Апрель 23-те үнген № 48 «Шын» солунну номчуп олургаш, «Сузувусту кудулатпазын!» деп эгелиг чүүлге, ында боттарының бодалын илереткен улуска долузу-биле катчыр-дыр мен. Yезинде НТВ-ге болган дамчыдылганы көрбээн болгаш бо чүүлдү номчааш, хорадап, хомудап-даа олурдум. Арыг агаарлыг, чараш бойдустуг, байлак Тывавысты бүгү делегейге көргүскени аажок хомуданчыг-дыр. Ол дугайында дамчыдылганы кылган улус чогуур черлерге тайылбырны берген турган болза эки деп бодаар мен. Чамдык кижилерниң кудумчуларга «ушкулап» калган чыткылаарын, бөлүглежип алгаш, эзирик чоруурун, эрткен-дүшкен кижилерден пиво өртээ дилеп, арны-бажы ыжык, эриннери дөрбейжи берген чорууру дыка көскү. Чер болганда, контейнерлер чушкуп, оон та чүнү дилеп турар чүве, ындыг кижилер база бар.

Апрель 25-те хүндүскүнүң 4 шакта Президент В.Путинниң чон-биле дорт харылзаа-чугаазы эгелээн. Беш шак дургузунда үргүлчүлээн ужуражылгага 3 млн. ажыг айтырыглар салдынган. Оларның 85-жинге Президент харыылаан.
   Эң баштайгы айтырыгны салыр өөрүшкү Кузбасс чурттуг «дүрген дуза» станциязының фельдшери Наталья Осиповага онаашкан: Айыыл-халап болган азы берге байдалдыг аарыг кижиге бирги дузаны көргүзер хүлээлгелиг фельдшер эмчи мен. Ол хирезинде эмнелгеде эмчи сестразы шалыңынга немей 5 муң рубльди алыр болза, мен 3 муң 500 рубль ап турар мен. Чүге ындыгыл?

Алимаа Королева, ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызының сайыдының оралакчызы: «Мээң дыштаныксаар черим  Тываның каас-чараш чурумалдыг черлериниң бирээзи – Чагытай хөл. Бойдус чурумалы-биле онза, долгандырарга-эзим болгаш чайгы үеде уругларның дыштаныр лагерьлери база бар. Хөл кыдыынга болгаш тайганың арыг агаарын тынып, дыштанып алырга кадыкшылга база экидеп бодаар мен. Бо чылын төрээн Тывамның чараш черлериниң бирээзинге дыштанырын планнап турар мен».

Эльвира Чымбалак, Өвүр кожууннуң Чаа-Суур школазында эге класстар башкызы: «Тайгага агаарлап чоруурга арыг агаарлыг, куштарның үнүн дыңнаар, дааш-шимээн чок, кижиге оожургалды бээр. Бистиң бедик арт-сыннарывыс Тээли, Калдак-Хамар, Хөндергей дээш, оон-даа өске черлерни эргиксээр мен».

Апрель 24-те, Кызылдың № 9 школа-гимназиязынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тус школаның 7-ги клазының өөреникчизи, Россияның элээди уруглар аразынга бокс маргылдаазынга чемпион атка төлептиг болган Алантос Кууларга байыр чедирери-биле ужурашкан.
  Онза төөгүлүг ужуражылгага Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич маадыр кыска болгаш чыглып келген башкылар болгаш өөреникчилерге байыр чедирип сөс алгаш: «Бистиң аравыста чараш кызывыс Алантос Тыва чуртувусту чайынналчак чедиишкини-биле бедик деңнелче көдүрүп, Россия чергелиг спортчу маргылдаага диңмиреткенинге канчап өөрүвес боор.Спортка ынак, хандыкшылдыг чоруур болзуңарза-ла, өөредилгеңер-даа эки болур, келир үеде ажыл-агыйыңарга-даа чедиишкинниг болур силер. Ынчангаш Алантостуң тиилелгези дээрге, 9 дугаар школаның алдары-дыр»— деп чугаалаан.

Апрель 20-де Улусчу чогаадылга бажыңынга харык-шинээ кызыгаарлаттынган кижилерниң «Идегелдиң көвүрүү» деп мөөрей-фестивалының гала-концерти болуп эрткен. Ук хемчег Бүгү-россияның «Дем-биле хөйнү чедип алыр бис!» деп инвалидтер мөөрейиниң кыйгырыы-биле болгаш Бүгү-россияның инвалидтер ниитилелиниң 25 чыл оюнга тураскаадып, бир дугаар эрткен. Ону ТР-ниң Кадык камгалал, Күш-ажыл болгаш социал-хөгжүлде, Культура яамылары, ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар агентилели база караа четпестер хөй-ниити организациялары дээш, оон-даа өске албан черлери удуртуп эрттирген.

