Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс!

Бистиң чуртувустуң кол күрүне байырлалы — Россия хүнү-биле силерге байыр чедирип тур бис!
Россияның күрүне бот-догуннаашкынының дугайында 1990 чылдың июнь 12-де хүлээп алганы Декларациязы улуг чурттуң төөгүзүнүң чаа үе-чадазының таваан салган, социал-экономиктиг ханы чаартылгаларның, ниитилел амыдыралының бүгү талаларын демократчыдарының, политиктиг чаа-чаа черлерни тургузарының эгезин тургускан.

Кызылдың «Аныяк» өөредилге төвүнүң хуралдаар залынга Ниити-российжи улусчу фронтунуң «Чайгы уруглар дыштанылгазын канчаар солун болгаш таарымчалыг кылдыр организастап болурул?» күрүне-патриотчу клуву-биле кады чугаалажыышкын-шөлчүгешке республиканың чайгы дыштанылгазының дугайында санал-оналдар солчулгазы болуп эрткен. Аңаа Тываның Өөредилге болгаш эртем, Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамылары, Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң, Кызылдың мэриязының өөредилге талазы-биле департаментизиниң удуртукчулары, ада-иелер, өөреникчилер болгаш уруглар дыштанылгазын чорудары-биле сонуургалдыг улус хөйү-биле киришкен.

Сүт-Хөл кожуунга сургакчылап чеде бергеш, чоннуң идепкейлиин, алыс ажылгырын, бедик тура-соруктуун, карактарында хып турар отчугаштарны эскердим. Келген аалчыларынга бедик хүндүткелдиг, канчаар-даа аажок биче сеткилдиг чон. Yениң депшилгелиг чадазында ук кожуун көскүзү-биле сайзырап, мурнуку одуругже үнүп турар. Бо чылын төрүүр хойнуң санынга онааштыр алыр болза, сүт-хөлчүлер өскелерни мурнап чоруп олурар дээрзин демдеглээйн. 100 хойдан 85 хураганны алырын планнааш, 97 хураганны онча-менди камгалап, планын чүс хуу күүсеткен. Эрткен чылын база ук кожуун көдээ ажыл-агыйның бүгү адырларының талазы-биле планын 100,9 хуу күүсеткен. Бо чылдың январь айда ниитизи-биле кожуунда 11303 баш бода, 174574 шээр мал, 2426 баш хаван, 3465 аът санаттынып турар. Наадым байырлалынга уткуштур кожууннуң көргүзүглери багай эвес.

Хензиг киирилде

Куйларга чурттап чораан эрте-бурунгу черлик кижилер ак харга аңның изин көрүп кааш, дыка-ла өөрүп турганнар боор. Ол исти эдерип баргаш, чаан ышкаш улуг мамонтуну баш удур белеткеп алганы оңгарга дүжүрүп алыры — эртенги хүнге амыдыралдың чаа идегели. Час келирге, хар ага бээр. Ынчан ис көзүлбес. Аңнаар черниң уун олар келир үениң салгалдарынга айтып бээр сорулга-биле хая-даштарга чуруп, демдектеп каар турганнар. Моон алгаш көөрге, ак харда аңның изи кижиге чурулгаже эң баштайгы ажыдыышкынны кылырынче сагыш алындырганы чугаажок.

Тыва чогаалдың шинчилекчизи, чогаал критиги, чогаалчы болгаш журналист Мария Хадаханэ 80 харлаан. Республиканың ат-алдарлыг кижилериниң бирээзинге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол байыр чедирген.

— Бүгүдеге улуг хүндүлүг, Мария Андреевна! Силерниң онзагай Юбилейиңер-биле чүректиң ханызындан байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер! Чогаал шинчилекчизи, аас чогаалының камнакчызы, чогаал критиги, очулдурукчу, эртемден болгаш башкы ажылыңар тыва улустуң культуразының салым-чолу-биле сырый харылзаалыг Силерниң адыңар чүгле республикага эвес, а оон дашкаар дыка эки билдингир.

Тываның төвү-биле чүг-ле агаар транспортунга харылзажыр ырак-узак булуңнарының чурттакчыларынга хамааты ужар чүүлдүң «Тываавиа» компаниязы тургустунган дугайында медээ өөрүнчүг болганы чугаажок. Республиканың Орук-транспорт яамызының транспорт килдизиниң начальниги Ирина Романова-биле Тываның хамааты ужар чүүлүнүң катап тургустунуп турарының дугайында бистиң корреспондентивис Шаңгыр-оол Монгуш чугаалашкан.

Сибирь девискээринде эң-не хөй бойдустуң онза камгалалдыг заповедниктери болгаш заказниктери Тываның девискээринде чаттыла берген чыдар. Бистиң өгбелеривис бо долгандыр турар хүрээлеңинге кончуг камныг болгаш хумагалыг чорааннар. Бойдус камгалалының талазы-биле хемчеглерни чорудуп турза-даа, чылдың-на республиканың девискээринде арга-арыг өрттериниң болуп турары харааданчыг. Боду бүткен бойдузувусту камгалаары бистен хамааржыр. «Өлден артар, өрттен артпас» деп чоннуң угаадыында сөглээни дег, 2012 чылдың июнь 6-да, Бай-Тайганың Кара-Хөл сумузунуң девискээринге өрт айыылының өөскээниниң уржуундан боттарының арыг сеткилинден, төрээн чериниң чараш бойдузун өрттен камгалап тургаш аныяк, шыырак десант оолдар амы-тынын бодавайн, эрес-дидим чоруун көргүзүп, чырык өртемчейден чарлып чоруткан. Аныяк маадырларның алдар-ады, овур-хевири бистиң чүректеривиске кезээ мөңгеде уттундурбас болуп артар. 

