Самагалдай суур 1763 чылда үндезилеттинген, оон бээр 250 чыл эрткен болгай. А Кызыл – Тыва Арат Республиканың төвү — найысылалы кылдыр чүгле 1923 чылдың июль 25-те чарлаттынган. Ындыг болганда Самагалдай мугур (1763-1923) 160 чыл дургузунда Тываның найысылалы болган. Самагалдайга Тываның баштайгы хүрээзи 1773 чылда туттунган, «ону шажын-чүдүлгелиг кижилер чоннуң улуг байырлалы-биле катай демдеглеп турар» деп Кара-Күске Чоодунуң «Мөгейиг» деп номунда айыткан. А Тес-Хем кожуун 1923 чылда тургустунган.

"Шын" солуннуң коллективи бо удаада ат-сураглыг Эрзин кожуунга сургакчылап четтивис. Бистерни кожуун чагыргазының Херектер эмгелээр талазы-биле удуртукчузу Саяна Эгер, социал политика талазы-биле оралакчы Нина Дагжы, көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги Артур Азыраа болгаш Эрзин солуннуң кол редактору Халарбаа Кара-оол аяк шайлыг уткуп алдылар. Ук кожууннуң мурнакчы малчыннарынга чедип, ол ышкаш социал объектилерниң, албан черлериниң ажыл-агыйы-биле танышканывыс соонда, чагырга черинге удуртукчулар болгаш чон-биле хурал болуп эрткен.

2011 чылдан бээр Таңды кожууннуң Дүрген-Оруу деп черге республиканың аныяктарының «Тыва — сайзыралдың девискээри» деп өөредиглиг чыыжы болуру чаңчылчаан. Бо чылын чыыш июль 15-тен 27-ге чедир ийи аңгы сменага эртер: бирээзи Дүрген-Оруунга, өскези Сосновка суурга. Аныяктарның чыыжын ТР-ниң аныяктар херээниң болгаш спорт яамызы рес­публиканың Чазааның деткимчези-биле организастаар. Аныяктарның хөй-ниити идепкейин сайзырадыры, сайгарлыкчы чорукче аныяк кижилерни хөйү-биле хаара тударын системажыдары, аныяктарның социал ужур-дузалыг төлевилелдеринге деткимчени көргүзери болгаш аныяктар ортузунга кадык амыдыралды хевирлээри дээн ышкаш сорулгаларны күүседири-биле чыышты эрттирип турар.
 

Барыын-Хемчик кожууннуң төвү Кызыл-Мажалык № 1 школазының директору Виктория Сергеевна Ондарның удуртулгазы-биле ажылдап турар хүндүскү лагериниң 1-ги сезонунда 100 өөреникчи дыштанып турар. Уругларның канчаар дыштанып турарын сонуургап четкеш, магададым. Школага кирип кээримге-ле, «Челээш» уруглар лагериниң ыр-хөгжүмү дыңналып келген. Ында культураның хоочуну Валентина Баяновнаның эрттирип турар «Домисолька» конкурузунуң 4-кү турунда вальс чоруп турар болду. Оол, кыс кылдыр вальс көргүскен уругларның аялга аайы-биле шимчээшкиннерин чаптап ханмас. Дараазында «Дааштыг оркестр» конкурузунга төндүрдү. Маңаа уругларның тывызык, сагынгырын демдеглээри чугула. 

Ажыл-ишке кызымаа-биле чонну кайгаткан ат-алдарлыг малчыннарлыг «Чодураа» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези республика база Россия деңнелинде бодунуң онзагай туружун, чаагай адын үе өттүр камгалап артпышаан хевээр. Чуртка калбаа-биле улуг өскерлиишкиннер болуп, социал-экономиктиг эде тургустунуушкун үезинде чер бүрүзүнде хөй бүдүрүлгелер буурап турган. Ол үеде «Чодураа» совхоз ажыл-ишчи, кызымак удуртукчуларның болгаш малчыннарның ачызында чаартылганың «шуурганын» шыдажып эрткен. Шылгалданы эрткен совхоз «Чодураа» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези кылдыр эде адаттынгаш, ажыл-ижин уламчылап чоруур. 

Июнь 14. ТР-ниң Чазааның хуралдаар залы. «Хөөмей — Төп Азия чоннарының эртинези» эртем конференциязының пленарлыг хуралы. Залче ат-сураглыг башкылар, чогаалчылар, композиторлар, эртемденнер, культура ажылдакчылары, хөөмейжилер шуужуп кирип турлар. Бот-боттарын көрүшпээннери база катап ужуражып келгенинге өөрүп, куспактажып, дыңзыг хол тутчуп эртип турлар. ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит, ТР-ниң Дээди Хуралының даргазының оралакчызы Ольга Кольчикова, ТР-ниң культура сайыды Вячеслав Донгак олар чедип кээри билек конференция ажылын эгеледи. Игилдиң ыяңгылыг үнү чаңгыланып үндү.

Ниити-россияның Улусчу фронтузунуң съездизиниң ажылының түңнелдеринге хамаарыштыр Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эрге-чагырганың болгаш хамааты ниитилелдиң кады ажылдажылгазын үндезини-биле чаартырынче угланган болуушкун болган деп демдеглээн. «Улусчу фронт — Россия дээш» деп чаа хөй-ниити шимчээшкини чурттуң сайзыралынга боттуг салыышкын киирер күзелдиг бүгү кижилерге ажык чер-дир. Аңаа политиктиг көрүжү-даа, кайы хөй-ниити организациязынга хамааржыры-даа, чүнү сонуургаары, хүлээп көрүп турары-даа хамаанчокка, кандыг-даа кижи кээп болур. Кол-ла чүүл — оларның Россияга ынаа — деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн.

