да ТР-ниң Ыяап-ла медицина камгаладылга девискээр фондузунга РФ-тиң Президентизиниң 2012 чылдың май 7-де үнген 597 дугаарлыг дужаалының боттаныышкынының дугайында «төгерик стол» эрткен. Аңаа республиканың эмнелгелериниң удуртукчулары киришкен. Ук хуралга килдис эргелекчилери О.Д. Сарыглар, Л.М. Бумбажай, В.Н. Хураган сөөлгү үеде кадык камгалалында чаартылгалар, чоннуң диспансеризациязын болгаш профилактиктиг эмчи шинчилгелерин күштелдирериниң, эмчи ажылдакчыларының акша-шалыңын улгаттырар талазы-биле кылып чорудуп турар ажылдарның дугайында илеткелдерни кылган. 

Россияның Президентизи Владимир Путин биле Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев, Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу Тывага келгеш, агаар-бойдузу болгаш аң-меңи камгалалдыг чараш черлериниң бирээзинге чорааннар. Тус черниң ховар аң-меңин канчаар камгалап, чизелеп, шинчилеп турарының дугайында камгалалдыг черниң ажылдакчылары-биле ажыл-агыйжы чугаа болган.Төнүп чидериниң кырында келген ирбисти камгалап арттырар, ооң баш санын көвүдедир талазы-биле эртем-шинчилел ажылдарын эртемденнер элээн каш чылдар дургузунда Саян-Шушенск камгалалдыг девискээрде чорудуп турар.

Кызыл хоорайның кыдыында хөй шимчээшкинниг Магистральная кудумчузунда оруктуң капитал септелгезин апрель эгезинде кылып эгелээн. Республиканың муниципалдыг районнары-биле найысылалды холбаштырып турар бо автомобиль оруу эргижиреп, каш чыл иштинде септеттинмээнинден бодунуң арга-курлавырын чидирген. Хоорай улгадып, транспорт саны көвүдээнинден орукту эде кылырын планда киирген.Бөгүнге чедир амгы үениң дөрт одуруглуг оруунуң 6 километри Спутник микрорайонунуң дужунга чедир чаа кадыг шывыг-биле шыптынган, ооң машина эртер кезээн алгыдыр кылганы кончуг таарымчалыг. 

Амгы үеде хөй-ниитиниң, эксперттерниң, партияларның киржилгези-биле Россияда чаа пенсия дүрүмүн сайгарып, чугаалажып турар. Оон аңгыда хөй-ниитиниң социологтуг айтырылгазын чорудуп турар. Бөгүн бо айтырыгга хамаарыштыр Россияның Пенсия фондузунуң Тыва Республика салбырының даргазы Баяна Тугур-оол-биле интервью:

Бурят Республиканың төвү Улан-Удэ хоорайга культура, кадык камгалал, өөредилге, массалыг информация чепсектериниң адырларынга информастыг технология-лар сайзыралының аргаларының дугайында сайгарар сорулгалыг «Байкалдың информастыг чыыжы-2013» деп хемчегге киржири-биле редакциядан чөпшээрелди база деткимчени алганымдан бээр таптыг-ла үш хонганда Кызылдың «Буян-Бадыргы» аалчылар бажыңының чанындан бичии автобуска олурупкаш, «Улан-Удэ кайы сен?» дээш, тутсупкан мен. Автобустуң соңга өттүр төрээн черимниң семдер көк тайгалары, чиңгир ногаан арга-арыглары, дээрже шаштыгып үнгүлей бергилээн харлыг баштыг ак-көк сыннары шокараңнагыладыр эртип турду.

Сөөлгү үеде ада-иелер-биле болгаш школаның харылзаазы сырый эвес болганындан назы четпээн уруглар ортузунда корум-чурум үрээр чоруктарның саны көвүдеп турар. Ада-иелер кижизидилге айтырыгларынче кичээнгей салбайн турарындан уруглар Тыва Республиканың хоойлузун хажыдып, кежээки үе – 22.00 шактан 06.00 шакка чедир ада-иезиниң хайгааралы чокка хөй-ниити черлеринге чурум үреп, эзиртир суксун аймаан ижип тургаш, ИХЯ ажылдакчыларынга туттуруп, катап чурум үревезин дээш азы озал-ондакка таварышпазын дээш назы четпээн корум-чурум үрекчилерин түр када тудуп тургузар төпче киирип турар. № 120-1999 Федералдыг хоойлу езугаар 7 хардан 18 харга чедир назы четпээн уругларны төп хүлээп турар.

