Тываның төвү-биле чүг-ле агаар транспортунга харылзажыр ырак-узак булуңнарының чурттакчыларынга хамааты ужар чүүлдүң «Тываавиа» компаниязы тургустунган дугайында медээ өөрүнчүг болганы чугаажок. Республиканың Орук-транспорт яамызының транспорт килдизиниң начальниги Ирина Романова-биле Тываның хамааты ужар чүүлүнүң катап тургустунуп турарының дугайында бистиң корреспондентивис Шаңгыр-оол Монгуш чугаалашкан.

Сибирь девискээринде эң-не хөй бойдустуң онза камгалалдыг заповедниктери болгаш заказниктери Тываның девискээринде чаттыла берген чыдар. Бистиң өгбелеривис бо долгандыр турар хүрээлеңинге кончуг камныг болгаш хумагалыг чорааннар. Бойдус камгалалының талазы-биле хемчеглерни чорудуп турза-даа, чылдың-на республиканың девискээринде арга-арыг өрттериниң болуп турары харааданчыг. Боду бүткен бойдузувусту камгалаары бистен хамааржыр. «Өлден артар, өрттен артпас» деп чоннуң угаадыында сөглээни дег, 2012 чылдың июнь 6-да, Бай-Тайганың Кара-Хөл сумузунуң девискээринге өрт айыылының өөскээниниң уржуундан боттарының арыг сеткилинден, төрээн чериниң чараш бойдузун өрттен камгалап тургаш аныяк, шыырак десант оолдар амы-тынын бодавайн, эрес-дидим чоруун көргүзүп, чырык өртемчейден чарлып чоруткан. Аныяк маадырларның алдар-ады, овур-хевири бистиң чүректеривиске кезээ мөңгеде уттундурбас болуп артар. 

Агаар транспорту-биле чүъктер болгаш пассажирлер сөөртүлгезин республиканың иштинге болгаш оон дашкаар девискээрлерже эгелээринге Тыва база катап белен. Күрүнениң федералдыг унитарлыг «Тываавиа» бүдүрүлге 2007 чылда бодунуң ажыл-чорудулгазын соксаткан соонда чеди чыл эрткенде, ооң орнунга Тываның Чазааның катап тургусканы «Тываавиа» авиакомпания Россавиациядан чүъктер болгаш пассажирлер сөөртүрүнге чөпшээрелди май 29-та алган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга ол өөрүнчүг медээни республиканың орук-транспорт комплекизиниң сайыды Олег Косоротов ажылчын ужуражыышкын үезинде дыңнаткан. 

Россия Федерациязының Президентизи В. Путинниң Тыва Республикада чурттакчы чон хүлээп алыр чери ажылдап турарын билир бис. РФ-тиң Президентизиниң администрациязының даалгазы-биле 2013 чылдың май 31-де Россияның бүгү субъектилеринге уруглар камгалалының айтырыгларының талазы-биле тускай темага дарый дуза чедирер хүлээп алыышкынны организастаан. Бистиң республикага ук хемчегни ТР-ниң Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның Кызыл хоорайда школа-интернадынга организастап эрттирген.

Боттарының бүдүрген продукциязын халас чарлап нептередир арганы Тываның эң эки сайгарлыкчыларынга тывыскан. Республиканың «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп делгелгезин хаарының езулалынга «Студия 25 кадр» реклама агентилелиниң сертификаттарын бүдүрген кылыглары губернатор төлевилелиниң негелдезинге дүгжүп турар деп регион удуртукчузунуң үнелээни эң эки киржикчилерге республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазын езугаар тывыскан. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол кол редакторлар клувунуң ээлчеглиг хуралынга республиканың улуг-улуг МИЧ-лериниң удуртукчулары-биле ужурашкан.Чугааның кол темазы — Россияның Президентизи Владимир Путинниң удуртулгазы-биле май 31-де чуртталга-коммунал ажыл-агыйының (ЧКА-ның) айтырыгларының талазы-биле Күрүне чөвүлелиниң хуралының түңнелдери болган. Республиканың ЧКА-зында байдалды экижидеринче угланган комплекстиг хемчеглерниң тодаргай планнарын чаңгыс айның дургузунда ажылдап кылырын Тудуг болгаш коммунал ажыл-агыйны чаартырының яамызының удуртулгазынга дааскан мен деп, Чазак Даргазы дыңнаткан. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чеди-Хөл кожуунда муң малдыг малчын Чечена Оюннуң бүдүрүлгезинге чораан. Ол — «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелиниң идепкейлиг киржикчизи. Байырлыг езулалдың чылдагааны чүл дизе, сүт болбаазырадыр талазы-биле амгы үениң бичии бүдүрүлгезиниң ажыдыышкынын кылганы. Бүдүрүлге Чал-Кежиг суурнуң чанында турар. Байырлыг езулалга кожуун удуртулгазы база тус черниң чурттакчылары хөйү-биле киришкеннер. Аалчылар Хову-Аксындан болгаш Кызылдан келгилээн. Бүдүрүлгени тургузуп турар бичии заводтуң өртээ 8 млн. рубль, ону сайгарлыкчы чээли болгаш бодунуң акша-хөреңгизи-биле садып алган. 2012 чылдың сентябрьдан эгелеп продукцияны бүдүрүп үндүрүп эгелээн. 

