Чогаалчы кижи амыдыралдың сагыш өөрүүр чаражын-даа, карак чалданыр чудун-даа ажыт-чажыт чогу-биле бижип каар. Номчукчу кижи ооң чаражынга сеткил ханар, амыдыралдың чуттуг багын эскерер, деңнеп, түңнеп, сайгарылдыр бодап, экизин илип ап чоруур.
    Тываның Улустуң чогаалчызы С.С.Сүрүң-оол, чурттап чораан үезиниң үзел-бодалдар негелделеринге таарышпас-даа турган болза, сагыш-сеткилин өйүп чораан чүүл-дер: чоннуң арагага сундулуун, ооң уржуундан ажы-төл, ада-ие, дөргүл-төрел хилинчектенип чоруурун дидими-биле бижип, номчукчуга арттырып каан. Ол чогаалдары дээш шүгүмчүледип-даа чораан.
   

«Кышкы турлаг — кыштаг» төлевилелди күүседириниң талазы-биле республиканың комплекстиг программазының төлевилелин Тываның Чазааның ээлчеглиг хуралынга чугаалашкан, ону республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы киирген.
   Ындыг программаны ажылдап кылырынга республика Баштыңының протокол даалгазы барымдаа болган. Программаның кол сорулгазы республиканың малчыннарының амыдыралының болгаш күш-ажылының байдалын экижидери болур деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ол ышкаш программага малчыннарның кыштагларын капитал септээринге, чаартып кылырынга болгаш амгы шагның төлевилелдерин езугаар тударынга, чуртталга бажыңнарынга болгаш мал кажааларынга суг болгаш электри хандырылгазының системазын тургузарынга күрүне деткимчезин көргүзеринче угланган болур ужурлуг.

Тываның агаар-бойдузунуң кол байлактарының бирээзи – аржааннар. Бо чылын Тываның аржааннарының эм-дом шынарын эртемденнер хынамчалыг шинчилеп көөр деп турар. «Yжен беш аржааннарны шинчилээри-биле чүс чээрби эмчилерни чорудар бис – деп, Интернетте бодунуң арнынга республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол дыңнаткан. – Томскиниң курортология институду-биле керээни чаргаш, аржааннарның эм-дом болгаш өске-даа шынарларын шинчилеп көөр херек. Кым, кайы аржаанга, канчаар эмненириниң дугайында эртемге үндезилээн тайылбырны бээр ужурлуг. Бир аржаанга кадыывысты экижидип, өске аржаанга баксырадып ап-даа турар чадавас бис»

Сибирьниң регионнарынга нептерээн улуг шуурган Тываны база ойбаан. Yзүк-соксаал чок хаттың, дүвүнүң соонда республиканың барыын кожууннарының оруктарын хөме алган, малчын турлагларже чедери берге апарган. Ол талазы-биле ажылдың канчаар чоруп турарын республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга илеткээн.
  Бир дугаарында эң ырак-узак кожуун болур Мөңгүн-Тайгада байдалдың дугайын таныштырган. Кожуун төвү биле Кызыл-Хая суурнуң аразында орук март 6-да хагдынган, «Малчын» КУБ-туң 23 малчыннар турлаанче баар арга чок апарган.

Республиканың сайзыралының талазы-биле кайы-даа талаларның айтырыгларынга хамаарыштыр шиитпирлерни тывары-биле квартал санында ужуражып турарын Тываның Чазаа биле «Тываэнерго» ААН-ниң удуртулгазы дугурушкан.
   Ындыг дугуржулганы биче болгаш ортумак бизнестиң ээлерин электри четкилеринге технологтуг коштурулгазының айтырыгларының талазы-биле Чазактың болгаш регионнуң четки компаниязының аразынга болган «төгерик столга» чарганнар. Кады ажылдажылга болгаш ажык-чарлыг чугаа коммерция болгаш тус-тузунуң эрге-ажыктарын хараан адааннажылгага бодаарга, ажыктыг болур деп, талалар санааннар.

