Бо чылын февраль 23-тү Россияның армиязы элээн көдүрлүүшкүннүг уткуп турар. Ооң чылдагааны – Сергей Шойгу Россияның камгалал сайыдының албан-дужаалынга чыл хире ажылдааш, мурнуку үеде чыглы берген белен эвес айтырыгларны дээштии-биле сайгарып шыдааны. Сергей Шойгу психологияны кажан-даа ханы өөренип чорбаан, ынчалза-даа кандыг-даа чүвениң ындын өттүр билир ышкаш угаан-сарыылдыг. Камгалал сайыдының албан-дужаалынга ажылдап эгелээни баштайгы хүнде-ле, генерал погоннарлыг шериг форманы кедип алгаш, камгалал яамызынга чедип келген. Шойгу өттүр билген ышкаш. Чаа сайыттан чогум-на ону Россияның шерии манап турган – камгалал сайыды погоннарлыг болур ужурлуг. Бир эвес чаа сайыт ийи-үш хонук шериг хеп кетпээн-даа болза, Россияның армиязы сандарай бербес болбайн канчаар, ооң шериг хептиг ажылдап эгелээринден хөй чүве хамааржыр дээрзин Шойгу билип турган. Кызыл шөлге Тиилелгениң парадынга Суворов болгаш Нахимов училищелериниң курсантыларын киириштер, «Аврора» крейсерни шериг-далай флодунуң составынче катап эгидер деп Россияның чаа камгалал сайыдының шиитпирлээни онзагай сүлде медээ болган. Ындыг медээ Россияның армиязынга херек турган – ындыг сүлде медээни армия алган.

Тыва Республиканың Чазаанга бо чылдың январь айда болган чөвүлел хуралга Кызыл хоорайга хөй каът бажыңнарны тударын көвүдедириниң, найысылалдың экологтуг байдалының баксыраар чоруун болдурбазының айтырыгларын чугаалажып көрген.

2011-2012 чылдарда Кызылдың девискээринде болгаш хоорай чоогунда харда химиктиг бүдүмелдерниң чүү хире чыылганын шинчилээн эртемденнер база ол хуралдың ажылынга киришкен. Хуралга сөс алган эртемден Наталья Янчаттың дыңнатканы-биле алырга, хөмүр-даш-биле одаар суугуларлыг бажыңнарның чанында харда кижилерниң кадыынга хоралыг химиктиг бүдүмелдер хөй, Кызылдың чылыг-энергетика төвүнүң агаарны хирлендирип турары доктааткан өй-чижектен көвүдевейн турар. Кызылдың агаарын хирлендирбезиниң бир аргалары Каа-Хем хөмүр-даш уургайының хөмүр-дажын эзилдирип болбаазырадыры, энергияның чаа хевирлерин шиңгээдип алыры. Ол хуралга саналдар езугаар алырга, шинчилелдерден өске, Кызыл хоорайны хөмүр-даш ыжы, хөөзүнден хирлендирбес дээш, херек кырында боттандырыпкан тус черниң технологиялары чок бооп турар. Ол хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайның агаарының арыг болуру эртемденнерге база хамааржыр айтырыг-дыр деп демдеглээн.

Эрткен неделяның дыштаныр хүнүнде Таңды кожууннуң Кызыл-Арыгда 8-ки хевирниң кадыы кошкак уругларның школа-интернадынга «Шын» солуннуң редакциязы аалдап четкен. Херимнеп каан улуг девискээр иштинде  хөй санныг бажыңнарның барын бодаарга, мында улуг коллектив ажылдап турары илдең. Школа-интернаттың төп оран-савазынче кирип кээривиске, ооң директору Клара Ивановна Комбу бисти чылыг-чымчак уткуп-хүлээп алды. Орук-суурга кандыг чораанывысты сагыш човап айтыргаш, изиг аъш-чем белеткээн столунче шайлаары-биле чалады. Сүүзүннүг сүттүг шайны аартап ора, удуртукчу башкы интернаттың ажыл-ижи-биле каксы таныштырып чугаалады. Школа-интернатка бажында кемдээшкинниг төрүттүнген, ооң салдарындан угаан-медерелиниң сайзыралы оожум деңнелде уругларны тускай сорулгалыг программа-биле өөредип-кижизидип турар. Мында 77 өөреникчи, 55 башкы болгаш кижизидикчи башкылар 