Россияның Айыыл чок чоруктуң федералдыг албанының Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң ажылдакчылары күрүнениң айыыл чок болурунуң талазы-биле оперативтиг хемчеглерни ап чорудуп тургаш, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суурнуң чурттакчызы, 47 харлыг Артур Агар-оолдан кижи кылган карабинни болгаш «ТОЗ» хевирниң винтовканың кол кезектерин илередип тыпкан. Кижи кылган карабинден боолап болур, а винтовкадан боолаар арга чок болган. Айыыл чок чоруктуң федералдыг албанның эргелелиниң илереткен материалдары-биле Россияның ИХЯ муниципалитеттер аразында «Таңды» килдизиниң истекчизи РФ-ниң КК-ниң 222 чүүлүнүң 1-ги кезээ езугаар (хоойлу-дүрүмнү хажыдып, бооларны болгаш ооң кол кезектерин, октарны, частыр бүдүмелдерни болгаш чазылдырар дериг-херекселди тып алганы, эдилээни, өске кижилерге дамчытканы, сатканы, шыгжааны, ыңай-бээр сөөрткени) кеземче херээн оттурган.

Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы суурда котельная тудуу уламчылавышаан.
«Капитал тудуг эргелели» КБА-ның начальниги Александр Свинцовтуң дыңнатканы-биле алырга, объектини тос участоктарга чарган, оларга тодаргай бригадаларны быжыглаан. Элээн улуг хемчээлдиг ажылдар кылдынган, ооң иштинде: котельнаяның бажыңының болгаш ыш үндүрер хоолайның таваан салган, бажыңның кол өзээн, крышаны тудар тургузугларны, циклоннарны, хүл бункерин тургускан, бажыңны долгандыр чиик бетоннар-биле кажаалаан, чер шимчээшкининге удур камгалалды куткан, 3 котелдарны тургускаш, оларның гидравликтиг шенелделерин чоруткан, газ үнер черлерни кылган. Оон аңгыда тудугжулар бирги каътта шала чадарын база хүл ап каар каналдарны кылырын дооскан. Хүлээп алыр үүрмектээр салбырның ханаларын туткан, таваан салган.

Тываның төөгүзүнде туруп көрбээн болуушкун: Бии-Хем кожууннуң девискээринде «Хааннар шынаазында» базырыктар бүгү делегейде ат-сураглыг апарган. ХХ вектиң эгезинде-ле эртемденнер Уюк хемни болгаш Аржаан чоогун дургаар шөйлүп чоруткан скиф хевирниң хөй базырыктарынче кичээнгейни салып эгелээн. Хемчээлиниң талазы-биле кончуг улуг, диаметри – 80 – 120 метр, бедии 4-5 метр хире. Ук базырыктарда хааннарны хөөржүткен деп даап бодаашкыннар бар. «Хааннар шынаазын» шинчилээри бо хүннерде үргүлчүлээн. Турандан Аржаанче чоруткан орук кыдыында базырыктар хөй, «Аржаан – 1» , «Аржаан – 2», «Оргу-Хову» болгаш «Ак-Хөл»…

Межегейниң чиңгир ногаан мээстеринде ак-чайт апарган оъттап чоруур кодан-кодан өшкү-хойну көөрге, сеткил таалаар. Хоорайның кижиге таарыштыр чогаадып, чаагайжыткан бүгү-ле байдалын, улгатса-ла, хол барбазы көдүрер чиик ажыл-албанын көдээниң берге чымыжынга, өл-чаш малдың азыралынга солаан аныяктар аравыста бар. Yзел-бодалын боттандырар дээн кижи чүден-даа чалданмас дээрзин бөгүнгү маадырларывыстан көрүп болур. «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинде кирип турар Таңды кожууннуң сайгарлыкчыларның бирээзи Херел Михайлович Монгуштуң барааны — өшкү сүдү.