Агаар транспорту-биле чүъктер болгаш пассажирлер сөөртүлгезин республиканың иштинге болгаш оон дашкаар девискээрлерже эгелээринге Тыва база катап белен. Күрүнениң федералдыг унитарлыг «Тываавиа» бүдүрүлге 2007 чылда бодунуң ажыл-чорудулгазын соксаткан соонда чеди чыл эрткенде, ооң орнунга Тываның Чазааның катап тургусканы «Тываавиа» авиакомпания Россавиациядан чүъктер болгаш пассажирлер сөөртүрүнге чөпшээрелди май 29-та алган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга ол өөрүнчүг медээни республиканың орук-транспорт комплекизиниң сайыды Олег Косоротов ажылчын ужуражыышкын үезинде дыңнаткан. 

Россия Федерациязының Президентизи В. Путинниң Тыва Республикада чурттакчы чон хүлээп алыр чери ажылдап турарын билир бис. РФ-тиң Президентизиниң администрациязының даалгазы-биле 2013 чылдың май 31-де Россияның бүгү субъектилеринге уруглар камгалалының айтырыгларының талазы-биле тускай темага дарый дуза чедирер хүлээп алыышкынны организастаан. Бистиң республикага ук хемчегни ТР-ниң Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның Кызыл хоорайда школа-интернадынга организастап эрттирген.

Боттарының бүдүрген продукциязын халас чарлап нептередир арганы Тываның эң эки сайгарлыкчыларынга тывыскан. Республиканың «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп делгелгезин хаарының езулалынга «Студия 25 кадр» реклама агентилелиниң сертификаттарын бүдүрген кылыглары губернатор төлевилелиниң негелдезинге дүгжүп турар деп регион удуртукчузунуң үнелээни эң эки киржикчилерге республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазын езугаар тывыскан. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол кол редакторлар клувунуң ээлчеглиг хуралынга республиканың улуг-улуг МИЧ-лериниң удуртукчулары-биле ужурашкан.Чугааның кол темазы — Россияның Президентизи Владимир Путинниң удуртулгазы-биле май 31-де чуртталга-коммунал ажыл-агыйының (ЧКА-ның) айтырыгларының талазы-биле Күрүне чөвүлелиниң хуралының түңнелдери болган. Республиканың ЧКА-зында байдалды экижидеринче угланган комплекстиг хемчеглерниң тодаргай планнарын чаңгыс айның дургузунда ажылдап кылырын Тудуг болгаш коммунал ажыл-агыйны чаартырының яамызының удуртулгазынга дааскан мен деп, Чазак Даргазы дыңнаткан. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чеди-Хөл кожуунда муң малдыг малчын Чечена Оюннуң бүдүрүлгезинге чораан. Ол — «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелиниң идепкейлиг киржикчизи. Байырлыг езулалдың чылдагааны чүл дизе, сүт болбаазырадыр талазы-биле амгы үениң бичии бүдүрүлгезиниң ажыдыышкынын кылганы. Бүдүрүлге Чал-Кежиг суурнуң чанында турар. Байырлыг езулалга кожуун удуртулгазы база тус черниң чурттакчылары хөйү-биле киришкеннер. Аалчылар Хову-Аксындан болгаш Кызылдан келгилээн. Бүдүрүлгени тургузуп турар бичии заводтуң өртээ 8 млн. рубль, ону сайгарлыкчы чээли болгаш бодунуң акша-хөреңгизи-биле садып алган. 2012 чылдың сентябрьдан эгелеп продукцияны бүдүрүп үндүрүп эгелээн. 

«Россияның эң эки 100 барааннары» конкурстуң республика чадазы Кызыл хоорайга июнь 10-да эртер. Республиканың Чазааның айтыышкыны-биле Шынар комиссиязының составын бадылаан, федералдыг деңнелге киирер барааннарны бо комиссия шилип алыр. Чылдың-на эрттирип турар апарган бо хемчегниң кол сорулгазы – бүдүрүлгениң ажыктыын, барааннарның шынарын, айыыл чогун болгаш өске барааннардан ылгавырлыын бедидери. Республиканың конкурс комиссиязының даргазы, экономика сайыдының оралакчызы Людмила Трусованың дыңнатканы-биле алырга, российжи күрүне негелделеринге дүгжүр барааннарны шилип алыр, оларның шынарын хынаар болгаш эргежок чугула документилерни тургузар талазы-биле ажыл амгы үеде чоруп турар.

Тывада чаштар уран чүүлү бедик деңнелде сайзырап турар. Аңаа көскү херечи боор «Эдегей» танцы-сам болгаш тыва костюм театры 2014 чылда 15 чылдаанын демдеглээр. Ооң үндезилекчилери — Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Вячеслав Октябрьевич биле Кима Чозаровна Донгактарның өг-бүлези. Россияга болгаш даштыкы чурттарга уран көрүлделерниң хөй дакпыр тиилекчилери, Тываның кайгамчык чараш культуразын өске чоннарга таныштырып чоруур «эдегейжилер» келир чылын Сочиге болур кышкы Олимпий оюннарын каастаар.

Бичии кижиниң кижизидилгези садиктен эгелээр. Каяа чунарын, чемненирин, омаашты шын тударын, орун эдерин, ичелээрин дээш, бо бүгүге уруглар садикке өөренип алыр. Ада-ие ажы-төлүн кижизидикчи башкыларга долузу-биле бүзүреп, садикче эртениң-не идегел-биле эккеп каар болгай. Ынчангаш садик башкыларының болгаш уруглар ажаакчыларының харыысалгазы улуг. Амгы үеде кижизидикчи башкыларның республика чергелиг мөөрейлериниң доктаамал эртип турарын эскерип болур. Аңаа республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан садик башкылары күзелдии-биле киржип турар.