Россияның Айыыл чок чоруктуң федералдыг албанының Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң ажылдакчылары күрүнениң айыыл чок болурунуң талазы-биле оперативтиг хемчеглерни ап чорудуп тургаш, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суурнуң чурттакчызы, 47 харлыг Артур Агар-оолдан кижи кылган карабинни болгаш «ТОЗ» хевирниң винтовканың кол кезектерин илередип тыпкан. Кижи кылган карабинден боолап болур, а винтовкадан боолаар арга чок болган. Айыыл чок чоруктуң федералдыг албанның эргелелиниң илереткен материалдары-биле Россияның ИХЯ муниципалитеттер аразында «Таңды» килдизиниң истекчизи РФ-ниң КК-ниң 222 чүүлүнүң 1-ги кезээ езугаар (хоойлу-дүрүмнү хажыдып, бооларны болгаш ооң кол кезектерин, октарны, частыр бүдүмелдерни болгаш чазылдырар дериг-херекселди тып алганы, эдилээни, өске кижилерге дамчытканы, сатканы, шыгжааны, ыңай-бээр сөөрткени) кеземче херээн оттурган.

Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы суурда котельная тудуу уламчылавышаан.
«Капитал тудуг эргелели» КБА-ның начальниги Александр Свинцовтуң дыңнатканы-биле алырга, объектини тос участоктарга чарган, оларга тодаргай бригадаларны быжыглаан. Элээн улуг хемчээлдиг ажылдар кылдынган, ооң иштинде: котельнаяның бажыңының болгаш ыш үндүрер хоолайның таваан салган, бажыңның кол өзээн, крышаны тудар тургузугларны, циклоннарны, хүл бункерин тургускан, бажыңны долгандыр чиик бетоннар-биле кажаалаан, чер шимчээшкининге удур камгалалды куткан, 3 котелдарны тургускаш, оларның гидравликтиг шенелделерин чоруткан, газ үнер черлерни кылган. Оон аңгыда тудугжулар бирги каътта шала чадарын база хүл ап каар каналдарны кылырын дооскан. Хүлээп алыр үүрмектээр салбырның ханаларын туткан, таваан салган.

Тываның төөгүзүнде туруп көрбээн болуушкун: Бии-Хем кожууннуң девискээринде «Хааннар шынаазында» базырыктар бүгү делегейде ат-сураглыг апарган. ХХ вектиң эгезинде-ле эртемденнер Уюк хемни болгаш Аржаан чоогун дургаар шөйлүп чоруткан скиф хевирниң хөй базырыктарынче кичээнгейни салып эгелээн. Хемчээлиниң талазы-биле кончуг улуг, диаметри – 80 – 120 метр, бедии 4-5 метр хире. Ук базырыктарда хааннарны хөөржүткен деп даап бодаашкыннар бар. «Хааннар шынаазын» шинчилээри бо хүннерде үргүлчүлээн. Турандан Аржаанче чоруткан орук кыдыында базырыктар хөй, «Аржаан – 1» , «Аржаан – 2», «Оргу-Хову» болгаш «Ак-Хөл»…

Межегейниң чиңгир ногаан мээстеринде ак-чайт апарган оъттап чоруур кодан-кодан өшкү-хойну көөрге, сеткил таалаар. Хоорайның кижиге таарыштыр чогаадып, чаагайжыткан бүгү-ле байдалын, улгатса-ла, хол барбазы көдүрер чиик ажыл-албанын көдээниң берге чымыжынга, өл-чаш малдың азыралынга солаан аныяктар аравыста бар. Yзел-бодалын боттандырар дээн кижи чүден-даа чалданмас дээрзин бөгүнгү маадырларывыстан көрүп болур. «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинде кирип турар Таңды кожууннуң сайгарлыкчыларның бирээзи Херел Михайлович Монгуштуң барааны — өшкү сүдү.