«Восток» КХН биле «Тываавтоорук эргелели» күрүне албан чери аразында кады ажылдажылганың керээзин чаргаш, Кызыл хоорайның Магистральная кудумчузунда эң-не берге 4 километр автоорукту септеп эгелээн. Апрель 23-те Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол Кызыл хоорайның Магистральная кудумчузунда автоорукту септеп, кылып турар ажылы-биле таныжып чораан.
    «Бо объект 2014 чылда Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чыл оюн демдеглээр байырлалга белеткелдиң хемчээнде кол ажыл-дыр» — деп, Чазак Баштыңы демдеглээн. 

Эрткен неделяда «Шын» солуннуң редакциязынга «Арагалаашкын болгаш ооң түңнелдери» деп темалыг ээлчеглиг «дорт харылзаа» болуп эрткен. Аңаа ТР-де ИХЯ-ның Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң талазы-биле полицияның килдис начальниги, полицияның майору Чечек-оол Көк-оолович Тава, ТР-ниң ажыл-чорудулгазының чамдык хевирлеринге чөпшээрел бээр талазы-биле албан чериниң удуртукчузу Александр Кошкар-оолович Монгуш, ТР-ниң ИХЯ-зының парлалга албанының начальниги, иштики херектер албанының подполковниги Лада Оюн болгаш сарыг шажынның төлээзи, ТР-ниң ИХЯ-ның чанында хөй-ниити чөвүлелиниң кежигүнү Буян башкы киришкен.

Эрткен дыштаныр хүннерде Тыва Республиканың Чаан мөгези Андрей Хертектиң шаңналы дээш аныяк мөгелерниң аразынга хүреш маргылдаазы «Сүбедей» спорт ордузунга спорттуң, уран чүүлдүң болгаш найыралдың байырлалы болган дизе, хөөредиг чок.
   Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол Чаан мөге Андрей Хертекке арыг мөңгүнден сиилбип кылган ылгавыр демдектиг Чаан мөгениң бөргүн байырлыг байдалга тывыскан езулал-биле эгелээн. Бо езулалдың үезинде Шолбан Кара-оол тыва хүрешти сайзырадырынга, аныяк мөгелерни белеткээринге Чаан мөге Андрей Хертектиң киирген улуг үлүүн демдеглээн. Тываның Баштыңынга болгаш чыылган чонга ооң спортчу ажыл-херээн бедии-биле үнелээни дээш Чаан мөге өөрүп четтиргенин илереткеш, чонга ак чем сөңнээриниң езулалын кылган.

«Сула шимчээшкин, күш-культура мергежилгелери, кылаштаары – ажыл кылып шыдаар арга-шинээн, кадыкшылын, бүрүн болгаш өөрүшкүлүг чуртталганы камгалап арттырып алырын күзээр кижи бүрүзүнүң хүн бүрүде амыдыралынче кирер ужурлуг.   Гиппократ».

Аныяк салгалга спортка ынакшылды канчаар оттурарыл? Күш-культурага хандыкшылдыг болурунга канчаар кижизидерил? Дээди өөредилге черлериниң күш-культура салбырларының доозукчулары школаларга ажылдаарынга белен бе? Ниити билиг школаларында күш-культура кичээлдериниң шынарын экижидеринге хамаарышкан чугула айтырыгларны Кызылдың немелде өөредилге төвү «Аныяктың» хуралдаар залынга ниити-российжи улусчу фронтунуң дискуссия шөлчүгежинге сайгарып чугаалашкан. Аңаа Кызылдың болгаш кожууннарның күш-культура башкылары, ада-иелер, тренерлер, эмчилер, школалар директорлары база яамылар болгаш ведомстволардан төлээлер хөйү-биле киришкен. Ажы-төлдүң кадыкшылынга хамаарышкан чугула айтырыглар сайгарылгазын Кызылдың педагогика институдунуң директору Петр Морозов удуртуп башкарган.

