Чоокта чаа В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга Тываның Россияга каттышканындан бээр 100 чыл оюнга тураскааткан «Тос чадырдан үнгеш…»  деп шииниң баштайгы көрүлдези болган. Ооң дугайында база литература адырында  юбилейлиг чылда кандыг ажылдар чоруттунуп турарын сонуургап, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң даргазы, Тываның Улустуң чогаалчызы Эдуард Мижитке ужуражып чугаалаштым.

— Эдуард Баирович, «Тос чадырдан үнгеш…» деп шииниң автору болгай силер, аңаа хамаарыштыр янзы-бүрү чугаалар үнүп турар. Чонга кандыг тайылбыр берип болур силер?

Тываның 20 ажыг чурттакчыларынга күш-ажылчы болгаш хөй-ниитичи ачы-хавыяазы дээш республиканың күрүне шаңналдарын тывыскан.

Бедик шаңналдарны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның хүнүнүң бүдүүзүнде байырлыг байдалга тывыскан. Шаңнатканнарның аразында аңгы-аңгы мергежилдиг кижилер: эртемденнер, башкылар, албан-хаакчыттар, судьялар, күрүне менеджментизиниң төлээлери, чогаалчылар, культура ажылдакчылары, тудугжулар, сайгарлыкчылар, кооператорлар, малчыннар, энергетиктер бар. Оларны чаңгыс чүткүл каттыштырып турар, ол дээрге «Улуг Россияның кезии болур бодунуң төрээн булуңунга ынакшыл-дыр. Ол күзел мергежилинге тергиин болурунга, болуушкуннарның төвүнге турарынга, республиканың болгаш бүгү чурттуң чечектелиишкининге идиг берип турар» — деп, Чазак Даргазы, шаңналды тыпсып тура, демдеглээн.

Россия хүнү — күрүнениң эң кол байырлалы. Хосталганың, амыр-тайбыңның, кижи бүрүзүнүң хоойлунуң болгаш шынчы чоруктуң үндезининге чаагай чөпшээрежилгезиниң байырлалы. Ол — национал чоннарның чаңгыс деминиң, оларның чурттуң амгы база келир үези дээш ниити харыысалгазының демдээ.    

Байырлалдың төөгүзү 1994 чылда Борис Ельцинниң июнь 12-ни «Россияның күрүне бот-догуннаашкынының дугайында декларацияны» хүлээп алган хүнү кылдыр демдеглээриниң дугайында айтыышкынынга ат салганындан эгелээн. Ынчалза-даа 2002 чылга чедир чон Россия хүнүн «Бот-догуннаашкын хүнү» деп адап турган.

«Россияның күрүне бот-догуннаашкынының дугайында декларацияны» 1990 чылдың июнь 12-де РСФСР-ниң улус депутаттарының Бирги съездизинде хүлээп алган. Ол хүн конститусчу федерализмниң, дең эргениң болгаш социал кады ажылдажылганың, хамааты ниитилелди хевирлээриниң принциптеринге үндезилеп, Россияның чаа күрүнезин тургузарының эгези болган.

Россияның хүнү — бистиң улуг чуртувустуң кол күрүне байырлалы-биле эң-не изиг байырывысты хүлээп ап көрүңер!

Бо байырлал, Россияның хамаарышпас күрүне дугайында Декларациязын хүлээп  алган  үези 1990 чылдың июнь 12-ден санаар болза,  ол эң аныяк байырлалдарның бирээзи. Ооң дазылдары төөгүлүг, Россия  күштүг күрүне туружун чедип ап келгени эрткен вектерниң ханызында. Бөгүн база бистиң чуртувус күрүнени, экономиктиг болгаш демократтыг чаартылгаларны, чөптүг хоойлу-дүрүмнүг күрүнени болгаш хамааты ниитилелди бажыглаарының, хостуг, күчүлүг болгаш күштүг салдарлыг күрүнени тургузарының оруу-биле бүзүрелдиг чоруп орар.

Ол – ниитилелди каттыштырарынче, хөгжүлдеже болгаш чөптүг чорукче чурттуң шупту хамаатыларын кыйгырып турар байырлал. Ооң үндезини – хөй национал Төрээн чуртунга ынакшылдың чаагай чаңчылдары.

Июнь 15 — Эмчи ажылдакчызының хүнү.

1952 чылда Өвүрнүң Арыг-Бажынга (амгы Солчур суур) малчын арат Самбылдай Ховалыгның өг-бүлезинге оол уруг төрүттүнген. Ада-ие оглун Валера деп орус ат-биле адап алган. Бичии Валера хүнден хүнче улам-на мандып, доругуп орза-орза, чеди хар чеде хона берген. 1959 чылдың сентябрь 1-де үе-чергези оолдар, кыстар-биле Солчур школазынче өөренип кирген. Ол-ла школаның 7-ги клазын кончуг эки демдектерлиг дооскаш, улаштыр Кызылдың 2 дугаар школазынга өөренип киргеш, ону чедиишкинниг дооскан.