Тываның Чазак Баштыңы Ш.Кара-оолдуң үндүрген Айыткалында «100 чылче базымнар» деп тускай төлевилелдиң иштинде Тыва — арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри — республиканың чурттакчы черлериниң болгаш найысылалдың чаагайжыдылгазының талазы-биле конкурсту чарлаан. Ооң кол сорулгазы — чүгле тиилекчилерни илередири эвес, чаагайжыдылга болгаш амыдырал культураның ниити деңнелин бедидери. Ооң-биле чергелештир «Спортту — бажыңнар девискээринче» деп, Шолбан Валерьевич бодунуң губернатор төлевилелин база киирген. Чурттап орар бажыңнарывыс девискээринге уругларга ойнаар спортчу шөлдерни амгы үениң чараш херекселдери-биле дериир сорулганы салган.

«Тыва – хөгжүлдениң девискээри» деп аныяктарның өөредиглиг форумунда ийиги спортчу ээлчег эгелээн. Форум ийи чыл улаштыр Таңды кожууннуң девискээринде республиканың база бир бойдус чурумалдыг черлериниң бирээзи Дүрген кашпалындан ырак эвесте эртип турар болгаш «Дүрген-2013» деп атты алган. Маңаа майгыннар лагеринге бирги ээлчегде аныяк сайгарлыкчыларның командалары, волонтерлар организациялары база чер-черлерниң студентилери чыылган. Олар беш хүн иштинде жюриниң шииткелинге боттарының социал база бизнес-төлевилелдерин киирип, бодалдарын, арга-дуржулгазын солушканындан аңгыда, өөредиглиг шөлдерге эгелеп чоруур бизнесменнерге эргежок чугула теория талазы-биле белеткелди ап, Тываның онза бойдустуг булуңунга дыштанганнар.

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол 47 харлап турар. РФ-ниң камгалал сайыды Сергей Шойгу аңаа байыр чедирген:
— Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Төрүттүнген хүнүңер-биле мээң изиг байырымны хүлээп ап көрүңер. Тываның сайзыраарынга бүгү байдалды тургузуп турар-дыр силер. Силерниң сагыш салыышкыныңар болгаш кызымак чорууңар ачызында бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс биче бизнести тургузар аргалыг бооп, эки эртем-билигни чедип ап, боттарын болгаш республиканы сайзырадыр аргалыг. Афган дайынынга маадырлыы-биле өлген солдаттарның өг-бүлелеринге, инвалидтеринге болгаш хоочуннарынга 90 чылдарда чедирген дузаңарны шериг албаны эрттирип турган үеңерден бээр эки билириңер Россияның армиязы утпаан. Силер бедик эртем-билиглиг, аныяк болгаш эрес-шалыпкын-дыр силер. Быжыг кадыкшылды болгаш бистиң чуртувустуң чаагай чоруу дээш шупту эгелээшкиннериңерге чедиишкиннерни күзедим.

Тываның Баштыңынга ооң төрүттүнген хүнү-биле Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев байыр чедирген.
Ооң байыр чедириишкининде бижээни болза: «Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Төрүттүнген хүнүңер-биле мээң байырымны хүлээп ап көрүңер! Силерниң бедик мергежилдииңерден болгаш организакчы арга-дуржулгаңардан Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдези, девискээрниң турисчи шыдал-быразын боттандырары болгаш ооң онзагай национал езу-чаңчылдарын камгалап арттырары бөгүн кончуг хамааржыр. Быжыг кадыкшылды болгаш чаа чедиишкиннерни күзедим.

                                                                                                                                         Д.Медведев».

Тываның Чазааның кежигүннери, Кызыл хоорайның мэриязының база Кызыл кожуун чагыргазының төлээлери киришкен хуралга Каа-Хем суурга спорт-культура ордузу база Президентиниң кадеттер корпузунуң тудуу-биле холбашкан айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
Улуг байырлалдарга уткуштур кол тудуглар болур бо объектилер келир чылдың сентябрьда ажыглалга кирер ужурлуг. Ынчангаш ооң байырлыг ажыдыышкынынга чалаттырган улуг аалчыларның келири чугаажок. РФ-тиң Камгалал яамызы кадеттер корпузунуң тудуунуң төлевилелин боттандырарынга белен, а ында кирип турар бассейн тудуунуң деткикчизи тодараттынган.