Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ВДНХ-га «Россия» делегейниң делгелге шуулганынга эрткен Сибирь Федералдыг округ регионнарының Туризм хүнүнге киришкен.

Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышевтиң киржилгези-биле эрткен программаның «Сибирь федералдыг округ регионнарында туризм» деп темалыг ниити хуралынга Сибирь регионнарының баштыңнары девискээрлерниң турисчи күчү-шыдалын база мурнады боттандырар инвестиция төлевилелдерин таныштырган.

Сибирьниң хөгжүлде стратегиязында онза черни туризм хөгжүлдезинче тускайлаан – туризм кластеринде аңгы төлевилелдерлиг база деткимче хемчеглер көрдүнген 185 инвестиция төлевилелдери бар. Тываның Баштыңы Сибирьниң турисчи күчү шыдалында Азий диптиң географыг төвү Тываның онза ролюн демдеглээн. Владислав Ховалыг бистиң регионну таныштырып тура, Тываны «ыдыктыг черге баскан баштайгы базымыңдан-на ооң онзагай сүлде-сүзүүн эскерип каар сен» деп чугаалаан.

«Делгелгеде «Тыва – дириг ужур-чаңчылдарның чурту» деп аттыг бистиң экспозициявыс бедик технологияларга хамаарышпас. Бо анаа-ла сөстер эвес-тир. Чүс-чүс чылдарда камгалап арттырган чоннуң ужурлары болгаш чаңчылдары, бодунуң тускайлаң төөгүзү, камгалап арттырган бойдус чурумалы – бистиң чоннуң хей-аъды, күчү-күжү, амыдырал-чуртталгазы-дыр. Ол Россияның болгаш өске-даа чурттарның дыка хөй чурттакчыларынга эң солун болганын делгелге көргүскен. Азияның төвүнде онзагай булуң: чараш агаар-бойдус, бот-тускайлаң культура, кайгамчыктыг хөөмей-сыгыт, хамнаашкынның чажыттары кымны-даа тоомча чок арттырбас: Тыва – аян-чорукчуларга база таныжылга дыштанылгага тааржыр кайгамчык чер» – деп, Владислав Ховалыг демдеглээн.

Туризм адырынче күрүне деткимчези каш катап өскен: сөөлгү ийи чылда чыттырып-хондурар 20 чаа коллективтиг черлерни тудуп, эштир черлерни чаагайжыдып, дыштаныкчыларның ынак черлери - Өлүг далай ышкаш Дус-Хөл хөлдү база эң ханы, арыг суглуг Чагытай хөлдүң эрик чоогун чаагайжыдып, чырыкты киирген. Чүгле Тывада эвес, а Россияның регионнарында сурагжаан «Чедер» санаторий-курорт база кадыкшылга комплекизиниң тудуу доозулган. Чылдың-на маңаа 8 муң хире кижи дыштанып, кадыкшылын быжыглаар.

Адырның инфраструктуразын калбартыр хемчеглерни чорутканындан, туризм адырында сайгарлыкчыларның саны 60 хуу, төлевирлиг ачы-дузаның хемчээли база үндүрүг киирилделери 30 хуу көвүдээн. Чылдың-на республикаже ачы-чорукчуларның саны 30 муң кижиге көвүдеп турар.

Дараазында чылдарда аян-чурукчулар саны оон-даа көвүдээр ужурлуг. Ынчангаш аалчылар чыдар черлерни көвүдедип, инфраструктураны хөгжүдүп, туристер хаара тудар чаа точкаларны ажыдар херек.
Петербургтуң делегейниң экономиктиг шуулганының үезинде, республиканың удуртулгазы делегейниң чурттарындан туристерни болгаш чүдүкчүлерни хаара туткан «Тубтен Шедруб Линг» сарыг шажын хүрээзиниң турисчи инфраструктура кезээ апаар Кызылга үш сылдыстыг гостиница комплекизи – инвестиция төлевилелин боттандырарынга «Космос Отель Групп»-биле дугуржулганы чарган.

«Республиканың транспорт кызыгаарлаашкынын ажып эртери эң чугула. Ынчангаш улуг күжениишкиннерни транспорт инфраструктуразын хөгжүдеринче угландырган – деп, Владислав Ховалыг чугаалаан. – Бөгүнде Кызылдың аэропорту неделяның 7 хонуунда ажылдап турар. Москва, Новосибирск, Красноярск, Улан-Удэ, Иркутскже рейстер санын көвүдеткен. Сөөлгү үш чылда пассажирлер аргыжылгазы үш катап улгаткан. Чурттар аразының ужудуушкунун хандырарынга агаар чүък-пассажир эрттирилге пунктузун ажыткан».