Афганистандан совет дайынчыларны үндүргенинден бээр 25 чылын демдеглеп турар. Ол дээрге чурттуң шериг төөгүзүнүң арыннарында таңмаланып арткан болуушкун. Совет шериглерни Афганистандан үндүрген хүнү кылдыр февраль 15-ти каш чыл бурунгаар доктааткан. Ол шиитпирни Россияның хөй язы-сөөк чону база афганчыларның эвилелдери  чүүлдүгзүнүп деткээн. Февраль 14-те, 12 шакта найысылалдың Тиилелге шөлүнге Ада-чурттуң кызыгаарындан дашкаар албан хүлээлгезин күүседип чораан шериглерни база дайын шөлүнге маадырлыы-биле тулчуп тургаш, хары черге  бажын салган оолдарны  сактып, хүндүткелдиң, мөгейигниң езулалын эрттирген.

Чыварлыг кыш адакталып-даа турар болза, соок дыңзыг хевээр.  Көдээ ишчилерниң  чымыштыг  ажылын кайы-даа  үеде кидин түлүк деп болур. Республиканың мурнуу кожууннары — Өвүр биле Эрзинниң мал ажыл-агыйларында кыштаглаашкынның эртип турары чүгээр. 

Эрзин кожууннуң шупту 266 ажыл-агыйларында, ооң иштинде көдээ ажыл-агыйның — 69, араттарның — 24, биче кооперативтерниң — 10, а хууда дузалал ажыл-агыйларының  163 кышкы турлагларында 11359 баш бода  болгаш 106808 баш шээр мал, 102 хаван, 64 теве, 134 куш аймаа чизелеттинген. Бо кыжын хар кылын-даа болза, мал-маганның деңгели хүр-менди. Арай  кошкак малды  тургузу азырап турар.

Февраль 11-де ТР-ниң ЧазааныңБажыңынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Соңгу-Чөөн Азия чурттарының регионнар чагыргаларының ассоциациязының(АРАССВА) өөреникчилер болгаш тускай ортумак өөредилге черлериниң сургуулдарыныңаразынга чарлааны Соңгу-Чөөн Азия чурттарының дугайында чогаадыглар мөөрейинге киришкеш, шаңналдыг черлер ээлээн уруглар-биле ужурашкан. Тыва Республиканың өөреникчилериниң, сургуулдарының 20 ажыг ажылдарын 2013 чылдың чайын АРАССВА-ның секретариадының жюри кежигүннеринче  чоруткан.  Шыңгыы шилилгениң түңнелинде Кызыл хоорайның №3 ортумак школазының 11-ги класстың өөреникчизи Аржаана Куулар бирги черге төлептиг болган. Кызылдың өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уруглар школа-интернадының 7-ги классчызы Буяна Монгуш, Тээли суур ортумак школазының 7-ги классчызы Дүгер Салчак, 10-гу классчы Челээш Дивии, 3-кү классчы Аялга Дивии, 2-классчы Белек Чошкак база Тываның көдээ ажыл-агый техникумунуң 1-ги курузунуң сургуулу Долаана Монгуш шаңналды алганнар.

Афганистан, Кабул, Кандагар, Герат, Гиндикуш, Салангыны картадан сонуургап көрүп оргаш, бо хары черлерге бистиң солдаттарывыс тулчуушкунга киржип, коргунчуг дайынның чакпыыл  огунга амы-тынын алысканын сактып келдим.Афганистанга дайын 1979 чылдың декабрьдан 1989 чылдың февраль айга чедир  9 чыл, бир ай, 18 хонук үргүлчү-лээн, чээрбиги чүс чылдың ол берге үези төөгүде уттундурбас болуп арткан. Афган дайыны – эң-не берге, дайынчы маргыштыг, чөрүлдээлиг үе. Ол чылдар совет чоннуң сагыш-сеткилинге аар балыг кылдыр арткан. Бо дайынга барык 18 муң офицерлер, солдаттар маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган. Тывадан 462 солдат ук дайынга киржип, интернационалчы хүлээлгезин күүсеткен.

