Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну, ынчан бот-догуннаан Тыва Арат Республика күрүнеден эки-тура-биле дайынче аъттанган тыва дайынчыларның сөөлгү дириг арткан маадыры Вера Чүльдүмовна Байлак 2013 чылдың июль 12-де 89 харлыында мөчээн. Ол июнь 30-те аар кемдээшкин алганының уржуундан Кызыл хоорайда республика эмнелгезиниң травматология салбырынга чок болган. Вера Чүльдүмовна Байлак 1924 чылдың декабрь 15-те төрүттүнген. 1943 чылда тыва эки турачыларның кавалержи эскадронунуң санитар инструктору болуп дайынче аъттанып турда, ооң хары чүгле 18 турган. Дайын-чааның шөлүнге 8-ки гвардияның эскадрону-биле Украинаның Ровно-Луцк областарын хостажып, бодунуң эрес-дидим чоруун көргүскен. Немец фашистиг эжелекчилерден акы-дуңмалышкы Украинаның хоорай, суурларын хосташкан

Ээлчеглиг ажыл-ишчи чыл эрткен. Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киириштирип, мал оолдаашкынының база малдың баш санын камгалап алыр талазы-биле эки көргүзүглерни чедип алгаш, республиканың көдээ ишчилериниң ортузунга салдынган сорулгаларны боттандырган малчыннарны Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы илередип үндүрген. Өскелерге үлегер-чижекти көргүзүп, эң-не эки үнелелди алган чемпионнарның болгаш мурнакчыларның аттары бо:

Республика Наадымынче чалаттырган аалчыларның бирээзи — Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Таланың хөй мал-маганныг араттарының бирээзи Буян Куулар.

«Октябрь 30 чылы» совхоз сандарап дүжерге, ооң ада-иези хууда мал-маганын азырап өстүрүп чорааннар. Оглу эр бооп өзүп кээрге, аңаа мал-маганын дамчыдып бергеннер. Буян ада-иезинден хүлээп алганы малды өөнүң ээзи Саида Опай-ооловна-биле көвүдедир азырап өстүрүп алганнар. Амгы үеде оларның коданында 600 ажыг шээр, 25 баш бода мал бар. Бо чылын аныяк малчыннар төрүүр 100 хойдан 95 хураганны алган. Аныяк малчын мал-маганын Ээр-Хавак деп черде чайлаанда семиртир одарладып турар.

Июль 15 — Тыва Республиканың Өрт камгалалының хүнү  

Өртчүлерниң бир ажыл хүнү
Тыва Республиканың девискээринде 22 өрт кезектери ажылдап турар. Оларның үжү — найысылалда. Кызыл хоорайның 22 дугаар өртке удур кезээ 2011 чылдың күзүн Магистральная кудумчузунда чаа туттунган оран-савага шудургу ажылдап эгелээн. Байырлал бүдүүзүнде ук черге чедип, өртчүлер-биле бир хүннү эрттирдивис. Солун болгаш билдингир тайылбырларны 2012 чылда ТР-ниң өрт кезектериниң тергиини, өрт кезээниң начальниги Шимет Хүлер-оолович Онгуда берген.

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!

Бөгүн Тываның чаа төөгүзүнде бир-ле дугаар мал ажылдыг араттарывыстың Наадым байырлалын чүгле чоннуң эвес, а күрүнениң кылдыр демдеглеп эрттирип турар-дыр бис. Кайы-даа шагда мал ажыл-агыйы Тываның көдээ черлериниң өзек ажыл-агыйы болуп келген. Мал ажыл-агыйы рынокче шилчилгениң нарын, берге үелерин шыдажып эртер болгаш республиканың көдээ ажыл-агый адырын катап тургузар арганы берген. Чоокта чаа-ла келир үези чок диртип турган көдээ суур-сумуларда кайы хире чаа бажыңнар туттунуп турар-дыр, көрүп көрүңер даан — бүдүн-бүдүн кудумчулар болгаш кварталдар. Көдээде чүгле улуг салгалдың кижилери эвес, а аныяктар бодунуң быжыг дазылдарын «тарып», ажыл-агыйларны тургузуп, бизнести организастап турар апарган.