Улусчу чогаадылга бажыңынга «Идегелдиң көвүрүү» деп харык-шинээ кызыгаарлаттынган инвалид улустуң республика чергелиг мөөрей-фестивалының концерт-таныштырылгазы болуп эрткен. Мөөрей боду апрель 19-та эгелээр, бир дугаар хүнүнде бичии уругларның, ийиги хүнүнде — улуг улустуң көрүлдези эртер.

«Идегелдиң көвүрүү» деп мөөрей-фестиваль бистиң Тывага бир дугаар эртери бо. Ол Бүгү-россияның «Дем-биле хөйнү чедип алыр бис!» деп инвалид улустуң мөөрейиниң «адаа-биле» болгаш Бүгү-россияның инвалидтер ниитилелиниң 25 чыл оюнга тураскаадып эртип турар. Бистиң чанывыста кады чурттап чоруур амыдыралдың бергелеринге таварышкан инвалид чонувусту деткип, сагыш салып, оларның аразындан талантылыг тергииннерни үндүрери-биле мындыг хевирлиг хемчеглерни эрттирип турары өөрүнчүг. Бо мөөрейни ТР-ниң Кадык камгалал болгаш социал хөгжүлде, Культура яамы­лары болгаш ТР-ниң Өг-бүлениң болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилел база республиканың караа четпестер хөй-ниити организациязы, Улусчу чогаадылга бажыңы дээш, оон-даа өске албан черлери удуртуп эрттирер.

           Шолбан Кара-оол республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының, а ол ышкаш Мугур-Аксы суурнуң школазының удуртулгазынга хар көшкезинге бастыргаш, амы-тынындан чарылган школачыларның чырык адын мөңгежидери-биле эрттирер хемчеглерни өөренип көөрүн саналдаан. 
     «Оларның спортчу болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында булуң-даа болуп болгай. Чок-ла болза, сактыышкын кичээлдери. Амы-тынындан чарылган алды оол шуптузу оларны онзалап демдеглээринге төлептиглер. Оларның кижи бүрүзү бир онза кижи кылдыр билдингир болгаш, халап-биле үзүлген, кыска-даа болза, чуртталгазында эвээш эвес чедиишкиннерни чедип алган» — деп, ол демдеглээн.

Тыва чуртунуң бойдузу эгээрттинмес казар байлактыг чурт боорундан аңгыда, төлептиг, уран-шевер болгаш ус-дарган чоннуң чурту дээрзинге чоргаарланып орар.

Салым-чаяанныг улус кандыг-даа ажылдың эртинезин кылып үндүрүптер деп чүвени чаңгыс эвес удаа көрдүм. Уран-шеверлерниң, ус-дарганнарның чогаадыкчы, тывызыксыг хол-биле тудуп-даараан ажылдарын кайы-даа үеде эртип турар делгелге үезинде сонуургап көрүп болур. Оларның аразында тос чүзүн малывыстың дүгүнден янзы-бүрү кылыгларны шеверлээни онзагай. Кидис кылыглары кылыр ажылдың Тывада сайзырап, хөгжүп турары демдеглексенчиг.

Оон бээр ам элээн айлар эрте берди. Бодум ыраккы Тожу кожуунда чурттап чорзумза-даа, амыдыралымның аайы-биле Кызыл хоорайже аъттаныптым. Кежээки үе, телевизорну ажыдып алгаш, Тываның чонунуң ажыл - амыдыралын сонуургап, дыңнап олурар арамда хенертен Тываның Баштыңы-Чазак Даргазы Шолбан Валерьевич Кара - оол дыка качыгдалдыг, хомудаан үнү-биле чонну кыйгырып, Бай - Тайга кожуунга болган коргунчуг өрт халаптан когарааннарның өг-бүлезинге, чоок кижилеринге качыгдалды илередип тура, бодунуң езулуг-ла сагыш-сеткилинден карааның чажын төп, туттунуп турары шуут-ла аргажок илдең болду.