Чурттар аразының кызыгаар орук маршрудунда «Хандагайты – Боршоо» чаарттынган эрттирилге пунктузун ажыдары, чүгле Тываның эвес, а Сибирьниң өске регионнарының күчү-шыдалын ажыдар немелде барымдаа апаарын Тываның Баштыңы демдеглээн. Амгы санкциялар үезинде Россияның даштыкы экономиктиг ажыл-чорудулгазы Барыын чүктен Азияның шапкын хөгжүлделиг чурттарынче, Чөөн чүкче угландырып, база Сибирьни хөгжүдер стратегия – азийжи рынокта регионнар база чурттарже кызыгаарлар аразының маршрудун тургузуп, Сибирь федералдыг округту Россия биле Азияның аразында транспорт коридорунуң четкизинде стратегтиг белдир болдуруптар.

«Россияның Чөөн чүкче угланган амгы ажыл-агыйжы болгаш геополитиктиг курузу «Красноярск – Абакан – Хандагайты – Моол – Кыдат» автомобиль оруунга дыка тааржыр. Азияның чурттар аразының маршрудунче ону киирерин «Сибирь дугуржулгазы» ассоциация деткип турар. Ам ол төлевилелди чазактар аразының чогуур комиссиязынче сайгарып көөр кылдыр киирер херек» – деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.

Алызында барып, Алтай Республиканың Кош-Агач – Тыва Республиканың Кызыл-Хая регионнар аразының оруун тудуп, «Енисей» биле Чуй оруу федералдыг ийи трассаны каттыштыргаш, автотуризмни хөгжүдүп болур. Ол төлевилел «Алтай - бистиң ниити бажыңывыс» координация чөвүлелиниң киржикчилери күрүнелер девискээрин каттыштырган «Алтай дээрбээ» делегейниң турисчи маршурудунче кирер.

Владислав Ховалыг бодунуң чугаазының төнчүзүнде, ССРЭ-ниң составынче Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 80 чылын байырлаан юбилейлиг хемчеглерже киржикчилерни чалаан. Август айда байырлал хемчеглеринден аңгыда, делегейниң эртем-практиктиг конференциязы болуп эртер. Ооң бир шөлүнге республиканың турисчи курлавырын база Сибирьниң регионнар аразында кады ажылдажылга айтырыын чугаалажыр.

2023 чылда таарымча чок байдалдарга турган 2,1 муң хире уруг Тываның уруглар бажыңнарынга база приюттарга реабилитацияны эрткен.

Кызылдың транспорт техникумунуң баазазында дээди болгаш ортумак өөредилге черлеринче республиканың хүлээп алыышкын комиссиязы бодунуң ажылын эгелээн.

Бөгүн спортчу хевирлерге тулган дээн спортчуну илереткен Ада-чурт камгалакчызының оюннары болуп эрткен. Дайынчы хөделиишкиннер хоочуннары “Ада-чурт камгалакчызының кубогу” күш-культуржу бөлүк хемчеглерге күжүн шенешкен.

ТР-ниң хамааты камгалал база онза байдал албанының оперативтиг медээзинден алырга, Кызыл, Бии-Хем, Тожу, Каа-Хем, Таңды база Улуг-Хем кожуун девискээрлеринде республиканың арга-арыг фондузунуң черлеринде 1825,5 га ниити шөлдүг 21 арга-арыг өрттери хып турар. 

Тывада арга-арыг өрттеринден онза байдал чурумун киирген. Республиканың баштыңы Владислав Ховалыг тускай угланыышкыннарлыг яамылар удуртукчулары база кожуун чагырга даргалары-биле кады оперативтиг байдалды сайгарып көргениниң соонда, бөгүн ындыг шиитпирни хүлээп алган.

2023 чылда Тывада 0-14 харлыг уругларның аараанының 129104 таварылгазы бүрүткеттинген.

«Туризм болгаш хүндүлээчел чорук индустриязы» нацтөлевилел база ИПСЭР ачызында, республиканың эштир черлерин чаагайжыдып, кемпингилерни тудуп база турисчи хүрээлеңни экижидер аргалыг болган.

2023 чылдың түңнелдери-биле Тывада амыдырап-чурттаар деңнелдиң үстүкү хемчээлинден эвээш орулгалыг чурттакчы чоннуң үлүү ооң мурнунда чылдан 2,4 хуу эвээш, азы чурттакчы чоннуң ниити санының 23,5 хуузу болган. 

Тываның Чазаа 2023 чылда уруглар болгаш ажы-төлдүг өг-бүлелер дугайында күрүне илеткелин сайгаргаш, ону хүлээп алган.

Июнь 29-туң хүнүнде республиканың аняыктары Бүгү-российжи Аныяктар хүнүн демдеглеп эрттирер. Аныяктарның кол байырлалы “Россияны каттыштырып!” деп кыйгы-биле эртер.

2003 чылда Тывага 5 738 чаш төрүттүнген, 2022 чылга деңнээрге 325 кижи эвээш. ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының республика чазаанга илеткээн уруглар болгаш ажы-төлдүг өг-бүлелерниң байдалының дугайында күрүне илеткелинде чаштарның төрүттүнериниң дугайында ындыг сан-чурагайны берген.

Июнь 23-түң хүнүнде Севастопольга терроржу акт болган. Украинаның Чепсектиг күштери ийи курорт районнар – Учкуевка биле Любимовкаже ракеталыг адыышкынны кылган.