Найысылалдың чаартылгазы

Кызыл хоорайның төп кезээниң чаартылгазы чиңгине планның төлевилелинде кирген. Эрги оруктар чаарттынып турар, чадаң ыяштарны тарып, төп черниң даштыкы хевирин үреп турар садыг төптерин өскээр көжүрери-биле ажылдар эгелээн. Найысылалдың Тыва эки турачылар кудумчузу удавас чаа Арбат шөлү кылдыр хуула бээр. Хоорайның төп кудумчуларының аян-шинчизи шевергин, чараш апаар. Чаа тыва Арбатка эрткен-дүшкен улуг-бичии улус дыштаныр аргалыг болур.

«Бо ажылдың баштайгы чадазы «Найырал» кинотеатрындан Россельхозбанкының дужунга чедир  Арбаттың девискээри кылдыр көрдүнген. Хоорайның хевирин онза көрүштүг кылырын планнаан. Ол чоокта  үүрмек барааннарның бичежек үгектерин ап кааптар. Чаартылга ажылынга чарыгдалдың түңү улуг. Ынчангаш Кызыл хоорайның 100 чылынга «Далайга дамды дуза» деп фондуну тургускан бис. Төп кудумчуну чаартып кылырынга хоорай чагыргазының ажылдакчылары боттарының ай дургузунда ажылдаан шалыңын берген база  сайгарлыкчылар акша-көпеекти агар санче шилчидип эгелээн. Чүгле  хоорайның бурунгаар хөгжүлдезинге эвес, төрээн республикавыстың сайзыралынга үлүг-хуузун киириштирип турар. Бо орукка чүгле чадаг кижилер кылаштажыр болгаш машиналар маңнавас кылдыр төлевилелде ынчаар киирген.

Тываны Россияның өске девискээрлери-биле харылзаштырып келген кара чаңгыс улуг орук амгы үениң делгем автомагистралы М-54-түң төөгүлүг ады — Ус оруу. Күчүлүг Улуг-Хемниң бир адыры Ус хемниң адындан ооң ады укталган. 

Бо орукту тударын XIX векте Тыва биле Россияның аразында ажыл-агыйжы болгаш садыг харылзааларының тывылганы негей берген. Орус садыгжы Н.В.Веселов бодунуң бараан чиңин Тываже 1863 чылдың март айда эң-не баштай чоруткан. Ооң соонда орус садыгжылар Тывага садыг паараңнарын ажыдып, тус черниң чонундан мал, өлүк аймаанга, пөс-таавы, эт-сепке орнап ап турар апарганнар. Саян сынны ажылдыр орук тудар дугайында айтырыгны садыгжы Г.П.Сафьянов кончуг идепкейлиг көдүрүп турган. 1909 чылда Россияның Күрүне Думазы орукту тудуп эгелээриниң дугайында шиитпирни хүлээп ап, баштайгы дээрезинде 1,25 млн. рубль акшаны үндүрген. Ол шагда орус  акшаның  үнези дыка улуг турган болгаш, бо дээрге кончуг хөй акша-төгерик-тир. Инженер А.Глебовичиниң төлевилели-биле Ус оруунуң тудуун 1910 чылда эгелээн. Олче көшкүн орус тараачыннарны, шөлүттүрген херектээннерни, тус черниң чурттакчыларын хаара туткан. Хамык ажылды хол-биле кылып, чүъктер сөөртүрүнге аъттарны ажыглап турган. Чон Ус оруу-биле ону туткан шаа-биле аргыжып эгелээн.

Журналистер шуулганындан    

Тыва Республиканың төөгүзүнде болгаш Тываның журналистериниң амыдыралында бир уттундурбас улуг болуушкун болуп эрткен. Ол дээрге «Сибирь – идегелдиң девискээри» деп журналистер шуулганы-дыр. Ооң байырлыг ажыдыышкыны ТР-ниң Чазак Бажыңының хуралдаар залынга болган. Сибирьниң бүгү булуңнарындан келген журналистер  болгаш Москвадан хүндүлүг аалчылар – шупту ийи чүс ажыг массалыг инфомация чепсектериниң ажылдакчылары ол шуулганга киришкен. Байырлыг хуралга олар националдар аразында хамаарылгаларны аяннаштырарынга массалыг информация чепсектериниң ролюнуң дугайында чугааны кылган.