"Наадым-2013" байырлалының хүннеринде Тыва Республиканың чурттакчыларын болгаш аалчыларын Кызыл хоорай биле малчыннар байырлалының болур чери Тес-Хем кожууннуң Чаа-Оваа шөлү аразынга автобус-биле аргыштырарын Кызыл хоорайның чагыргазы организастап турар. Июль 13 хүннүң бирги чартыында эртенгиниң 7 шактан, ооң соонда 1 шак болгаш-ла, пассажирлер АТБ-ниң автобустары «Кызыл – Самагалдай – Чаа-Оваа шөлү» маршрутка рейстерни кылыр. Автобустуң маршрутче үнер чери – Дружба кудумчузу, 55-те автовокзал. Бир эвес херек апарза, рейстерже немелде автобустарны үндүрүп болур.

Өг-бүле, ынакшыл, шынчы чорук хүнүн байырлаарын 2008 чылда РФ-тиң Премьер-министриниң кадайы Светлана Медведеваның бот-идепкейи-биле демдеглеп эгелээн. Бо байырлал «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» деп медальдыг, ромашка чечээ демдектиг. Анджела, Радик Баадырларның өг-бүлези 16 ажы-төлдүг, оларның аразында 8 уругну азырап алганнар. Анджела Ижиевна өөнүң ээзи-биле 1983 чылда Кызылдың башкы институдун доозуп тургаш, ынчан Радиктиң шеригден чаа келген үези, таныжып алган. 1984 чылда Мөрен суурга куда-доюн эрттирип, 5 оолдуг болуп, эге ажылчын базымнарын Самагалдай, Мөрен суурлардан эгелээннер.

Малчыннар байырлалы Наадымның шилчип турар кубогун бо чылын Тес-Хем кожуун 2012 чылдың түңнелдери-биле көдээ ажыл-агый адырында чедиишкиннери дээш чаалап алган. Наадым байырлалын республиканың кожууннарынга ээлчег аайы-биле эрттирер дугайында шиитпирни Тываның Чазааның Доктаалы-биле 2010 чылда хүлээп алган дээрзин сагындыраалыңар.Тес-Хем кожуун – «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң идепкейлиг киржикчизи. Төлевилелдиң боттанылгазы-биле Чыргаландыда сүт аймаан хүлээп алыр пункт, Берт-Дагда биче тууйбу заводу, Самагалдайда кондитер цеги, Кызыл-Чыраада аът дериг-херексели кылыры-биле биче бүдүрүлге ажыттынган. «Наадым-2013» байырлалының эрттирикчилеринден Кызыл-Чырааның ус-шевери Күр-Дагба Ланаа Тываның тергиин малчыннарының шаңнал фондузунга 39 сыдым кылыр чагыгны алган.

Тыва Республиканың транспорт адырынга бо чылдың май айда чугула ийи болуушкун болган. «Аэропорт Кызыл» федералдыг казна бүдүрүлгезин тургузар дугайында Чазактың айтыышкынынга Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев май 15-те ат салган. Май 28-те «Тыва авиалинии» авиакомпанияга ажыл-чорудулга сертификадын Росавиация берген. Тыва дээрге тус черниң ужар чүүлү чокка аргыжары берге девискээрлерниң бирээзи. Ооң девискээриниң 80 хуузу – даглар, артканы – ховулар. Автотранспорт харылзаазының четкизи шоолуг сайзыраваан, демир-орук шуут чок Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге агаар транспорту-биле харылзаа чугула рольду ойнап турар. Девискээрге агаар транспорт четкизин сайзырадырынга хамаарыштыр бодунуң бодалдарын болгаш көрүжүн «Взлет» журналга интервьюга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол илереткен.