Өг-бүле — чырык черде кижи бүрүзүнүң эң-не эргим, хайыралыг уязы. Бо бичии «күрүнеге» кижи деткимчени ап, мөзү-шынарга өөренип алыр. Аас-кежиктиг, найыралдыг өг-бүлелерге бүрүн кадык ажы-төл төрүттүнер дээрзинге чөпшээрежир силер бе? Амгы үеде өг-бүле тутпаан аныяк иелерниң доктаамал божуп турары дүвүренчиг байдалды тургузуп турар. Ийи аныяк кижи кады чурттап турар-даа болза, аразында харылзаазын хоойлу-дүрүм езугаар быжыглавас апарган. 2013 чылда республикага ниитизи-биле 8256 чаштар төрүттүнген:  өг-бүлелиг азы уруунуң ачазы документ езугаар тодараттынган иелерден 2931 уруг. А күрүнениң бүрүткели-биле бот кылдыр санаттырар иелер 5323 уруг божаан. Моон алгаш көөрге, ажы-төлүвүстүң хөй кезии чедимчелиг, «долу» өг-бүлелерде төрүттүнмейн турар ышкажыл. 2012 чыл-биле деңнээрге, 2013 чылда бадылгалыг өг-бүлелерниң саны 3,58 хуу эвээжээн. А чарылган өг-бү­лелер 6,18 хуу көвүдээн. 

Сочиде команда аайы-биле маргылдаага баштайгы алдын медальды чаалап алган Россияның фигурлуг чуңгулаашкын спортчуларынга байырны Владимир Путин чедирген.

Фигурлуг чуңгулаашкын талазы-биле ужуражылга баштайгы олимпийжи маргылдаа болган, аңаа Президент чедип келген. Оларның оюнун күрүне баштыңчызы индирден хайгаараан болгаш спортчу көргүзүү доосту бээрге бадып кээп, үрде манаан тиилелгези дээш  чоргааралын илереткен.Россияның фигурлуг чуңгулаашкын талазы-биле чыынды командазын олимпийжи чемпион Евгений Плющенко болгаш оюннарга бир дугаар киржип турар Юлия Липницкая база эжеш танцылаарлар Елена Ильиных биле Никита Кацалов олар төлээлээннер.

Улуг, делгем Россия бодунуң күчү-күжүн делегейге көргүзүп, XXIIКышкы Олимпий оюннарынга аренада 40 муң, экраннар баарында 3 миллиард көрүкчүнү хаара туткан. Бо спортчу маргылдаа аарыкчыларның сагыш-сеткилин хөлзедип, кайгамчыктыг солун болуп, улуг чижилгеге эртер дээрзинге чигзиниг турбас.

Февраль 7-де кежээкиниң 20:14 турда, янзы-бүрү оттар чайнаан дүнеки Сочи хоорайга бүгү чоннуң четтикпейн манааны Олимпиаданың ажыдыышкыны эгелээн. Олимпиаданың маадырлары спортчулар шөлче үнерге, аңгы-аңгы чурттарның баштыңнары оларга улуг-улуг чедиишкиннерни күзеп, байырны чедирген. Кажан Россияның чыынды командазы хостуг, чоргаар, аренаже үнүп келгенде, улуг-бичии аарыкчыларның хей-аъды улам киискип, чурттуң бүзүрелдиг чедиишкини дээш кыйгыны салып, кызыгаар чок өөрүшкүзүн илередип турган.