Красноярск хоорайның эмчи институдунче кирип, күзелинге чедер дээш, өөредилге чериниң шылгалдаларын дужаап эгелээн. Конкурс дыка улуг: бир олутче 7-8 кордакчы бар. Бир экзамен эртерге-ле, шала кошкактары сывырлып чыдып каап-ла турган. Улуг шылгалданы ажып эрткеш, Валера институтка өөренир эргени чаалап алган. Омак-хөглүг студент чылдар билдиртпейн-даа «ужугуп» эрткен. Ол дээди эртемниң шынзылгазы – кезер эмчиниң дипломун алган.

Чаш уругларның төрүттүнүп турарының талазы-биле Тыва Республика Сибирь федералдыг округда 1 дугаар черде, а Россия Федерациязында 2 дугаар черде чоруп турар. 2012 чылда 8216 уругнуң аразындан 511 өпеяның деңзизи четпес төрүттүнген, 2013 чылда — 8042 (540), 2014 чылдың 5 айында 3365 (6) чаш уруг немешкен. Уругларның хөй кезии Кызыл хоорайның 1 дугаар божудулга бажыңынга болгаш Перинаталдыг төпке төрүттүнүп турар. Ында 500 грамм төрүттүнген чаштарны амгы үениң дериг-херекселдерин ажыглап тургаш, амы-тынын камгалап ап турар апарган. Деңзизи чогуур хемчээлинге четпес (500 граммдан 1 килге чедир) уругларны камгалаарының талазы-биле байдал РФ-те 25 хуу болза, Тывада ол көргүзүг 34 хуу болуп турар. ТР-ниң Кадык камгалалының чаартылга программазы езугаар кожууннарның эмнелгелерин, Кызыл хоорайның божудулга бажыңнарын, республиканың Перинаталдыг төвүн чаа дериг-херекселдер-биле четчелеп хандырган.

1966 чылдың июнь 10-да Тывага ак-көк экраннар чырып, телевидениени чон көре берген. Оон бээр 48 чыл эрткен. Ол үениң иштинде республикага телевидение дыка сайзыраан. Сөөлгү чылдарда телевидениениң рыногу бистиң республикада элээн алгаан деп чугаалап болур. Улуг эвес-даа болза, күрүнении эвес телекомпаниялар база радиостанциялар тыптып келген. Мындыг байдалга КТРК «Тыва»-ның телевидение болгаш радио рыногунда туружу, ниитилелге салдары кандыгыл?

Ол дугайында Бүгү-россия-ның күрүнениң телерадио компаниязының филиалы КТРК «Тыва»-ның директорунуң оралакчызы Радомир Сарыг-оолович Куулар-биле чугаалаштывыс.

Июнь 6-да сураглыг чогаал ажылдакчызы, критик, чогаалчы болгаш журналист, филология эртемнериниң кандидады, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тыва АССР-ниң болгаш Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы Мария Андреевна Хадаханэ төрүттүнген хүнүн демдеглээн. Мария Хадаханэ Иркутск обласка төрүттүнген, Тывага 1945 чылда келген. Маңаа школаны дооскаш, Иркутскиниң күрүне университединче өөренип кирген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тыва культураның хоочунунга төрүттүнген хүнү-биле байыр чедирген: «Ханы хүндүткелдиг Мария Андреевна! Силерниң амыдыралыңарда кайгамчык хүн-биле чүректиң ханызындан байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер. Силерниң талантылыг чогаалчы, литература болгаш театр критиги, очулдурукчу, тываларның аас чогаалының шинчилекчизи болгаш башкы адыңар тыва литератураның төөгүзү-биле сырый холбаалыг, ооң сайзыралы дээш Силер доктаамал сагыш салып, чогаадыкчы күжениишкиннериңерни үндүрүп келдиңер.

Айыылдыг өрт үезинде амы-тынындан чарылган десант оолдарның аттарын бижээн тураскаал-самбыраның байырлыг ажыдыышкынын июнь 6-да Кызылга эрттирген. Аңаа ТР-ниң Чазааның төлээлери,  Бойдустуң халаптарын чайладыр албан чериниң ажылдакчылары болгаш школачылар база оолдарның ада-иелери, төрелдери сактыышкын езулалынга келген. 

2012 чылдың июнь 6-ның хүнүнде Бай-Тайганың Кара-Хөл сумузунуң девискээринге өөскээн өрт үезинде амы-тынындан чарылган десант оолдарның  өг-бүлелеринге моральдыг болгаш материалдыг дузаны Тываның Чазаа көргүскен. Төрээн чериниң делгемнерин өрттен камгалаар дээш чырык өртемчейден чарлып чоруткан маадырларывыс: Кызыл хоорайдан Радион Хуурак, Тожудан Андрей Шилин, Шагаан-Арыгдан Херел Кызыл-оол, Сергей Федотов, Николай Былев, Виктор Стремоусов, Николай Новиков, Владимир Кечил-оол, Борис Оюн оларның чырык ады кезээде уттундурбас болуп артар база оларның өг-бүлелери-биле кады демниг болур бис, оолдарның эрес-дидим чоруун үнелеп, кезээ-мөңгези-биле артар тураскаалды кылган – деп, Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Сергей Огнев чугаалаан соонда кажыыдалдың минутазын чарлады.