Чыылган хөй журналистерниң мурнунга байыр чедирип сөс алгаш, ТР-ниң Баштыңы — Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оол чүнүң-даа мурнунда  мындыг улуг, хүндүлүг шуулганны хүлээп ап, ону организастап эрттирер ээлери боор эргени берген РФ-тиң Журналистер эвилелиниң баштаар черинге, ооң даргазы Всеволод Леонидович Богдановка, Ажык-чарлыг чорук камгалалының фондузунуң президентизи Алексей Кириллович Симоновка өөрүп четтиргенин илереткен.

– Журналисчи мергежилиңерниң тергииннери болгаш силер сөстүң күжүн кымдан-даа артык эки билир силер, ылаңгыя амгы информастыг технологиялар чүс чылында. Силерниң ажылыңар чонга дыка херек. Украинаның мурнуу-чөөн талазында дайынчы хөделиишкиннерни, ында байдалдың шынын хөйнүң караанга көргүзүп чедирер дээш журналистер  солдаттар-биле дөмей амы-тынын артынче каггаш, эрес-дидим ажылдап чоруп турарын көрүп тур бис. Ол дайында Россияның журналисчи ниитилели кижи хорамчазынга таваржып эгелей бергени хомуданчыг болбас аргажок. Бүгү делегейге шынны көргүзери ол хире аар «өртектиг» болуп турары ол-дур — деп, Шолбан Валерьевич демдеглээн.

«Сибирь – идегелдиң девискээри» деп журналистер шуулганының  үезинде «Сибирика» сайттың редактору, Россия Федерациязының Журналистер эвилелиниң шаңналының лауреады, «Сибирьниң журнализи» аттың эдилекчизи Олег Нехаев «Журналистикада майыктарның (стереотиптерниң) кулданыышкынындан адырлып алырының херек кырында аргалары» мастер-классты эрттирген. Олег Алексеевич — журналистикада тапталы берген майыктардан хостуг болурунуң, материалдар белеткээрде канцеляризмнерни ажыглаарының удурланыкчызы. Канцеляризмнерни эң ылаңгыя даргалар хөй ажыглап турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Родина» журналга интервьюзунга, канцеляризмнер ажыглавайн, республиканың дугайында билдингири-биле чугаалап бергени ооң угаан-сагыжының хостуунуң херечизи дээрзин Олег Нехаев демдеглээн.

Аныяктарның «Дүрген-2014» шуулганының киржикчилери Тываның Баштыңынга бизнес-төлевилелдерин кииргеннер.

Ол дугайын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аныяктарның «Дүрген-2014» өөредилге шуулганының киржикчилери-биле ужуражылга үезинде дыңнаткан. Мурнуку чылдарда дег, Тывада, Россияның өске регионнарында, оон туржук, даштыкыда дээди болгаш тускай ортумак өөредилге черлеринде өөренип турар оолдар болгаш кыстар-биле чугаа ажыт-чажыт чок болган. «Чыл санында эртип турар бо шуулганның кол сорулгазы — ажыл-чорудулганың аңгы-аңгы хевирлеринге чугула төлевилелдерни ажылдап кылып шыдаар аныяктарны илередири» — деп, Чазак Даргазы дыңнаткан. «Силерден ажыктыг саналдарны хөйнү манап турар бис, ооң соонда күрүне деткимчезин аңаа тургузар — деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. - Аныяктарның республика амыдыралынче ханылап кирери, ооң сайзыралының «моторжугажы» болуру күзенчиг. Ынчангаш силерниң-биле ажылдаар кылдыр тодаргай төлевилелдерни күүседириниң талазы-биле эксперттерни чалаан ужурувус-даа ында. Мындыг ужуражылгалардан ажыктыг чүүлдер  алырынга сонуургалым улуг. Силерден кол негелде — шыырак билигни чедип алыры, баштай бодаарга, шыдаттынмас ышкаш төлевилелдерниң күүселдезинге киржир үени эрттирбези чугула. Аныяк назын дораан эрте бээр, профессионал өзүлдениң таваан салып, четтигер ужурлуг силер. Оон аңгыда силерни регионну сайзырадырының оруктарын саналдаар кижилер деп идегеп турар бис».

Орус дыл башкылаашкынының дугайында

Россияның Чазаа орус дылды өөредип турары чогуур деңнелге четпейн турар девискээрлерге орус дылды башкылаарының тускай сорулгалыг программазын белеткээрин РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызынга дааскан.