Студент тудугжу отрядтарны республиканың тудугларынга чайгы дыштанылга үезинде ажылдадырының дугайында айтырыгны чамдык өөредилге черлеринде тургустунган студент тудугжу отрядтарның командирлери болгаш тудуг организацияларының удуртукчулары-биле ужуражылгага Тываның Баштыңы көдүрген. Шолбан Кара-оол студент чылдарында студент тудугжу отрядтың составынга эрткен вектиң эң улуг тудугларының бирээзи Байкал-Амур демир-орук магистралының тудуунга ажылдап турган болгаш, студент тудугжу отрядтарга ажылдаары амыдыралдың болгаш ажыл-иштиң ажыктыг школазы деп кончуг эки билир. 

Тываның девискээринге чурагайлыг телевидение хөгжүдериниң талазы-биле Тыва Республиканың Чазаа биле Россияның телевидение болгаш радио-дамчыдылга четкизи (РТРС) төлевилелди кады ажылдап кылган. Бо ажыл талазы-биле «2009-2015 чылдарда Россия Федерациязынга телерадио-дамчыдылгазының хөгжүлдези» тускай сорулгалыг федералдыг программаның күүселдези-биле амыдыралга боттаныры. Россияның телевидение болгаш радио-дамчыдылга четкизиниң (РТРЧ) сорулгазы — амгы үениң бедик, чурагайлыг телевидение деп техниктиг термин-биле адаар, сайзыраңгай телевидение хевиринче шилчиири болур.

Дүүн ТР-ниң Чазааның Бажыңынга ТР-ниң Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурактың удуртулгазы-биле 2013 чылда Тыва Республиканың өөредилге черлеринге доозукчулар кежээлериниң эрткениниң түңнелдериниң болгаш РФ-тиң дээди база ортумак өөредилге черлеринче абитуриентилерни хүлээп алыр комиссияның ажылының чорудуунуң дугайында хурал болуп эрткен. Аңаа республиканың янзы-бүрү яамыларының, ведомстволарының төлээлери киришкен. 

Чуртталга-коммунал ажыл-агыйы – экономиканың кол адыры болгаш чурттуң кайы-даа регионунда хүннүң чугула айтырыгларының бирээзи. Россияның Президентизи Владимир Путин бо ажылдың деңнелин экижидип, чаартылгаларны кылыр сорулганы салып, ажылды шынарлыг углап-баштаарынга хыналданы күштелдирерин негээн. Аңаа үндезилеп, Тываның Чазааның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың чуртталга-коммунал айтырыгларын шиитпирлээри-биле тодаргай хемчеглерни болгаш сорулгаларның күүселдезинге хыналданы күштелдирерин база дааскан. 

Мал ажыл-агыйы шаандан тура ада-өгбелеривистиң амыдыралының үндезини бооп келген. Олар мал-магандан алыр чемниң дээжизи боор сүдүн, эъдин, дүгүн, кежинден эгелээш мыйызы, дуюунга чедир камныг ажыглап эт кылып чорааннар. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Моол-биле чарган керээзи-биле Сэнгэл, Копту база Сэлэнгэ аймактарда чурттап чоруур тывалар ук-төөгүден бээр өгбелерниң чуртунуң чонун ажыл-ишке өөредип эгелээн. Тес-Хемниң «Чодураа» КУБ-туң чылгычызы Мелестей Оюннуң Шагар-Оъттуг деп чайлаанда ажыл-иш кидин хайнып турар.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аныяк буддистерге материалдыг дузаны көргүскен. Июнь 30-ниң дыштаныр хүнүнде Тываның буддистер каттыжыышкыны шажын өөредилгези эртип алыр дээн ээлчеглиг чалыы хуурактар бөлүүн буддийсчи «Дрепунг-Гоман» хүрээзинче үдеп аъткарган. «Дрепунг-Гоман» дээрге Тибетке 1416 чылда үндезилеттинген «Палден Дрепунг» деп хүрээ комплекизиниң чеди факультеттериниң бирээзи. Индияның девискээринге 1959 чылда ажыттынган «Дрепунг-Гоман» хүрээде амгы үеде ийи муң хире, оларның санында Россиядан, Моолдан, Непалдан, Бутандан хуурактар өөренип турар.