Июнь 6-да  18 шакта В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга «Азия төвүнде үрер хөгжүм» деп фестивальдың хаашкыны ооң киржикчилериниң каттышкан улуг концерти-биле доозулган.

Дөрт хүн үргүлчүлээн фестиваль хөйнүң кичээнгейин хаара тутканы чугаажок. /рер хөгжүмчүлер чүгле найысылал Кызылга эвес, а Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Хем суурунга, Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайга чедип, көрүкчүлерге солун концерттерин бараалгатканы уттундурбас болуушкун болган. Кызылчылар театрга үш кежээ, күрүне филармониязынга июнь 5-те хүнзедир коллективтерниң конкурска ойнаан  үрер хөгжүмүн магадап дыңнаан. Фестивальдың эгелекчизи, кол организатору ТР-ниң алдарлыг артизи, ТР-ниң Чазаа-ның үрер хөгжүм оркестриниң удуртукчузу Тимур Дулушка хөгжүмчүлер өөрүп четтиргенин илереткен.

Чүс чылдың төлевилели

Тываның минерал-чиг-эт баазазын шиңгээдип алыры-биле чергелештир Кызыл—Курагино демир-орук тудуунуң инвестиция төлевилелин күүседири Тыва Республиканың Чазааның хөй кижи киржикчилиг хуралынга чугааның кол темазы болган, Аңаа РФ-тиң экономиктиг хөгжүлде сайыдының оралакчызы Николай Подгузов киришкен.Хуралды ажыдып тура, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол маңаа сайгарар кылдыр киирип турар айтырыг республиканың келир үезинге онза ужур-дузалыг, чүге дээрге демир-оруу аңаа езулуг-ла «амыдыралдың оруу» болур, моон соңгааргы социал-экономиктиг хөгжүлдеге чугула быра-дыр дээрзин демдеглээн. Хөй кижи киржикчилиг хуралга экономиктиг хөгжүлде сайыдының федералдыг күрүне программаларын болгаш төлевилелин харыылап турар оралакчызының киржип турары дээрге бо төлевилелдиң ниити чуртка улуг ужур-дузалыын, Россияның Чазааның шиитпирлериниң күү-селдези дээш туруштуг чоруун бадыткап турар.

«Хааннар шынаазы-2014»

Июнь 5-те Ээрбек суурдан ырак эвесте черге «Кызыл — Курагино» бүгү делегей чергелиг археологтуг лагерьниң 2014 чылда бирги ээлчээниң ажыдыышкыны болуп эрткен.Соок агаар-бойдус таарымча чок байдалды тургусса-даа, улуг-улуг майгыннар тиккен девискээрде байырланчыг аян-шинчи сиңниккен. Россияның болгаш делегейниң янзы-бүрү булуңнарындан келген оолдар, кыстар аай-дедир шуужуп, каткы-хөглүг чоруп турлар. Мындыг омак-сергек, чиик адак, бедик хей-аъттыг аныяктарга соок салгынныг, сериин агаар-даа кайын быражыр деп бодап ордум. Чем белеткээр майгында эвилең-ээлдек поварлар келген аалчыларга изиг шайны кудуп, ашкарып-чемгерип турар.Лагерьниң турар девискээриниң чаражын, чурумалдыын, таптыын!  Долгандыр бедик-сүрлүг тайгалар бүзээлээн, чаа ногаарарып келген оът-сиген, чүзүн-баазын чечектер черни хевистелдир шыпкан, улуг эвес-даа болза, шапкын хемчигеш шулурадыр    бадып  чыдар. Каас-чараш, арыг агаарлыг черге сонуургаар ажылын күүсетпишаан, дыштанып алырга, та кайы хире магалыг чүве.

Мөөрей, мөөрей...

Июнь 4-те В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрынга «Азия төвүнде үрер хөгжүм» деп үрер хөгжүм оркестрлериниң 2 дугаар делегей чергелиг фестивалының байырлыг ажыдыышкыны болган.

Эң баштайгы ындыг фестиваль Тывага 2012 чылдың сентябрь айда ТР-ниң алдарлыг артизи Тимур Дулуштуң удуртканы Тыва Республиканың Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң эгелээшкини-биле эрткен.Фестивальды РФ-тиң Культура яамызы болгаш ТР-ниң Чазаа деткээн. Делегейниң оркестрлер конференциязының болгаш марштаар оркестрлерниң азийжи чемпионадының президентизи Кенон Хуанг (Тайвань), Москваның крүнениң культура болгаш уран чүүл университединиң профессору, Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Анатолий Дудин, Риганың Язеп Витол аттыг хөгжүм академиязының профессору, үрер хөгжүмнүң Балтий ассоциациязының президентизи Янис Пуриньш олар бир дугаар делегей чергелиг үрер хөгжүм фестивалының хүндүлүг аалчылары болган. Ынчан беш коллектив чогаадыкчы мөөрейге киришкен.