Республиканың эмнелге албан черлеринге бөлүк журналистерниң үнүүшкүнүн Тываның Информатизация болгаш харылзаа яамызы организастаан. Улуг-даа, биче-даа солуннарның ажылдакчылары, редакторлары эмнелге албан черлериниң удуртукчуларынга айтырыгларны салганнар. Ол ужуражылганың кол темазы — кадык камгалал албан черлериниң чаартылгазы болгаш ооң-биле холбаштыр эмнелгелерниң ажыл-чорудулгазында өскерилгелер, Федералдыг тускай сорулгалыг программа езугаар кээп турар чаа дериг-херекселдерниң чоннуң кадыкшылын экижидеринге канчаар ажыглап турары болган.

Россияның хамаарышпас чорук дугайында декларациязы ССРЭ-ге улуг дүвүрээзинни үндүрүп, ооң түңнелинде националдар аразының харылзааларын чидиглендирген деп чамдык кижилер санап турар. Россияның чарлааны хамаарышпас чорук эвилелдешкен республикаларга «бот-догуннаашкыннар парадын» болдурган, ооң түңнелинде чурт буурап дүшкен. Июнь 12-де демдеглеп турар байырлалывыс Совет Эвилелин кударал-биле сактыры бе азы чурттуң чаазы-биле сайзыраарының быразы бе? деп айтырыгга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол «ФедералПресс» агентилелинге харыылаан.

Тыва Республиканың «Кызыл — Курагино» археолог-географтыг экспедициязының маршрудунда «Хааннар шынаазы» деп волонтерларның чайгы турлааның үшкү сезонунуң ажыдыышкыны июнь 5-те болган. Байырлыг ажыдыышкынга тураскааткан хемчеглер Бии-Хем кожууннуң Ак хөлүнүң чоогунга болган. Маңаа делегейниң кайы-даа булуңундан археологтуг экспедициязының тускай эртемниглери болгаш студентилери чайгы турлагның чурттакчыларынга байырын чедирип келген. Оларның аразында Красноярск крайның «Ермак» лагериниң волонтерлары бирги черни ээлеп турар. Тываның катаптаттынмас чараш агаар-бойдузун танып-билип, маңаа көрген чараш чүүлдерин өске чурттарга чугаалап тарадыр сорулгалыг Россияның хоорайларындан база даштыкы 7 күрүнелерден аалчылар келген.

ТР-ниң Чазак Баштыңының айыткалын езугаар 2014 чылда Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылының байырлалынга республика иштинде аңгы-аңгы адыр талазы-биле ажыл-чорудулганың хемчеглери кылдынып эгелээн. Кызыл хоорайның чоогунда Каа-Хем суурнуң келир чылгы улуг байырлалдарынга таварыштыр хемчеглерни кылып чорудуп турарын чүгээр деп көрдүм. Найысылал чоогу болгаш чурттакчы чоннуң саны бо суурда көвүдеп турар дизе, частырыг болбас. Чүге дээрге чурттаар бажыңнарның туттунуп турары каракка көскү, илдең. 

Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс!

Бистиң чуртувустуң кол күрүне байырлалы — Россия хүнү-биле силерге байыр чедирип тур бис!
Россияның күрүне бот-догуннаашкынының дугайында 1990 чылдың июнь 12-де хүлээп алганы Декларациязы улуг чурттуң төөгүзүнүң чаа үе-чадазының таваан салган, социал-экономиктиг ханы чаартылгаларның, ниитилел амыдыралының бүгү талаларын демократчыдарының, политиктиг чаа-чаа черлерни тургузарының эгезин тургускан.

Кызылдың «Аныяк» өөредилге төвүнүң хуралдаар залынга Ниити-российжи улусчу фронтунуң «Чайгы уруглар дыштанылгазын канчаар солун болгаш таарымчалыг кылдыр организастап болурул?» күрүне-патриотчу клуву-биле кады чугаалажыышкын-шөлчүгешке республиканың чайгы дыштанылгазының дугайында санал-оналдар солчулгазы болуп эрткен. Аңаа Тываның Өөредилге болгаш эртем, Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамылары, Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң, Кызылдың мэриязының өөредилге талазы-биле департаментизиниң удуртукчулары, ада-иелер, өөреникчилер болгаш уруглар дыштанылгазын чорудары-биле сонуургалдыг улус хөйү-биле киришкен.

Сүт-Хөл кожуунга сургакчылап чеде бергеш, чоннуң идепкейлиин, алыс ажылгырын, бедик тура-соруктуун, карактарында хып турар отчугаштарны эскердим. Келген аалчыларынга бедик хүндүткелдиг, канчаар-даа аажок биче сеткилдиг чон. Yениң депшилгелиг чадазында ук кожуун көскүзү-биле сайзырап, мурнуку одуругже үнүп турар. Бо чылын төрүүр хойнуң санынга онааштыр алыр болза, сүт-хөлчүлер өскелерни мурнап чоруп олурар дээрзин демдеглээйн. 100 хойдан 85 хураганны алырын планнааш, 97 хураганны онча-менди камгалап, планын чүс хуу күүсеткен. Эрткен чылын база ук кожуун көдээ ажыл-агыйның бүгү адырларының талазы-биле планын 100,9 хуу күүсеткен. Бо чылдың январь айда ниитизи-биле кожуунда 11303 баш бода, 174574 шээр мал, 2426 баш хаван, 3465 аът санаттынып турар. Наадым байырлалынга уткуштур кожууннуң көргүзүглери багай эвес.