Ол дугайында Россияның Чазааның чанында орус дыл талазы-биле чөвүлелдиң хуралынга сайгарган, ону Чазак Даргазының оралакчызы Ольга Голодец башкарып эрттирген. Тываның үлегерин езугаар орус дылды деткиириниң онза хемчеглерин алыры чугула дээрзин сөөлгү ЕГЭ-ниң түңнелдери көргүскен, Голодецтиң чугаалап турары-биле алырга, «орус дылды школага канчаар өөредип турарын илдеңи-биле ажыткан». Орус дылды өөредири чогуур деңнелге четпейн турар болгаш онза хемчеглерни алыр ужурлуг регионнарның даңзызын чөвүлелге тургускан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бо айтырыгны 2007 чылда көдүрүп турар үеде орус дылды билириниң деңнели Россия Федерациязының 10 регионнарында, ооң иштинде мурнунда бо талазы-биле чогумчалыг деп санадып турган Якутияда болгаш Бурятияда чогумчалыг эвес болган.

«Звезда» телеканалдың тырттырыкчы бөлүү Тываның девискээринге ажылын бо хүннерде доозуп турар. Ийи неделя дургузунда бөлүктүң кежигүннери бүгү республиканы эргип кезээн. Кызыгаар чоогунуң районнарының чурттакчылары болгаш малчыннары-биле ужурашканнар, аңчылар болгаш балыкчылар-биле чугааны кылганнар. Тываларның хүн бүрү амыдыралын сонуургап көргеннер, а ол ышкаш хоорайжыларның канчаар чурттап турарын сонуургааннар. 

Оларның сорулгазы — амгы Тываның амыдыралының дугайында фильмни тырттырары. Июль 17-де регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол-биле бөлүктүң ажылдакчылары ужурашканнар, журналист Никита Рудаков айтырыгларны  салган.

— Протекторатты чарлаан соонда чүс чыл, бистиң күрүнениң составынга Тываның киргенинден бээр 70 чыл эрткен соонда Россия-биле чоокшулажылга Тываны чогумчалыг кандыг чүүлдерге чедиргенил?

Журналистер шуулганы

Июль 18-те ТР-ниң Чазак Бажыңынга журналистерниң «Сибирь – идегелдиң девискээри» шуулганының байырлыг ажыдыышкыны болган. Аңаа Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол, Россияның Журналистер эвилелиниң баштаар чериниң даргазы Всеволод Богданов, ТР-ниң информатизация болгаш харылзаа сайыды Органа Натсак, Кемерово, Омск, Томск, Тюмень, Новосибирск областардан, Красноярск, Алтай крайлардан, Бурят, Хакас республикалардан, Ямал-ненец автономнуг округтан, Москвадан келген журналистер  болгаш Тываның массалыг информация чепсектериниң төлээлери киришкен.

Шуулганның байырлыг хуралы  Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң байыр чедириишкини-биле ажылын эгелээн. Ш.В.Кара-оол Сибирьниң журналистеринге республика бо чылын Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюн демдеглеп турарын, тыва-орус чоннарның аразында акы-дуңмалышкы харылзааларын, ылаңгыя  Ада-чурттуң Улуг дайынынга тыва эки турачыларның эрес-дидим тулушканын чоргаарал-биле чугаалаан. Июль 24-те 90 харлаар эң-не хоочун «Тувинская правда» (баштайгы ады «Кызыл тараачын») солунунуң республикага интернационалчы чорукту хевирлээринге киирген улуг үлүг-хуузун база онзалап демдеглээн.

Тываның Чазаанга ИХЯ-ның болгаш ОБЯ-ның Тыва Республикада төлээлериниң, республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының, а ол ышкаш Медицина камгаладылгазының девискээр салбырының ажылдакчыларының киржилгези-биле чөвүлел хурал болган, ону Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязының болгаш ТР-ниң Чазак Аппарадының удуртукчузу Аяна Шойгу эрттирген.

Чөвүлел хуралга Украинадан республика девискээринче дезип чедип кээп турарларның дугайында нормативтиг эрге-хоойлу актызының төлевилелин ажылдап кылырынга хамаарыштыр айтырыгны сайгарган. Медицина камгаладылгазының девискээр салбыры дескеннерниң даңзызын тургузар. «Украинаның хамаатыларынга түр чурттаар черни чурттуң девискээринге тып бээриниң талазы-биле эргежок чугула хемчеглерни алыр сорулганы Россияның Чазаа регионнарның мурнунга тургускан — деп, Аяна Шойгу чугаалаан. — Ынчангаш келген кижилерниң аъш-чеминден эгелээш, медицина хандырылгазынга чедир айтырыгларны боданыр ужурлуг бис».