Чоокта чаа тыва хүрештиң төөгүзүнге база бир кайгамчыктыг болуушкун болган. Ол дээрге Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң Чарлыы-биле Национал тыва хүрешти сайзырадырынга ачы-хавыяазы болгаш каш дакпыр спортчу тиилелгелерин бедии-биле үнелеп, Тываның Арзылаң мөгези, Республиканың Элээди уругларның спорт школазының национал тыва хүреш талазы-биле тренер-башкызы Андрей Хертекке «Тыва Республиканың Чаан мөгези» деп бедик, хүндүткелдиг атты тывысканы болур.

Бөгүн, марттың 12-де, сураглыг ыраажы чаңгыс чер-чурттуувус Сайын-Хоо Намчылактың төрүттүнген хүнү.
«Чаңгыс херээжен – муң янзы үннер» - деп Австрияда чурттап-ажылдап чоруур, этнохөгжүм биле барыын чүктүң хөгжүм угланыышкынының аңгы-аңгы хевирлерин каттыштырып ырлаар сураглыг тыва ыраажы Сайын-Хоо Намчылактың дугайында «Көшкүн чоннар» амыдыралының дугайында солун радио-дамчыдылга болган. «Сайын-Хоо – ыраажы-шинчилекчи, чогаадыкчы импровизатор, композитор, саунд-поэт болгаш тоолчу» деп аңаа бистиң чаңгыс чер-чурттуувусту үнелээн.

Кемерово областың губернатору Аман Тулеев:

Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Ак-Баштыг дагга хар көшкезинге таварышкаш, элээди спортчу оолдарның амы-тынындан чарылганы-биле холбаштыр Кузбасстың шупту ажыл-ишчилериниң, Кемерово областың администрациязының коллегиязының болгаш бодумнуң мурнумдан илереткен ханы кажыыдалды хүлээп ап көрүңер. Көшкениң хенертен батканы улуг хай-халап бооп, идепкейжи, талантылыг аныяк оолдарның чырык күзелдерин балай шаапканы дыка-ла хомуданчыг-дыр. Кижилерниң өг-бүлелеринче улуг ажыг-шүжүг келген-дир. Оларның чуртталгазында эң-не үнелиг чүве — уруг-дарыының амы-тынын алгаш барганын бодап кээрге, дыка-ла муңгаранчыг-дыр. Ооң кажыыдалы бистиң чүректеривиске база аарышкы-биле дээп, кузбассчыларны сагыш-сеткилин дүвүретти. Чок болган оолдарның чоок кижилеринге болгаш ада-иезинге бистиң кажыыдап турарывысты база дамчыдып көрүңер. Оларның ажыг-шүжүү — бистиң база ажыг-шүжүүвүс-түр.

Россияның Саң-хөө яамызы чурттуң регионнарының өрелерин санаан. Бюджет ажылдакчыларының шалың акшаларын көдүрери, онза байдалдардан когарааннарга компенсация төлевирлери, тудуг дээш, оон-даа өске кандыг акша-хөреңги регионалдыг бюджеттен доктаамал негеттинмес деп.

Тыва 1 млрд. 57 млн. рубль-биле эң-не эвээш өрелиг беш регионнуң аразынче кирген.

Регина Рафаиловна Бегзиниң мөчээни-биле холбаштыр ооң төрелдеринге болгаш чоок кижилеринге ханы кажыыдалын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва Республиканың Чазааның кежигүннериниң болгаш бодунуң өмүнээзинден илергейлээн. «Регина Рафаиловна--өндүр улуг кижи, кайгамчык болгаш ажылгыр ие, сураглыг эртемден, хөй-хөй филологтарның болгаш башкыларның ынак башкызы. Республиканың сайзыралынга ол улуг салыышкынны киирген, бодунуң амыдыралын күш-ажылга, ажылынга, эртемге бараалгадып келген. Ол эртем болгаш чогаадыкчы интеллигенцияның бүдүн салгалын кижизиткен. Ооң ажыл-херээниң үре-түңнелдерин ам-даа он-он чылдарда ооң салгакчылары ажыглаарлар» — деп, регионнуң удуртукчузу демдеглээн.