Шүлүкчү башкы Нина Эртинениң 50 харлаанынга тураскааткан «Кызыл-Дагның сылдызы» деп кожуун чергелиг мөөрей Николай Танзын аттыг көдээ Культура бажыңынга бедик деңнелге эрткен. Ыры мөөрейи эгелээриниң бетинде мугур хар харлап турар башкының амыдыралчы болгаш күш-ажылчы намдары-биле көрүкчүлерни таныштырган.Нина Түлүшевна бойдустан дески салым-чаяанныг болуп төрүттүнген: шүлүкчү, танцычы, чурукчу, спортчу, даараныкчы, аргыкчы. Хаакка маңнаарынга, баскетбол ойнаарынга кожуунда кым-даа аңаа четпес. Хүндүткелдиг башкы өөредилге эргелекчилеп, директорнуң оралакчызы болуп, класс удуртукчузу, херээженнер чөвүлелиниң даргазы болуп үре-түңнелдиг ажылдаан. Шынап-ла, ажыл-иштиң кандыызындан-даа чалданмас кижи. Сиген кезип турда, эр кижилерден чыда кагбас. Школада шүлүк, чогаалга сонуургалдыг уругларны «Сылдысчыгаш» бөлгүмче хаара тудуп, хөй чылдарның дургузунда ону билдилиг удуртуп, хөй-ниити ажылынга идепкейлиг болурунга өөреникчилерге төлептиг чижек болуп чоруур.

Тожу кожууннуң суму школаларының командаларының аразынга Сочиге болур кышкы Олимпий оюннарынга тураскааткан спортчу мөөрей болуп эрткен. Аңаа Тоора-Хемниң, Адыр-Кежиг, Ий база Ийниң санаторлуг школазының школачылары хаак болгаш дагдан шанакка бадар маргылдааларга киришкен. Хаак маргылдаазынга Тоора-Хем школазының командазы бирги черге төлептиг болган. Ийиги база үшкү черлерни Адыр-Кежиг биле Ий школалары тус-тузунда алган.

2013 чылда бистиң республиканың өскүс уругларынга болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок артканнарга 295 квартираны туткан. Бо сорулганы күүседири-биле бюджетке 316,6 млн. рубльди салган. Аныяк кижилерниң көжүп кирип турар чаа бажыңнарын республиканың бүгү муниципалитеттеринде тудуп турар. Оларның иштинде эң ырак болгаш чедери берге черлер база бар. Чижээ, Бай-Тайга кожуунда ийи-ийи аал чурттаар чеди бажың туттунган, Тожуда — алды.2013 чылдың төнчүзүнде Шагаан-Арыг хоорайга, №1 школадан ырак эвесте, чаа бажыңнардан тургустунган кудумчу көстүп келген. Өскүс уруглар чурттаар кылдыр ийи-ийи квартиралыг сес болгаш дөрт квартиралыг бир бажыңны ында туткан. Бажың бүрүзүнүң чанында огород тарыыр болгаш ажыл-агыйга ажыглаар участокту көрген. Ол тудугга 17 млн. рубльди үндүрген. Шагаа бүдүүзүнде 20 чаа бажыңны ээлеринге хувааган, оларның чамдыктары көжүп кире берген, өскелери — белеткенип турар.

Тыва школаларга  өөредилге номнарының төөгүзү оларның амгы үеде байдалы, ол номнарны чогаадып, очулдуруп, редакторлап, парлап чораан буянныг кижилерниң  намдар-төөгүзү, чогаадыкчы ажыл-ижи тыва культураның эрткен оруунуң база бир чугула айтырыгларының  бирээзи.

Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң эртем библиотеказында тыва школаларга өөредилге номнарының фондузу биске эң-не үнелиг, ховар фондуларның бирээзи.  Ында баштайгы «Yжүглелдер», «Букварьлар»,  «Тыва дыл», «Төрээн чогаал», тыва школаларга «Орус дыл» номнары  болгаш 40 чылдарда орус дылдан тыва дылче очулдуруп турган  «Амы чок бойдус», «Бурунгу болгаш ортаакы вектерниң төөгүзү», физика,  химия,  математика,  география дээш, өске-даа эртемнерниң номнары  бар. Оларны чаа шагның өөреникчилери хамаанчок, ортумак назы четкен аныяктар  безин   шоолуг-ла билбес, хөй кезии оларны шуут көрбээн-даа чадавас.