«Тыва — хөгжүлдениң девискээри»

Июль 15-те Таңды кожууннуң Дүрген-Оруу деп черге «Тыва — хөгжүлдениң девискээри» («Дүрген–2014») аныяктарның өөредилге чыыжының байырлыг ажыдыышкыны болуп эрткен. Ону дөрт чыл дургузунда ТР-ниң Чазааның деткимчези-биле ТР-ниң Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамы, Тыва Республиканың Аныяктар чазаа белеткеп эрттирип турар. 

Бо чылын чыышка Тываның 16 муниципалдыг тургузугларындан  болгаш Москва, Санкт-Петербург, Новосибирск, Томск, Иркутск, Абакан дээш, оон-даа өске хоорайларда өөредилге черлериниң студентилериниң 14 землячестволарындан ниитизи-биле 400 ажыг кижи киржип турар. Чыыштың программазы ажыктыг болгаш солун. Хүннүң бирги чартыында аныяктар өөредилгелерге киржип, арга-дуржулгазын, билиглерин байлакшыдып алыр, ооң соонда дыштанылга болгаш спорт хемчеглеринге идепкейлиг киржип турар. Өөредилгени ийи аңгы хевирге тодараткан: «Социал төлевилелдерни ажылдап кылыры» база   «Аныяк сайгарлыкчының школазы». Чедиишкинниг сайгарлыкчы чоруктуң дүрүмнери болгаш ооң ужур-дузалыг чорудулгазының дугайында кичээлдерни Красноярск хоорайның экономика институдунуң башкызы С.В.Трунов, аныяктар херектериниң талазы-биле федералдыг агентилелдиң Тыва Республика талазы-биле куратору А.В.Грищенко, Москваның делегей чергелиг бизнес школазының башкылары А.В.Крылов, И.Б.Крымский база республиканың ат-алдарлыг актерлары, Тываның янзы-бүрү албан черлериниң ажылдакчылары эрттирер.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң интервьюзун «Родина» төөгү журналының «Тыва болгаш Россия: 100 чыл кады» деп тускай үндүрүлгезинге парлаан. Айтырыгларны корреспондент Сергей Антоненко салган.

— Бо чылын Тыва улуг үш юбилейни — Тываны (Урянхай крайны) Россияның хайгааралынга алганының 100 чылын, бодунуң найысылалы — Кызыл хоорайны үндезилеп тургусканының 100 чылын болгаш Россия Федерациязының составынга Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чылын демдеглээр болгай. Төөгүнүң ол болуушкуннары кандыг чылдагааннардан база кандыг байдалдардан болганыл?

— Россияның Тыва-биле, ниитизи-биле национал республикалар-биле эвилелин Барыын чүк колония кылдыр күш-биле кииргени, өске күрүнениң девискээрин эжелээни деп санап турар дээрзин билир мен. Украинада болуушкуннар-биле холбаштыр ол улам чидигленген. Тыва бо талазы-биле оларга чемиш болбас. Ол Россияның составынга ийи удаа кирген, кайызында-даа эки тура-биле.

Тываның мелиорациязы

Июль 15-те ТР-ниң Чазааның Бажыңынга РФ-тиң көдээ ажыл-агый яамызының Мелиорация департаментизиниң директору Даниил Путятинниң удуртулгазы-биле ажыл-агыйжы хурал болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң көдээ ажыл-агый, экономика, саң-хөө, чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының сайыттары, Таңды, Чеди-Хөл кожууннарның чагырга даргалары база «Тывамелиоводхоз» эргелелиниң директорунуң хүлээлгелерин күүседип турар Иван Космогоров олар киришкен.

Республиканың мелиоративтиг комплекизиниң чаартылгазының талазы-биле федералдыг ведомство-биле кады чорудар хемчеглерниң дугайында сайгарып чугаалажыры — хуралдың кол айтырыы болган. «РФ-тиң көдээ ажыл-агый сайыды Николай Федоров биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң мелиорация чаартылгазының талазы-биле ат салган шиитпири езугаар Даниил Путятин Тывада чедип келген» — деп, республикада  агроүлетпүр комплекизиниң адырын харыылап турар, ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Сергей Огнев чугаалаан. «Республикада ниитизи-биле 49 суггарылга системазы бар, оларның сези федералдыг өнчү-хөреңгиде. Республикада херек кырында чүгле 37, ооң иштинде 5 күрүнениң база 32 муниципалдыг суггарылга системаларын ажыглап турар. Оларның хөй кезиинге капиталдыг септелге болгаш чаартылга негеттинип турар. 14,2 муң гектар азы шөлдерниң 45, 8 хуузу суггартынып турар.

Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылы болгаш Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылынга уткуштур кылып турар тудугларның амгы үеде байдалын сонуургап көрээлиңер. Бо талазы-биле ТР-ниң Тудуг болгаш коммунал ажыл-агый чаартылгазының яамызының дыңнадып турары-биле алырга мындыг: 

Тываның хөгжүм-шии театрының чаартылгазы. Тудуг ажылдарынче 2013 чылда 90 000,0 муң рубль көрдүнген. Федералдыг бюджеттен – 63 100,0 муң рубль, республика бюджединден – 26 900,0 муң рубль. Тудуг албан чери – КБУ «Капитал тудуг эргелели». 2014 чылдың февраль айда сценаның тудуу доозулган. Театр чанында сесерликтиң чаартылгазы адакталып, ногаанчыдылга ажылы кидин түлүк.

Улусчу чогаадылга бажыңы. Тудуг албан чери – «Компас» КХН. Тудуг ажылдарынче 2013 чылда 85 500,0 муң рубль көрдүнген. Федералдыг бюджеттен – 60 000,0 муң рубль, республика бюджединден – 25 500,0 муң рубль. Тудугнуң төлевилели езугаар вестибюльду, биче залдарны, репетиция залын, ТР-ниң Культура яамызының өрээлдерин эде тудары көрдүнген. Иштики каасталга ажылдары болгаш даштыкы ханаларны чылыглап база национал хевир-биле каастаар хемчеглер чоруп турар. Амгы үеде чаарттынган  оран-бажыңны барык белен деп болур. План езугаар 2014 чылдың август 15-ке чедир тудуг доостур ужурлуг.

Тываның аныяк сайгарлыкчыларының шуулганынга Москваның, Новосибирскиниң болгаш Томскиниң бизнес-школаларының консультантылары киржир.

ТР-ниң Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамызының «Тыва — сайзыралдың девискээри» деп төлевилелге дүүштүр организастааны аныяктарның «Дүрген-2014» шуулганы Тывага июль 14-тен ажылын эгелээн. Тургустунган чаңчыл езугаар шуулган Таңды кожуунда чараш бойдус чурумулдыг Дүрген-оруу деп черге турисчи слет хевирлиг болуп эртер. Шуулганның организакчыларының дыңнадып турарын езугаар алырга, аңаа киржириниң чагыын республиканың 17 кожуунундан, а ол ышкаш тыва студентилерниң чаңгыс чер-чурттуглар бөлүктеринден база Россияның 15 регионундан киирген. Оон аңгыда Москваның, Новосибирскиниң болгаш Томскиниң бизнес-школаларының башкылары Тывага келирин дыңнатканнар, олар шуулганга лекциялар номчуур болгаш өөредилгелерни эрттирер.

Кызыл хоорайның 100 чылынга

Аныяк республиканың төвү, күчүлүг Улуг-Хемниң кыдыында  Кызыл хоорай ажыл-агыйның аңгы-аңгы адырларының аайы-биле шапкын сайзырап турар. Ол бүгү ажыл-агыйның бир кол өзээнге аай-дедир аргыштырылга  судалы – оруктар хамааржыр. 

Найысылалдың оруктарында чаартылга ажылы майда-ла эгелээн. Кызыл партизаннар, Щетинкин-Кравченко, Найырал, Чүлдүм, Тыва эки турачылар, Комсомольская болгаш Московский кудумчуларында аргыштырылга оруктарының септелгезин «Восток» КХН-ниң орукчулары кылып турар. Хоорайның төвүнде Комсомольскаядан Чүлдүм кудумчузунга чедир кызаа турган орукту калбартып, асфальт-биле шыпкан. Ам автомашиналарның аай-дедир эртеринге болгаш чадаг улус кылаштаарынга таарымчалыы кончуг апарган. Ындыг болзажок, ам-даа чедир кылыр ажылдар хөй: кудумчу чырыдылгазын тургузар болгаш оруктуң кыдыын дургаар ногаанчыдылганы чорудары база планда кирген. Ол чоокта  «Долаан» базаары автомашиналар шөлү кылдыр эде чаарттынган. Ында чүгле баш таарар үгек ол черниң хевирин үреп артканы чаржынчыг.