2013 чылдың бирги кварталында «Шын» солуннуң чагыдылгазының түңнели-биле Бай-Тайга кожуун тиилекчи болган. Кожууннуң удуртукчуларының, чурттакчы чонунуң идепкейлиг, күш-ажылчы чоруундан олар өскелерни мурнап, бирги черже бүзүрелдиг үнген. Бай-Тайга кожуун — сураглыг ус-шеверлерниң, ыраажыларның, артистерниң чурту. Тиилекчи кожуунче «Шын» солуннуң корреспондентилери сургакчылап четтивис. Бистиң коллегавыс, хоочун журналист, солуннуң культура, литература болгаш төөгү килдизиниң редактору Светлана Салчаковна Балчырның өскен-төрээн чурту Бай-Тайга болганда, узун орукче улуг сонуургал-биле чоруптувус. 

Апрель 21-де НТВ каналда «Сегодня» деп программаның кежээки, неделяның түңнел үндүрүлгезинге Тывада арагалаашкынның болгаш ооң-биле харылзаалыг кем-херек үүлгедиглериниң дугайында дамчыдылганы көргүстү. Ниитизи-биле алырга, бистиң республикада байдалды чөптүү-биле көргүскен, ынчалза-даа сюжеттиң авторларының хууда сорулгаларынга чагырткан, хөлүн эрттир хөөредипкен чүүлдер ында бары илдең. «Ийи тыва кижи кады арагалаар болза, оларның бирээзи ыяап-ла өлүртүр» дээн сөстер хөй кижилерниң сеткилинге таарышпаан. Журналист бүрүзү ооң белеткээн дамчыдылгазы, бижээн чүүлү кижилерге сонуурганчыг болзун дээр күзелдиг болгаш сорулгалыг. Ынчалза-даа ону, амыдыралда бар фактыларны, хөөредип азы хажыдып тургаш, чедип алыры чараш эвес.

(Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң ИТАР-ТАСС агентилелиниң айтырыгларынга харыызы)

ИТАР-ТАСС агентилелинге Шолбан Кара-оолдуң берген интервьюзунуң уланчызын парладывыс.

    2012 чылда күрүнениң болгаш хуу черлерниң демнежилгезинге үндезилеп, Элегестиң хөмүр-даш чыдыны-биле холбаштыр «Кызыл—Курагино» демир-орук тудуунуң төлевилели-биле холбаштыр улуг идегел салдынган турган. Бо чылдың февральда демир-орук төлевилелиниң күүселдезиниң талазы-биле Россияның Транспорт яамызының, Тываның болгаш Красноярск крайның чазактарының база чаа хуу чер болур Тываның энергетиктиг үлетпүр корпорациязының (ТЭYК-түң) аразынга кады ажылдажылга дугайында албан-езузунуң документизинге ат салыышкыны болган. Ол төлевилелдиң республикага ужур-дузазының дугайында регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол чугаалаан.

Частың кидин-түлүк үезинде хову-шөлге тарылга ажылдары эгелээни-биле көдээ ажыл-агый адырлары чаңгыс аай угланыышкынныг болур. Бистиң республикада часкы тарылга ажылдарынга тодаргай хемчег-лер алдынып турар. 2013 чылдың часкы хову ажылдарынга белеткелдиң кандыг деңнелде чоруп турарының дугайында Бии-Хем кожууннуң төвү Туранга Тываның Чазааның үнүүшкүннүг хуралынга ук айтырыгларны көрген. Чазак Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козловтуң удуртулгазы-биле сайгарып чугаалашкан.

Тываның Чазааның Бажыңынга апрель 19-та Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртулгазы-биле республиканың күрүне чөвүлелиниң (РКЧ) ийиги хуралы болуп эрткен. РКЧ-ни Шолбан Валерьевичиниң саналы езугаар 2013 чылдың эгезинде тургузуп, ооң кол сорулгаларын доктааткан деп сагындыраалы. Күрүне чөвүлелинче ТР-ниң Чазааның кежигүннери, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы, республиканың 19 муниципалдыг тургузугларының удуртукчулары дээш, оон-даа өскелер кирип турар. Ооң кол хүлээлгези: Тываның ниити сайзыралы дээш, шупту чергениң эрге-чагыргазының күжениишкиннерин мөөңнеп, ооң хөгжүлдезиниң аргаларының дугайында дем-биле сайгарып, өзек шиитпирлерни хүлээри.

Апрель ай — Тываның политиктиг календарында онзагай ай болуп арткан. Чүге дээрге республиканың салым-хуузун шиитпирлээр болуушкуннар бо айда болгулаан. Оларның бирээзи — регион удуртукчузунуң албан-дужаалынга база катап томуйлаткан үези болур. Шолбан Кара-оол республиканың Конституциязынга даңгыраан эрткен чылдың апрельде берген, бодунуң бүгү күжүн болгаш билиин регионнуң чурттакчыларынга бараалгадырын аазаан.