«Россияның эң эки 100 барааннары» конкурстуң республика чадазы Кызыл хоорайга июнь 10-да эртер. Республиканың Чазааның айтыышкыны-биле Шынар комиссиязының составын бадылаан, федералдыг деңнелге киирер барааннарны бо комиссия шилип алыр. Чылдың-на эрттирип турар апарган бо хемчегниң кол сорулгазы – бүдүрүлгениң ажыктыын, барааннарның шынарын, айыыл чогун болгаш өске барааннардан ылгавырлыын бедидери. Республиканың конкурс комиссиязының даргазы, экономика сайыдының оралакчызы Людмила Трусованың дыңнатканы-биле алырга, российжи күрүне негелделеринге дүгжүр барааннарны шилип алыр, оларның шынарын хынаар болгаш эргежок чугула документилерни тургузар талазы-биле ажыл амгы үеде чоруп турар.

Тывада чаштар уран чүүлү бедик деңнелде сайзырап турар. Аңаа көскү херечи боор «Эдегей» танцы-сам болгаш тыва костюм театры 2014 чылда 15 чылдаанын демдеглээр. Ооң үндезилекчилери — Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Вячеслав Октябрьевич биле Кима Чозаровна Донгактарның өг-бүлези. Россияга болгаш даштыкы чурттарга уран көрүлделерниң хөй дакпыр тиилекчилери, Тываның кайгамчык чараш культуразын өске чоннарга таныштырып чоруур «эдегейжилер» келир чылын Сочиге болур кышкы Олимпий оюннарын каастаар.

Бичии кижиниң кижизидилгези садиктен эгелээр. Каяа чунарын, чемненирин, омаашты шын тударын, орун эдерин, ичелээрин дээш, бо бүгүге уруглар садикке өөренип алыр. Ада-ие ажы-төлүн кижизидикчи башкыларга долузу-биле бүзүреп, садикче эртениң-не идегел-биле эккеп каар болгай. Ынчангаш садик башкыларының болгаш уруглар ажаакчыларының харыысалгазы улуг. Амгы үеде кижизидикчи башкыларның республика чергелиг мөөрейлериниң доктаамал эртип турарын эскерип болур. Аңаа республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан садик башкылары күзелдии-биле киржип турар.  

Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс!

Чайның баштайгы хүнүнде Делегейниң уруглар камгалалының хүнүн чаңчыл езугаар демдеглээр бис. Июнь 1 — чүгле чаш назынның байырлалы эвес, өзүп орар салгалдың салым-хуузу, төрээн республиканың, чурттуң келир үези дээш бистерниң, улуг кижилерниң, боттарывыстың харыысалгавысты ханы медереп билириниң хүнү-дүр.

Май 27-ден май 31-ге чедир Тываның кадет корпузунуң баазазынга республиканың ниити билиг школаларының 10-гу класстарының оолдарының аразынга республика чергелиг 5 хонуктуң өөредиглиг чыылдазы болуп эрткен. Хемчегниң эрттирип турар кол сорулгазы – аныяктарга патриотчу кижизидилгени өөредири болгаш элээди оолдарны шериг албан-хүлээлгезинге белеткээри. База ол ышкаш школаларда амыдыралдың айыыл чок чоруунуң үндезини (ОБЖ) кичээлдеринге алган билиглерин быжыглаары болгаш чурттуң Чепсектиг Күштериниң албан-хүлээлгезинге шериг-профессионал уг-шиин билип алыры.

Май 24-те «Шын» солуннуң редакциязынга өскүс уругларның эрге-ажыын камгалаарының талазы-биле ээлчеглиг «дорт харылзаа» болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң даргазы Наталья Күске-Караевна Ховалыг, Уруглар ажаалда-тежээлдезиниң болгаш өг-бүле талазы-биле килдис начальниги Саяна Николаевна Очур, агентилелдиң консультантызы – кол бухгалтер Урана Даңзы-Белековна Хомушку киришкен. Интернет четкизиниң Фейсбук, Вконтакте арыннарынга ук хемчег дугайында чарлал бериптеривиске, ийи өскүс оол болгаш Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана, Шеминиң чурттакчылары идепкейлиг болуп, ырак черден албан-биле «дорт харылзаага» киржири-биле чедип келгени айтырыг кайы хире чугула дээрзин херечилээн.

Май айның 28-те чылдың-на Кызыгааржылар хүнүн демдеглээри чаңчылчаан. Бо байырлалды 1918 чылда эрттирип эгелээн. Россияның кызыгаары 18 чурттар-биле кожаланчып, 60 муң километр черде шөйлүп чоруткан. Хүннүң-не муң-муң кызыгааржылар чурттуң күрүне кызыгаарын камгалап болгаш хайгаарап турарлар. Театрның фойезинде Тываның кызыгаар эргелелиниң ажыл-амыдыралын, кызыгааржының белеткелин, ооң чедиишкиннерин көргүскен фото-чуруктар болгаш аңаа хамаарышкан номнар, сеткүүлдерни делгээн. Ооң чанынга кызыгаар ажылының хүндүткелдиг хоочуннарын эргелелдиң ажылдакчылары уткуп ап, тураскаал кылдыр чурукка тырттырып турар болду.

Бистиң республикада Интернет четкизи хүнден хүнче сайзыралды ап, чаа-чаа программалар немежип-ле орар. Май 25-те ТР-де информация технологиязының адырының талазы-биле ажылдап чоруур специалистерниң 1-ги шуулганы чаа IT (ай ти)-парк программазын тургузарынга Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң киржилгези-биле эрткен. Аңаа ТР-ниң Чазак аппарадының специалистери, яамылар болгаш албан черлериниң удуртукчулары, «Тывасвязь» ААН-ниң, ТР-ниң «Информастыг технологиялар төвүнүң» специалистери болгаш Тываның күрүне университединиң информатика факультединиң башкылары биле студентилери олурушканнар.